MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

1. Torpaq səthinin zəif yuyulması  və yerlərdə  tək-tək qobuların  əmələ  gəlməsi kimi hallar respublikanın 

bəzi hündür hissələrində (Kiçik Qafqazda-Slavyanka, Kəlbəcər və başqa yaylalar; Böyük Qafqazın dağətəyi 

zonasında – Turut-Sarıca və Ceyrançöl bozqırları), habelə Xanabad, Kiçik və Böyük Turut hövzələrində 

yayılmışdır. 

2. Çoxlu sayda qobuların olması, torpaq səthinin orta dərəcədə yuyulması Böyük Qafqazın  şimal-şərq 

yamacında və Qobustandan şimal-qərbə doğru geniş bir qurşağı tutur. Böyük Qafqazın cənub yamacında orta 

dərəcədə yuyulmuş torpaqlar şimal-qərb istiqamətində yayılaraq Şəki-Zaqatala massivinin orta dağ qurşağında 

müşahidə olunur. Kiçik Qafqazda bu tipli eroziya Gürcüstan sərhədindən başlayıb cənub-şərqə doğru uzanaraq 

həm cənub, həm də şimal yamaclarda dağətəyi, orta və hündür dağ zonasını əhatə edir. Lənkəran zonasında çox-

lu qobu olması və torpaq səthinin orta dərəcədə yuyulması dağətəyi və orta dağ qurşağında müşahidə edilir. 

3.  Şiddətli yuyulmuş torpaqlar Böyük Qafqaz silsiləsinin suayırıcı  xətti boyunca yayılaraq Dağıstan 

Respublikası ilə  sərhəd boyu uzanır. Torpaq səthinin  şiddətli yuyulması Kiçik Qafqazın  şimal,  şimal-şərq və 

cənub yamaclarında, Naxçıvan MRin dağlıq hissəsində və Lənkəranın yuxarı dağlıq hissəsində müşahidə olu-

nur.  

4. Çoxlu qobu olması, torpaq səthinin zəif yuyulması və sovrulması Böyük Qafqaz zonasını əhatə edərək, 

onun  şərq və  cənub yamaclarında, Böyük Qafqazın cənub-şərq qurtaracağında, Qobustanın bütün ərazisində, 

Niyaldağ, Xocaşen, Bozdağ silsilələrində və Ceyrançöl massivində yayılmışdır.  

5. Torpaq səthinin  şiddətli yuyulması  və sellərin  əmələ  gəlməsi Böyük Qafqazın cənub yamacında və 

Naxçıvanın cənub-şərq hissəsində yayılmışdır. Böyük Qafqazın cənub yamacında bu tip eroziya Qəbələ rayo-

nundan başlayaraq zolaq şəklində şimal-qərbə doğru uzanıb Gürcüstan sərhədinə qədər olan ərazini tutur. Bura-

da eroziya prosesi torpağın üst qatını dağıdaraq ana süxurun üzə çıxmasına səbəb olur. Bununda bərabər kobud 

materiallar, aşınma məhsulları qorxulu olan sel mənbələrində – hövzələrdə toplanır. Uzun sürən quraqlıqdan 

sonra leysan yağışları  nəticəsində  əmələ  gəlmiş  şiddətli su axını torpağı yuyaraq aşınma materiallarını sel 

axınları şəklində aparır.  

6. Torpaq səthinin zəif yuyulması və suvarma (irriqasiya) eroziyası Kür-Araz və Samur-Dəvəçi ovalığının 

şimal-şərqində, respublikanın cənubunda – Lənkəranda, Araz çayı hövzəsində (Arazboyu ovalıq), Naxçıvan 

düzənliyi və Qanıx-Əyriçay vadisinin Şəki-Zaqatala massivində yayılmışdır. Göstərilən ovalıqların səthi az 

meylli olduğu üçün burada eroziya prosesi zəif gedir. Arxyanı, sahil zolaqları sahələrində səthin meylliyi 3

0

 və 

 

215

bəzən 5

0

 olduğundan torpağın yuyulması şiddətli gedir və nəticədə yarğanların əmələ gəlməsi müşahidə edilir. 

Bu növ eroziya Kür-Araz ovalığında daha geniş yayılmışdır.  

7. Güclü külək eroziyası Abşeron yarımadası və ona bitişik ərazilərdə müşahidə edilir. Burada küləyin təsiri 

nəticəsində yer səthinin quruluşu da dəyişir. Külək eroziyası Turut-Sarıca, Ceyrançöl massivlərində  də 

yayılmışdır. Bu ərazilərdə külək torpağın münbit qatını sovurmaqla qarayellərin  əmələ  gəlməsinə  səbəb olur. 

Eynilə Kiçik Qafqazın qərb hissəsinin dağətəyi qurşağında əsən şiddətli şimal-qərb küləkləri torpağı sovuraraq 

külək eroziyasının yayılmasına şərait yaradır.  

8. Sovrulan qumlar Xəzər dənizi sahilində, Ələtdən cənubda və Abşeron yarımadasında yayılaraq hərəkət 

edən qum təpəcikləri əmələ gətirir.  

9. Qayalıq yerlərə dəniz səthindən 2800-3000 m hündürlükdə olan açıq sahələr aiddir. Bu ərazilər üçün fi-

ziki aşınma – denudasiya prosesləri daha çox səciyyəvidir.  

Ərazi tiplərinin səciyyəsindən göründüyü kimi, respublikamızın  ərazisində  səth, külək və qobu eroziyası 

geniş yayılmış  və torpaqlar müxtəlif dərəcədə eroziya proseslərinə  məruz qalmışdır. Araşdırmalar göstərir ki, 

eroziya proseslərinin nəzərə çarpacaq dərəcədə təzahür etdiyi zonalarda sel axınlarının əmələ gəlməsi üçün də 

əlverişli şərait yaranmışdır. Respublikamızda sel hadisələri eroziya prosesləri ilə bilavasitə əlaqədar olduğundan 

və lokal xarakter daşıdığı üçün biz onu müstəqil ekoloji problem kimi deyil, eroziyanın tərkibində  nəzərdən 

keçirmişik.  

Respublikamızda sel törədən çayların böyük hissəsi Böyük Qafqazın cənub yamacında yerləşir. Bir sıra 

tədqiqatçılar (S.H.Rüstəmov, 1960) sellərin əmələ gəlməsi şəraitinə, selbasar ayrı-ayrı çay hövzələrinin fiziki-

coğrafi xüsusiyyətlərinə  və sellərin vurduğu ziyanın dərəcəsinə görə respublikanın  ərazisini üç əsas rayona 

bölür: 

1. Şiddətli sel olan rayonlar. Buraya Böyük Qafqazın cənub yamacının mərkəzi hissəsi, Naxçıvan MR-in 

Ordubad, Culfa və  Şahbuz rayonları daxildir. Bu rayonlarda sellərin inkişafına imkan yaradan təbii amillər 

vardır. Böyük Qafqazın cənub yamacı relyef xüsusiyyətlərinə və geoloji quruluşuna görə digər dağlıq rayonlar-

dan kəskin fərqlənir. Burada dağ yamaclarının çox yerləri asanlıqla aşına bilən gil şistlərindən, qum, və 

mergellərdən ibarət olub həm səth və qobu eroziyasının geniş yayılması, həm də sellərin inkiaşafı üçün əlverişli 

şərait yaradır.  

2. Orta dərəcəli sel olan rayonlar. Buraya Kiçik Qafqazda Zəngəzur və Dərələyəz  silsilələrinin Naxçıvan 

MR  ərazisinə düşən yamacları  və Qarabağ silsiləsinin cənub-şərq yamacı daxildir. Bu rayon iqliminin 

kontinentallığı, relyefin girintili-çıxıntılı, bitki örtüyünün zəif olması və eroziya prosesinin geniş yayılması ilə 

respublikanın başqa rayonlarından fərqlənir. Burada sel ən çox Vənənd, Əylis, Ordubad və Çanaxçı çaylarında 

müşahidə edilir.  

3. Zəif dərəcəli sel olan rayonlar. Buraya Quba, Qusar rayonları və Kiçik Qafqazın şimal yamacı daxildir. 

Bu rayonlarda aşınmaya məruz qalan süxurların olması, eroziya prosesinin nisbətən zəif inkişaf etməsi sel 

hadisələrinin seyrək halda baş verməsinə səbəb olur. 

Torpaq  eroziyası  ilə  mübarizə  aparmaq,  eroziya  yayılan  sahələrdə  onun  qarşısını  almaq, torpaqları  

eroziyadan  qorumaq  ümümdövlət  əhəmiyyətli  problemdir  və  təbiətdən  səmərəli  istifadənin  başlıca  vəzifə-

lərindən  biridir. 

Respublikamızın torpaq örtüyü üçün çox ciddi problemə çevrilmiş eroziya proseslərinin və onun törətdiyi 

fəsadların (sel hadisələri və s.) qarşısını almaq, intensivliyini azaldıb təbii həddə endirmək, eroziyaya məruz 

qalmış torpaqların münbitliyini artırmaq, bioloji potensialı və ilkin ekoloji parametrlərini bərpa etməkdən ötrü 

kompleks aqrotexniki, meliorativ, meşəmeliorativ və s. tədbirlərin görülməsi tələb olunur. Bizim fikrimizcə, 

eroziya probleminin həlli aşağıdakı prisiplərə əsaslanmışdır: 

1. Eroziyaya qarşı təklif edilən tədbirlər sistemi (aqrotexniki, meliorativ və s.) vasitəsilə aşağıdakılara nail 

olunmalıdır: 

a. eroziya proseslərinin öz təbii həddində sabitləşməsinə; 

b. torpaq zonası üçün səciyyəvi olan yüksək münbitlik göstəricilərinin reallaşmasına və torpağın ilkin eko-

loji parametrlərinin bərpasına;  

2. Eroziyaya qarşı görülən tədbirlər sistemi Azərbaycanın bütün regionları üçün universal səciyyə 

daşımamalı, yerli iqlim, relyef, torpaq və təsərrüfat fəaliyyətləri nəzərə alınmaqla layihələşdirilməlidir.       

Aqrotexniki tədbirlər. Kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə edilən torpaqlar eroziya proseslərinə qarşı 

daha həssasdırlar. Mülkiyyət (dövlət, bələdiyyə, xüsusi) formasından asılı olmayaraq bu təyinatdan olan torpaq-

lar eroziyaya qarşı müvafiq tədbirlər kompleksinin görülməsini tələb edir. Bunlar aşağıdakılardır: 

a. kənd təsərrüfatı yerlərinin eroziyaya qarşı təşkili düzgün həyata keçirilməli, meylliyi 16

0

-dən çox olan 

yamaclar əkin və örüş altında istifadədən çıxarılmalı, xüsusi tədbirlərdən (kontur-meliorativ, terraslaşdırma və 

s.) sonra çoxillik əkinlər, meyvə bağları, üzümlüklər və meşəliklərin salınması üçün istifadə edilməlidir; 

b. tarla aə tarlaqoruyucu əkin dövriyyəsi sistemlərinə üstünlük verilməli, bu zaman payızlıq dənli və çoxil-

lik ot bitkiləri üstünlük təşkil etməli,  əkinlər yüksək normada gübrələnməli, herikdən istifadə 

məhdudlaşdırılmalı və ya tamamilə dövriyyədən çıxarılmalıdır; 

 

216

c. yamaclarda səthi su axınının və torpağın yuyulmasının qarşısını almaq, habelə torpağın münbitliyini 

mühafizə etmək üçün yamaclarda şum, kultivasiya işləri yamacın eni istiqamətində və ya sahənin horizontları 

üzrə aparılmalı, yuyulmanı azaltmaq və rütubəti saxlamaq üçün tirələr və şırımlar çəkilməlidir; 

d. dik yamaclarda eroziya prosesini zəiflətmək üçün şumlamada balansir və ya korpusu çevrilən xüsusi dağ 

kotanlarından istifadə edilməli,  şumu yamacın aşağı hissəsindən başlamaqla birtərəfli aparılmalı  və laylar 

yamacın aşağı tərəfinə doğru çevrilməli, zolaqlarla dərindən şumlanmaya üstünlük verilməlidir. 

 

Meşə meliorasiya tədbirləri 

Hazırda dağ  rayonlarında  geniş  tətbiq  olunan  fitomelorasiya  mübarizə  tədbirlərindən  biri  meşə – melio-

rasiya  işləri  sayılır. Bu  tədbirlər  əkinçilik  zonasında  tarlaqoruyucu  meşə  zolaqlarının  salınması,  yolların,  

kanalların,  su  hövzələrinin  ətrafının  yaşıllaşdırılmasından  ibarətdir. Təcrübələr  göstərir  ki,  meşə  zolaqları  

dənli  bitkilərin  məhsuldarlığının  3 – 4,  pambığın  məhsuldarlığının  isə  2,5 – 3 sentinerə  qədər  artmasına  

şərait  yaradır.Lakin  təəssüflə  qeyd  edək  ki,  məmləkətimizdə  belə  zolaqların  salınmasına  və  mövcud  zo-

laqların  qorunub  saxlanılmasına  fikir  verilmir. Hazırda  ölkəmizin  33  suvarılan  düzən  rayonları  ərazisində  

1968 – ci  ildən  indiyə  qədər  cəmi  6000  ha  -  ya  yaxın  meşə  zolağı  salınıb . Bu  zolaqların  çoxu  qayğısız-

lıqdan  sıradan  çıxıb  və  cəmi  1800  ha  qalıb. Ağcabədi  və  Beyləqan  rayonlarında  1950 – ci  illərdə  salınan  

qiymətli  dövlət  meşə  zolaqları  qışlaqlar  kimi  istifadə  olunur  və  bu  səbəbdən  tədricən  sıradan  çıxır. 

Meşəsizləşdirilmiş  dağ  yamaclarında  meşələrin  bərpa  edilməsi  də  böyük  əhəmiyyət  daşıyır. Bu  baxım-

dan,  Qax  meşə  təsərrüfatının  İlisu  və  Sarıbaş  kəndləri  ətrafında,  Kəlbəcər  meşə  təsərrüfatının  İstisu  ku-

rortu  ətrafında  eroziyaya  qarşı  salınan  meşəliklər  təqdirə  layiqdir.Lakin  təəsüflə  qeyd  etməliyik  ki,  belə  

sahələr  olduqca  azlıq  təşkil  edir. Meşə  təsərrüfatının  əksəriyyəti  eroziyaya  qarşı  meşəlikləri  torpağı  yu-

yulmuş  dik  yamaclarda  deyil, azmeylli  sahələrdə  aparmışdır. 

Ən  qiymətli  və  vacib  meşə – meliorasiya  tədbirlərindən  biri  də  eroziyaya uğramış  dağ  yamaclarında  

terrasların  düzəldilməsi  və  orada  bağların,  meşə – bağların  salınmasıdır.Dağlarımızda  meylliyi  13  dərəcə-

dən  yuxarı  olan  yamaclarda  terraslar  düzəldilə  bilər. 

Yeri   gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  Respublikamızın  bəzi  dağ  rayonlarında  vaxtilə  layihə  əsasında  1000  

ha - ya  yaxın  dağ  yamaclərı  terraslaşdırılmışdır. Lakin  bu  terrasların  az  bir  hissəsində  meyvə  bağları  sa-

lındı.Əksər  terraslar  isə  istifadəsiz  qalıb  yararsız  hala  düşür. 

1967 – ci  ildən  başlayaraq  ölkəmizin  dağətəyi  rayonlarında  meşə  təsərrüfatları tərəfindən kənd  təsərrü-

fatı  üçün  yararlı  olmayan,  eroziyaya  uğramış  yamaclarda  terraslar  düzəldilir  və  orada  püstə – badam  

bağları  yetişdirilir. Hazırda  Dəvəçi, Siyəzən, Şamaxı, Ağsu,  Zəngilan,  Yardımlı  və  Tovuz  rayonları  ərazi-

sində  meşə  təsərrüfatlarının  yaratdıqları  belə  bağların  sahəsi  2000  ha – dan  artıqdır. Dəvəçi  rayonunun  

ərazisində  600  ha –a  yaxın  ərazidə  eroziyaya  məruz  qalmış  dik  yamaclarda  eldar  şamı  ilə  qarışıq  əkilən  

püstə – badam  bağları  xüsusi  qeyd  edilməlidir . Vaxtilə  yarımsəhra  şəraitində  gözyorucu  daşlı – bəhrəsiz  

yamaclar  indi  təbiətin yaşıl  bir  güşəsinə  çevrilib. 

Respublikamızda  şiddətli  dərəcədə  eroziyaya  uğramış  meşə  melorasiya  tədbirlərinə  ehtiyacı  olan  sahə-

lər  hazırda  60 000  ha –ra  çatır. Bu  sahələrdə  püstə  və  badamdan  istifadə  edib  bağlar, meşə – bağların  sa-

lınması  meyvəçiliyin  inkişafına  kömək  edə  bilər. Salınacaq  belə  yaşıllıqlar  quru  daşlı  yamacları  cana  gə-

tirər, oranın  iqlimini  yaxşılaşdırar, ərazinin  estetik  vəziyyətini  daha  da  gözəlləşməsinə  zəmin  yaradar. 

Yaylaqlarda  torpağı  eroziyadan  mühafizə  etmək  üçün  otlaq  sahələri  sistemli  istifadə  edilməli,  otarma  

norması və  vahid  sahədə  otarılan  mal – qaranın  sayı normadan  artıq olmamalıdır. Bununla  yanaşı  otlaqlar-

da  eroziyaya   qarşı  aşağıdakı  tədbirlər  həyata  keçirilməlidir. Mal –qaranı yaylaqlara  vaxtında  köçürtmək,  

otlaqların  dincə  qoyulması, biçənək – otlaq   sisteminin  genişlənməsinin  tətbiq  olunması,  mal – qaranı  döv-

riyyə  sistemi  ilə  otarmaq,  alaq  otlarına  qarşı  mübarizə  aparmaq,  sahələri  daşdan  təmizləmək  və  s. Bu  

tədbirlər  yerinə  yetirilərsə,  topağın  yuyulmasının  qarşısı  alınar,  bitki  örtüyü  bərpa  olunar  və  otlaqların  

məhsuldarlığı  artar. 

Ölkəmizin  ərazisinin  Xəzər  sahili  boyunca  təxminən  25 000  hektara  yaxın  sahədə  hərəkət  edən,  sov-

rulan  qumluqlar  yayılıb. Xalq  təsərrüfatının  müxtəlif  sahələrinə  xeyli  ziyan  vuran  qumluqların  bərkidil-

məsi  günün  vacib  məsələlərindəndir. Bu  iş  Xəzər  sahillərində  beynəlxalq  əhəmiyyətli  kurort  zonasının  

yaradılmasının  ayrılmaz  bir  hissəsini  təşkil  edir . 

Qumluqları  külək  eroziyasından  qorumaq  üçün  tarlaqoruyucu  meşə  zolaqlarının,  meşə – bağların,  

üzümlüklərin,  püstə,  badam, innab  və  zeytun  plantasiyalarının  salınması  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir. Bu-

nunla  yanaşı  sahil  qumluqlarını  bərkitmək  üçün  müxtəlif  polimerlərdən  və  digər  kimyəvi  birləşmələrdən  

istifadə  etmək  vacibdir. 

Yuxarıda  göstərilən  tədbirlər  kompleks  şəkildə,  bir – birinə  uyğun  olaraq  həyata  keçirilərsə, torpağın  

eroziyasının  qarşısını  almaq  olar . 

Torpağı eroziyadan  mühafizə  işində  kənd,  su  və  meşə  təsərrüfatları  kompleks  şəkildə  iştirak  etməli-

dir. 

 

 

217

12.4. Gübrələrdən istifadənin ekoloji problemləri 

Bitki inkişafı üçün müəyyən miqdarda biogen maddələrə ehtiyac göstərir  (azot birləşmələri, fosfor, kalium 

və s.), bu maddələri o, adətən torpaqdan mənimsəyir. Təbii ekosistemlərdə bitki tərəfindən assimlyasiya olunan 

biogenlər, toxumlar, bitki töküntüləri, ölmüş tumurcuqlar, köklər və s. maddələrin mübadiləsində destruksiya 

prosesləri nəticəsində torpağa qayıdır.  

Azot birləşmələrinin bir hissəsi bakteriyalar vasitəsilə atmosferdən fiksasiya olunur. Biogenlərin bir hissəsi 

yağıntılar vasitəsilə torpağa düşür. Balansın mənfi tərəfləri infiltrasiya, həll olmuş biogenlərin səthi axımı, onla-

rın eroziya prosesi zamanı torpaq hissəcikləri ilə aparılması, həmçinin azot birləşmələrinin qaz şəklinə düşərək 

atmosferə keçməsi hesab olunur. 

İlkin (bakirə) ekosistemlərdə biogen maddələrin, həmçinin humusun balansı yüksək dəqiqliyi ilə qapanır.  

Kənd təsərrüfatı təbii, praktiki olaraq qapalı biogen balansını pozur. Biogenlərin bir hissəsi hər il məhsul tə-

rəfindən aparılır. Aqrosistemlərdə qida maddələrinin aparılması sürəti təbii sistemlərə nisbətən 2-3 dəfə çox 

olur, məhsul nə qədər çox olarsa, qida maddələrinin aparılması da bir o qədər çox olar.  

Dünyada dənli bitkilərin məhsulu vasitəsilə ildə  40 mln. tona qədər, yaxud  1  ha  dənli  bitki  sahəsindən 

63kq azot aparılır. 

Buna görə torpağın münbitliyini saxlamaq və məhsuldarlığı yüksəltmək üçün gübrələrdən istifadə etmək la-

zım gəlir. İntensiv əkinçilikdə gübrəsiz torpağın münbitliyi elə sonrakı ildə aşağı düşür. Yerli şəraitdən asılı olaraq 

adətən azot, fosfor və kalium gübrələrindən müxtəlif formada və birləşmələr şəklində istifadə olunur.  

Qeyd edək ki, dünyanın bütün torpaqlarının tərkibində 150 mld. ton azot vardır. Hətta ən kasıb torpaq sayılan 

çimli-podzol torpaqları tərkibində 20 sm-lik şum qatında hektarda 2-4 ton azot saxlayır. Qaratorpaqda isə bu rə-

qəm 20-30 tona çatır.  

Göründüyü kimi torpaqda artıqlamasılə azot vardır, lakin torpağa yenə də azot verilir. Bunun səbəbi müxtəlif 

azot formaları bitki tərəfindən kifayət qədər mənimsənilə bilmir. Gübrənin tərkibindəki azot ammonium və ya 

nitrat duzları şəklində olub bitki tərəfindən daha yaxşı mənimsənilir, lakin gübrənin davamiyyəti uzunmüddətli 

olmur. Sonrakı ildə gübrənin effektivliyi ilk təsirinə nisbətən 20%-ə enir.  

Uzun illər azot gübrələrinin itməsi əsasən onun axım vasitəsilə çaylara və yeraltı sulara keçməsilə izah edilir-

di.  

Yüksək nəmliyi olan yüngül torpaqlarda tarla bitki ilə örtülü olmadıqda azot birləşmələri yuyulub aşağı qat-

lara keçir. Qalan hallarda isə azotun itməsi denitrifikator-bakteriyaların təsiri altında azot müxtəlif oksidlər və 

molekul formasına keçərək bərpa olunması yolu ilə baş verir.  

Y.V.Novikova (1999) görə Rusiyanın tarlalarından havaya 1,5 mln. ton azot uçur.  

Tarlaya azot gübrələri verildikdə onun miqdarı elə hesablanmalıdır ki, gübrələr məhz bitki tərəfindən mə-

nimsənilsin, ətraf mühitə və insanlara ziyan yetirməsin. Çünki biogen maddələrin çoxluğu ətraf mühiti, saf sula-

rı çirkləndirir, su hövzələrini evtrofikasiyaya uğradır, hətta atmosferin azon qatını təhlükə altına alır.  

Su hövzələrinə daxil olan birləşmiş azotun yarıdan çoxu kənd təsərrüfat istehsalının payına düşür. Suyun qi-

da maddələri ilə, ilk növbədə birləşmiş azotla zənginləşməsi, həddən çox yosunların inkişafına səbəb olur, onlar 

çürüyərək anaerob bakterial parçalanmaya məruz qalır, bu isə oksigeni defisitləşdirir. Bunun nəticəsində balıqlar 

və başqa su heyvanlarının məhvinə gətirib çıxarır. 

Nitratlar normadan artıq yalnız suda deyil, həm də ərzaq və yem bitkilərində toplanır. Öz-özlüyündə insan və 

heyvanların sağlamlığına təhlükə yaratmasa da, onlardan asanlıqla əmələ gələn nitritlər yüksək dərəcədə zəhərli 

olub qanda ağır xəstəliklər törədir. Nitritlərdən nitroaminlər əmələ gələ bilər.  

Müasir  əkinçiliyi aqrokimyəvi vasitələrsiz təsəvvür etmək mümkün deyildir. Bitkiçilikdən alınan 

məhsulların yarısı aqrokimyəvi vasitələrin hesabına əldə edilir. Bəzi hesablamalara görə kimyəvi vasitələrdən 

istifadə bitkiçilikdən alınan məhsulun 50-60, bəzən isə 70%-ni xəstəlik və zərərvericilərdən qoruyur. Digər he-

sablamalara görə Yer kürəsi əhalisinin 30%-i, yəni dörddə birdən də bir qədər çoxu mineral gübrələrin hesabına 

ərzaqla təmin edilir. Hazırda dünyada 300 mln. tondan artıq gübrə istehsal olunur. Bununla belə, yenə  də 

dünyanın bir çox ölkələrində, əsasən də Afrikada bir çox səbəblərdən, o cümlədən qeyri-üzvi və üzvi mineral 

gübrə  qıtlığı  səbəbindən kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığı olduqca aşağıdır. YUNESKO-nun 

məlumatına görə hər il Yer kürəsində milyonlarla insan aclıqdan ölür, on milyonlarla insan isə ərzaq qıtlığından 

daim  əziyyət çəkir. Bu o zaman baş verir ki, planetimizin əhalisi durmadan artır, adam başına düşən kənd 

təsərrüfatına yararlı torpaqların sahəsi isə ildən-ilə azalmaqda davam edir. Yaşayış  məskənlərinin daim 

genişlənməsi, torpaqların eroziyası, şorlaşma və bataqlaşması dünyanın hər yerində müşahidə edilir.  

Hələ XIX əsrin əvvəllərində Y.Libik sübut etmişdir ki, torpaqdan kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsulu ilə 

birgə biogen elementlər də aparılır. Mineral gübrələr tətbiq edilmədiyi halda torpaqlar qüvvədən düşür. Düzgün 

texnologiyalar  əsasında tətbiq edilən gübrələmə sistemi biosferin çirklənməsinə yol vermir və digər fəsadlar 

törətmir. Əksinə, gübrələmə, qeyd edildiyi kimi məhdud sahədən daha çox məhsul götürməyə imkan verməklə, 

milyonlarla hektar meşə, çəmən, çöl və digər ekosistemləri  qorumağa şərait yaradır. Hesablamalar göstərir ki, 

əgər dünya miqyasında mineral gübrələrin və digər kimyəvi vasitələrin tətbiqi dayandırılarsa, Yer kürəsi 

əhalisini ərzaqla təmin etməkdən ötrü əkinə yararlı torpaqların sahəsini 4-5 dəfə genişləndirmək lazım gələrdi. 

 

218

Bundan ötrü isə milyon hektarlarla təbii ekosistemlər, xüsusən də mülayim və tropik qurşağın meşələri məhv 

edilməlidir.  

Mineral gübrələri, həmçinin mikro gübrələri tətbiq etmədən əkinçilikdə qida maddələrinin müsbət balansını 

yaratmaq mümkün deyildir. Mineral və mikro gübrələr  əkinçilikdə biogen elementlərin davranışını 

yaxşılaşdırmaqla yanaşı,  ətraf mühitdə  də bu maddələrin müvazinətini qoruyub saxlayır.  Əkinçilikdə qida 

elementlərinin balansının pozulması  nəticəsində torpaq, bitki və  təbii su hövzələrinin kimyəvi tərkibinin 

pisləşməsi baş verir, bu isə öz növbəsində  kənd təsərrüfatı  və yem bitkilərinin keyfiyyətinə  mənfi təsir 

göstərməklə insanların və ev heyvanlarının xəstələnməsinə gətirib çıxarır. Məsələn, yod çatışmaması endemik 

zob, flor dişlərin kariyesinə, sink ürəyin işemik xəstəliyinə, marqans şəkərli diabetə səbəb olur.  

V.A.Kovda (1978) bir sıra kimyəvi birləşmələrin, elementlərin və  ağır metalların müxtəlif xəstəliklərlə 

əlaqəsi olması haqqında məlumat verir. Məsələn, gübrələmə texnologiyası gözlənilməyəndə azotun nitrat 

formalarının ərzaq məhsullarında, yemdə və suda toplanması baş verir ki, o da insan orqanizminə keçərək bəzi 

xəstəliklərin yaranmasına səbəb olur (Ə.Güləhmədov, MPBabayev, F.Z.Axundov, 1988; Z.R.Mövsümov, 

1994). Nitratlar nitritlərlə birgə konserogen təsir yaradaraq, insan oraqnizmi və  ətraf mühit üçün daha ağır 

fəsadlar törətmək imkanına malikdirlər. Meyvə-tərəvəz və su ilə  qəbul edilmiş nitratların 80%-nin insan 

orqanizmindən xaric edilməsinə baxmayaraq onun mədə-bağırsaq sistemində qalan hissəsi bəzi 

mikroorqanizmlərin və fermentlərin təsiri ilə daha yüksək toksiki maddəyə – nitritə çevrilir. Nitritin insana tok-

siki təsiri nitratdan 10-20 qat artıqdır. Ona görə də nitratın insana zərərli təsiri eyni zamanda nitritin təsiri ilə 

daha da güclənir. Bu maddələrin insan və heyvan orqanizmlərinə  təsir mexanizmi aşağıdakı kimi izah edilir. 

Normal halda qanın tərkibində olan hemoqlobin nəfəs alan zaman havanın oksigenini özünə birləşdirərək 

oksihemoqlabinə çevrilir. Oksihemoqlabin qanla birlikdə toxumalara yayılaraq özünə birləşdirdiyi oksigeni 

bədənin hər yerinə çatdırır. Beləliklə, normal vəziyyətdə hemoqlobin bədəndə oksigen daşıyıcısı  vəzifəsini 

yerinə yetirir.  

Orqanizmə nitrat və nitrit daxil olduqda isə onlar hemoqlobinlə birləşərək methemoqlobin adlanan davamlı 

birləşmə əmələ gətirirlər. Nəticədə qanda hemoqlobinin miqdarı azalır, orqanizmin oksigenlə normal təchizi pozu-

lur. Adətən normal orqanizmdə methemoqlobinin miqdarı hemoqlobinin ümumi miqdarının 2%-ni təşkil edir. 

Kiçik yaşlı uşaqlarda, xüsusilə vaxtından tez doğulmuş körpələrdə methemoqlobinin miqdarı 4%-ə çatır. Yaşlıların 

orqanizmində xüsusi ferment sistemi mövcuddur. Bu sistem əmələ gəlmiş methemoqlobini parçalayaraq hemoqlo-

binin miqdarını  bərpa edir. Uşaqlarda isə bu ferment sistemi fəaliyyət göstərmədiyi üçün nitrat və nitritlə 

zəhərlənmə ölümlə nəticələnə bilir.  

Nitrat və nitritlər orqanizmə kəskin, ötəri və xroniki təsir göstərir. İnsan və heyvan orqanizminə bir dəfəyə 

yüksək miqdarda nitrat və nitrit daxil olduqda methemoqlobinemiya, yəni methemoqlobinin miqdarının 

artması prosesi inkişaf etməyə başlayır. Methemoqlobinin qanda miqdarı 10%-ə çatdıqda  əlamətsiz sianoz 

xəstəliyi müşahidə edilir. Methemoqlobinin miqdarı 20-50%-ə çatdıqda isə sianoz xəstəliyinin inkişafı 

kəskinləşir. Bu xəstəliyin  əsas  əlamətləri oksigen çatışmazlığı, zəiflik, baş  ağrısı, ürək döyünməsi və huşun 

itirilməsidir. Methemoqlobinin miqdarının 50%-ə keçməsi ölümlə nəticələnir. Nitrat azotunun orqanizmə, hətta 

az miqdarda, lakin mütamadi daxil olması insanın xroniki zəhərlənməsinə səbəb olur. Bu zaman qaraciyərdə və 

böyrəklərdə, ürəkdə və ağ ciyərlərdə bəzi dəyişikliklər baş verir (cədvəl 12.2.).  

Mühitdə kükürd, azot və karbon oksidlərinin böyük konsentrasiyası yarananda, bu, nəfəs yollarının 

iltihabına, ağ ciyər xəstəliklərinə və astmaya səbəb olur. Eynilə civə, kadmium, qurğuşun mərkəzi sinir sistemini 

zədələyir, irsi xəstəliklərin (eybəcərlik, psixoz), mutasiyanın yaranmasına gətirib çıxarır. Kadmium birləşmələri 

insan skletini və psixikasını pozan itoy-itoy xəstəliyini də törədir. Bu xəstəlik ilk dəfə Yaponiyada müşahidə 

edilmişdir. Ona görə  də  əkinçiliyin kimyalaşdırılması gübrələmə sistemlərinin keyfiyyəti və  həmçinin  ətraf 

mühitin (hava, su, torpaq), qida və yem bitkilərinin toksiki birləşmələr və ağır metallarla çirklənməsi üzərində 

daimi nəzarətin olmasını tələb edir.  

 

 

 

219

 

 

220

 

 

221

Ətraf mühitin azot gübrələri ilə çirklənməsinin qarşısının alınmasında bioloji azotun böyük rolu vardır. 

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, mikroorqanizmlərin, ilk növbədə paxlalı bitkilərin kök sistemində simbioz 

formasında mövcud olan azot fiksatorlarının vasitəsilə biosferə 7,6 mln. ton bioloji azot daxil olur. 

Hesablamalar göstərir ki, paxlalı bitki əkinlərində  hər hektara əlavə olaraq 20-25 kq bioloji azot daxil olur. 

Digər tərəfdən, paxlalı bitkilərin  ətraf mühitin mühafizəsində  ən  əhəmiyyətli rolu ondan ibarətdir ki, onların 

əkildiyi sahələrə azot gübrələrinin verilməsinə ehtiyac yoxdur.  

Bəzi müəlliflərin (Q.V.Dobrovolski, E.D.Niktin, 1990; S.V. Zonn, A.P.Travleyev, 1989; Q.Ş.Məmmədov, 

1994; Q.Ş.Məmmədov, Q.Ş.Yaqubov, S.Z.Məmmədova, N.F.Həkimova, 2002; V.Q.Mineyev, E.X.Rempe və b. 

1990) nəzərincə, torpaq «özütənzimlənən» sistem olduğundan mineral azotun gəlir-çıxarı arasında müvazinət 

vardır. Mineral azotun torpaqda izafi çoxluğu fonunda denitrifikasiya prosesi güclənir və onun torpaqdan 

yuyulması baş verir. Digər tərəfdən, mineral azotun çoxluğu  bioloji azotun fiksasiyasını ya dayandırır, ya da 

ciddi  şəkildə  zəiflədir. Ona görə, həm mineral azotun torpaqda miqdarının optimallaşdırılması, həm də onun 

bioloji azotla müvazinətinin saxlanması ekoloji və aqrokimyəvi problem olaraq qalır.  

Respublikamızda kənd təsərrüfatında aqrokimyəvi vasitələrdən geniş miqyasda istifadəyə XX əsrin 50-ci 

illərində başlanmışdır. Həmin əsrin 90-cı illərinə kimi bu artım yüksələn xətt üzrə getmişdir. Əgər 1957-ci ildə 

bütün respublika üzrə 133,9 min ton mineral gübrə tətbiq edilirdisə, bu rəqəm 1970-ci ildə 421,3 min ton, 1971-

ci ildə 495,5 min ton, 1973-cü ildə 662,9 min ton, 1975-ci ildə 963,3 min ton, 1976-cı ildə 1074,2 min ton, 

1979-cu ildə 1210 min ton, 1986-cı ildə 1800 min ton olmuşdur. 90-cı illərdə bu göstərici respublikamızda 

 

222

yaranmış  ağır iqtisadi çətinliklərlə  əlaqədar azalmağa doğru getmişdir. Azərbaycanda mineral gübrələrdən 

intensiv  şəkildə istifadə edilən dövrlərdə onların hektar üzrə göstəricisi 200-250 kq-dan çox olmamışdır. 

Halbuki həmin dövrdə (1986) bu göstərici Böyük  Britaniyada 376 kq, Fransada 301 kq, Yaponiyada 386 kq, 

Almaniyada 422 kq olmuşdur. Həmin ölkələrdə 1,5-2 dəfədən də çox mineral gübrə  tətbiq edilməsinə 

baxmayaraq, kəskin fəsadlar törətməmişdir. Buradan belə görünür ki, mineral gübrələrdən, istifadənin törətdiyi 

fəsadlar onların miqdarı ilə deyil, onlardan istifadə mədəniyyəti və ya ekoetikası ilə bağlıdır. 

Gübrələrdən istifadə torpağın deqradasiyasına səbəb olur, təbii münbitlik əsasən kimyəvi maddələrə əsasla-

nan münbitliklə əvəz olunur.  

Gübrələrin istehsalı və istifadəsi dünyada durmadan artaraq 1950-1990-cı illərdə təxminən 10 dəfə artmışdır. 

1993-cü ildə dünyada orta hesabla 1 ha. əkin sahəsinə 83 kq gübrə verilmişdir, onun yarısı azot gübrəsinin payı-

na düşür.  

Gübrələrdən istifadə müsbət effekti ilə yanaşı ekoloji problemlər də yaradır.  

İçməli suda və ya ərzaq məhsulunda  nitratların konsentrasiyası təyin olunmuş  normadan artıq olduqda insa-

nın sağlamlığı üçün təhlükəlidir.  

Gübrələrdən çox miqdarda və uzun müddət istifadə etdikdə  səthi və yeraltı sulara daha çox nitratlar daxil 

olaraq onu içmək üçün yararsız edir. Əgər azot gübrəsi 1 hektara ildə 150 kq-a qədər istifadə edilərsə onun 

həcminin 10%-i təbii sulara daxil olur, nitratlar yeraltı suya daxil olduqda xüsusilə ciddi problem yaranır. 

Kənd təsərrüfatının mineral gübrələrdən asılı olması  azot və fosforun qlobal tsiklinə ciddi təsir göstərir.  

Azot gübrələrinin sənaye istehsalı azotun qlobal balansının pozulmasına səbəb olmuşdur. Azotun çox olması 

torpağın turşuluğunu, həmçinin onun tərkibindəki üzvi maddələrin miqdarını dəyişə bilər. Bu isə torpaqdan qida 

maddələrinin yuyulub aparılmasına və təbii suların keyfiyyətinin pisləşməsinə gətirib çıxarır.  

Q.N. Qolubevə (1999) görə torpaq eroziyası zamanı yamaclardan yuyulub aparılan fosforun miqdarı ildə 50 

mln. ton təşkil edir. Digər bir mənbəyə əsasən 1990-cı ildə tarlaya verilən fosforun miqdarı qədər (33 mln. ton) 

çaylar okeana fosfor axıtmışdır. Fosforun qazşəkilli birləşməsi olmadığından o, özünün ağırlıq qüvvəfsi ilə, əsa-

sən sular vasitəsilə okeanlara axır.Bu isə quruda fosforun xroniki defisitinə və daha bir qlobal geoekoloji böhra-

na gətirib çıxarır.  

Onu da qeyd edək ki, gübrələrlə torpağa verilən fosfor praktiki olaraq torpaqdan yuyulmur. Su hövzələrinin 

fosforla çirklənməsinin  əsas mənbəyi kənd təsərrüfatı deyil, sənaye və  məişət suları sayılır. Suların  fosforla  

kənd təsərrüfatı vasitəsilə  çirklənməsinin payına 10-15% düşür. Son vaxtlar  fosforla çirklənmənin böyük mən-

bəyi tərkibində polifosfotlar olan yuyucu vasitələrdir. Su hövzələrində çoxlu fosfatların toplanması  həmçinin 

onların evtrofikasiyası ilə bağlıdır.  

Fosfor gübrələrinin spesifik xüsusiyyətlərindən biri də onların böyük dozalarla istifadəsi torpaqda digər arzu-

olunmaz elementlərin toplanmasıdır: stabil stronsium, ftor, uranın təbii radioaktiv birləşmələri, radium, torium. 

Bitkinin üçüncü əsas qida elementi sayılan kalium ətraf mühitə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərmir. Lakin 

kalium gübrəsi ilə bərabər çoxlu xlor da verilir, onun qrunt sularına daxil olması arzu olunmazdır. 

Bütün bitkilərin əkininin məhsuldarlığının gübrədən istifadədən asılılığı bir-birinə oxşardır: gübrələrin təsi-

rindən ilk illər bitkinin məhsuldarlığı artır.  Sonrakı illər məhsul artımı azalır, sonra isə artım müşahidə olunmur, 

bəzən hətta azalmağa doğru da gedir.  

Kənd təsərrüfatının elmi-əsaslanmış strategiyası gübrələrin miqdarının azaldılmasının mümkünlüyünün təd-

qiqi, onun istifadəsinin optimal səviyyəsinin axtarışı və eroziyaya qarşı mübarizə aparmaq istiqamətinə yönəl-

dilməlidir.