Mavzu: yarim undoshlar(yoki yarim unlilar) Reja

MAVZU: YARIM UNDOSHLAR(YOKI YARIM UNLILAR)


Reja:

1. Unli tovushlarning tasnifi:

2. Tilning gorizontal holatiga ko`ra
3. Tilning vertikal holatiga ko`ra
4. Lablarning ishtirokiga ko`ra
5. O`zbek tilida diftonglarning o`ziga xos ko`rinishlari.
6. Xulosa.
7. Foydalanilgan adabiyotlar.

O’zbek tilshunosligida hozirgi o’zbek adabiy tili unlilari miqdori masalasida ikki xil fikr mavjud. Birinchi fikrga ko’ra, adabiy til unlilari oltita: i, e, a, u, o’, o. ( Bu fikr tarafdorlari qatorida E. D. Polivanov, A. K. Borovkov, V. V. Reshetov, A. G’. G’ulomov, Sh. Shoabdurahmonov, F. Kamolov, A.Mahmudov, S. Otamirzayeva, A. Abduazizov, A. Nurmonov, Sh. Rahmatullayev va boshqalar bor). Ikkinchi fikr tarafdorlarining (X. Doniyorov, B. To’ychiboyev, M. Valiyevlarning) ta’kidlashicha, hozirgi o’zbek adabiy tili vokalizmida eski o’zbek adabiy tiliga va hozirgi qipchoq lahjalariga xos bo’lgan kontrast juftliklar mavjud, shundan kelib chiqib, adabiy til vokalizm va alifbo masalalari qayta ko’rib chiqilishi – alifboga qo’shimcha harflar kiritilishi kerak.

Bu o’rinda shuni ham ta’kidlash kerakki, ta’lim tizimining barcha bosqichlari uchun yaratilgan o’quv adabiyotlarida o’zbek adabiy tilining vokalizmiga oid ma’lumotlar birinchi fikrga – olti unli tizimiga asoslangan. Ammo ularning tasniflarida ma’lum tafovutlar ham bor. Masalan, professor V. V. Reshetov o’zbek adabiy tilining i, u, o’, a unlilarini artikulyatsion-akustik xususiyatlariga ko’ra, indifferent (aralash qator) tovushlar tarzida tasniflagan, chunki ular old qator e va orqa qator o unlilari orasida joylashadi.
Ko’pchilik manbalarda hozirgi o’zbek adabiy tili unlilari quyidagicha tasnif qilinadi:

1. 
   Tilning gorizontal (yotiq) harakatiga ko’ra:
   

1. 
   Old qator yoki til oldi unlilari: i, e, a
   

Bu unlilarning talaffuzida tilning uchki qismi oldinga tomon cho’zilib, pastki tishlarga tiraladi;

2. 
   orqa qator yoki til orqa unlilari: u, o’, o.
   

Bu unlilarning talaffuzida tilning uchki qismi biroz orqaga tortiladi (demak, u pastki tishlarga tiralmaydi).O’zbek adabiy tilida i til oldi fonemasining til orqa variant, u va o’ til orqa fonemalarining esa til oldi variantlari mavjud: o’rdak, ulush, uka, o’ch kabilar.Ma’lumki, o’zbek adabiy tili unlilarini paydo bo’lish o’rniga ko’ra tasnif qilishda ikki xil qarash mavjud. Birinchi qarash tarafdorlari unlilarni til oldi, oraliq
(indifferent) va orqa qatorga bo’ladi. Ikkinchi qarash tarafdorlari esa, unlilarni til oldi va orqa qatorga ajratadi va bu eksperimental-fonetik tekshirishlar orqali tasdiqlanadi. Biroq o’zbek tili fonetikasiga doir adabiyotlarda unlilar tasnifidagi bu ikki xillik haqida hech nima deyilmaydi. Quyida o’zbek adabiy tili unli fonemalari tasnifidagi ana shu ikki xillik haqida o’z mulohazalarimizni bayon etamiz.
Odatda, birinchi qarash oʻzbek adabiy tilning tayanch shevasi hisoblangan Toshkent shevasi talaffuziga, ikkinchi tasnif adabiy tilga oid deb qaraladi. Prof. V. V. Reshetov Toshkent shevasi talaffuziga asoslanib, oʻzbek tilidagi i, u, o’, a unlilarini oraliq (indifferent) tovushlar deb ataydi. Bunda fiziologik jihatdan oʻzbek tilidagi i unlisini orqa yoʻnalishidagi til old qator, u, oʻ, unlilarini old yoʻnalishidagi til orqa qator, a unlisini esa qator boʻyicha muayyan emas deb koʻrsatadi.
O’zbek tili unlilarining bu fonetik tasnifi rus tili unlilari bilan qiyoslash asosida beriladi. Chunki ikki tildagi unli tovushlarning talaffuzini qiyoslashda akustik tomondan yaqin tovushlar, chunonchi, oʻzbek va rus tillaridagi i, u, a, e kabilar fiziologik hosil boʻlish oʻrniga koʻra, bir tipdagi unlilar boʻlib qolmay, balki ular til oldi va til orqa qatorlarini har birining ikki xil koʻrinishiga egaligi, yaʼni til oldi, orqa yoʻnalishdagi til oldi va til orqa, old yoʻnalishdagi til orqa unlilarga boʻlinishini hisobga olish orqali aniqlikka erishish mumkin. Ayrim tillar fonetikasiga doir adabiyotlarda oraliq qator tushunchasini uchratmadik.
Prof. V. V. Reshetov oʻzbek tili unlilari tasnifida birinchi boʻlib oraliq qator tushunchasini tavsiya etgan. Bizningcha, bu atamaning ishlatilishida boshqa bir tomon ham bor. Oraliq qator terminini unlilarning umumiy tasnifida berilib, ularning har birini alohida tasnif qilishda esa, qator belgilarini koʻrsatmay oʻtishi koʻrinadi. Bunda mashhur olimning oʻzbek tili unlilarini tasnif qilishda bir yoʻla fonetik va fonologik yoʻnalishini hisobga olganligini sezish mumkin. Haqiqatan ham, ayniqsa oʻzbek tilidagi i, u, oʻ, a unlilarning til oldi undoshlaridan keyin til oldi, til orqa undoshlaridan keyin esa til orqa variantlarga ega boʻlishi fonologik jihatdan qator belgisi ahamiyatsiz ekanligini tasdiqlaydi. Demak, oʻzbek tili unlilardan i, u, oʻ, a qator belgilari bilan farqlanmay, fonologik nuqtai nazardan “oraliqda”, qolgan boʻlib hisoblanadilar. V. V. Reshetovning oraliq qator unlilarini alohida ajratishiga sabab ham ularning fonologik tabiatini nazarga olganligidir.
O’zbek tili unlilarini til oldi va til orqa qatorlarga boʻlish faqat fonetik jihatdan tasdiqlanishi mumkin. Biroq bu oʻrinda ham unlilarning til orqa va til oldi variantlarga ega boʻlishi undoshlarning taʼsirida roʻy berishi koʻrsatiladi. Unlilarning bu xususiyati qator belgisining yoxud oʻzi fonologik emasligini ifodalaydi. Bunda barcha til oldi unlilari – lablanmagan va til orqa unlilari — lablangan ekanligi ularni birgalikda qarashni taqozo etadi.
Biroq bu tushunchani til oʻrta, markaziy va aralash qatordan farqlash lozim. Talaffuzni nazarda tutilsa, oraliq qator aniq artikulyatsiyaga ega boʻlmay, unlilar undoshlar taʼsirida til oldi yoki til orqa unlisi sifatida koʻrinadi. O`rta yoki markaziy qator unlisining talaffuzida (rus tilidagi ы) til uncha yassi holatda boʻlmay, uning oʻrta yoki markaziy qismi koʻtarilgan bo`ladi. Aralash qator unlilarining talaffuzida esa til yassi holatda boʻladi, biror qismining koʻtarilishi uncha sezilmaydi (bunday unlilar ingliz tilida bor). Til oʻrta, markaziy va aralash qator unlilar tushunchalari fonetik-fiziologik tasniflarda keng qoʻllaniladi va ularni fonologik nuqtai nazardan ishlatganda, unlilarning farqlanish va farqlanmaslik belgilari eʼtiborga olinadi, oraliq qator tushunchasi oʻz-oʻzidan unlilarning fonologik tabiatini ham izohlay oladi.

2. 
   Tilning vertikal (tik) harakatiga ko’ra:
   

1. 
   Tor unlilar: i, u. Bu unlilarning talaffuzida og’iz tor ochiladi, til bilan qattiq tanglay orasi ham tor bo’ladi;
   
2. 
   O’rta keng unlilar: e, o’. Bu unlilarning talaffuzida og’iz o’rta darajada ochiladi, til bilan qattiq tanglay orasi ham o’rtacha kenglikda (yuqori ko’tarilish bilan quyi ko’tarilish orasida) bo’ladi;
   
3. 
   Keng unlilar: a, o. Bu unlilarning talaffuzida og’iz yuqoridagi har ikki holatdan kengroq ochiladi.
   

Unlilarning tor, o’rta yoki keng deb bo’linishlariga sabab shuki, ularni talaffuz qilish vaqtida quyi jag’ning pastga tushuvi yoki tilning qattiq tanglaydan uzoqligi har xil darajada bo’ladi. Masalan, I unlisini talaffuz qilish vaqtida til maksimum darajada ko’tariladi, pastki jag’ ham shunday pozitsiyani egallaydi. Natijada, til bilan qattiq tanglayning orasi minimum darajada yaqinlashadi va og’iz bo’shlig’idagi havo yo’li ham minimum darajada qisqarib, torayadi. Ana shuning uchun ham I, u fonemalari tor yoki yopiq unlilar deyiladi. Bu yerda u bilan i ni bir qatorga qo’yishning sababi shundaki, ularning talaffuzi vaqtida qattiq tanglay bilan tilning oralig’I deyarli bir xil bo’ladi. Lekin u ning talaffuzida lab faol ishtirok qilganligi uchun unda lablanish hodisasi yuz beradi. a unlisini talaffuz qilish vaqtida og’iz bo’shlig’ining holati esa tor unli i tovushini talaffuz qilishdagi holatdan keskin farq qiladi, ya’ni a tovushini talaffuz qilishda pastki jag’ning quyiga tushishi ham, tilning qattiq tanglaydan uzoqlashishi ham maksimum darajada bo’ladi. Shunga ko’ra, til bilan tanglay o’rtasidagi havo yo’li ham maksimum darajada keng bo’ladi. Ana shuning uchun ham a, o unlilari keng yoki ochiq unlilar deb ataladi. E bilan o’ tovushini talaffuz qilgan vaqtda esa til bilan qattiq tanglayning oralig’idagi masofa I va o’ tovushini yoki a bilan o ni talaffuz qilgandagi holatga nisbatan o’rtacha holatda bo’ladi.

3. 
   lablarning ishtirokiga ko’ra unlilar ikkiga bo’linadi:
   

1. 
   Lablashgan unlilar – bularga o’zbek adabiy tilidagi u, o’ unlilari kiradi;
   
2. 
   Lablashmagan unlilar – bularga o’zbek adabiy tilidagi I, e, a, o fonemalari kiradi.
   

Lablashgan unlilarni talaffuz qilgan vaqtda lablar faol ishtirok qiladi. Shuning uchun ham lab cho’chchayib oldinga chiqadi. Bu hol tovushning aytilishi, eshitilishini o’zgartiradi, natijada yangi lablashgan tovush hosil bo’ladi. Lablashmagan unlilarni talaffuz qilgan paytda ham lablar ishtirok etadi. Lekin ularning ishtiroki passiv bo’ladi.
Unlilar tavsifi