MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud


Cədvəl 12.5.   Bitkilərin duza davamlılığı (Orohenie, Spravoçnik, 1980)



Yüklə 4,78 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə39/75
tarix04.05.2017
ölçüsü4,78 Mb.
#16580
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   75

 

Cədvəl 12.5.  

Bitkilərin duza davamlılığı (Orohenie, Spravoçnik, 1980) 

 

Duza zəif 

davamlı  

Duza orta 

davamlı  

Duza davamlı  

üçyarpaq yonca  

buğda 

şəkər çuğunduru  



yonca küncüt yem 

çuğunduru  

Esparset (xaşa) soğan düyü 

alma pambıq qarpız 

alça 

əncir yemiş 



 armud 

nar 


 tut 

 

 



 Respublikamız üçün torpaqların duz miqdarı  və tipinə görə  təsnifatını  təyin etmiş Q.Əzizov (1999) 

tərəfindən torpaqlar şorlaşma tipinə görə sodalı, xlorlu, sulfatlı-xlorlu, xlorlu-sulfatlı  və sulfatlı tipə 

bölünmüşdür. Bu təsnifat respublikamız üçün təklif edilmiş  təsnifatlardan (V.R.Volobuyev, 1948, 1965) 

fərqlənsə də, bütövlükdə real vəziyyəti düzgün əks etdirir (cədvəl 12.6.).  

Duzluluq dərəcəsi zəhərlilik göstəriciləri ilə xarakterizə olunur. Suda asan həll olunan duzlardan NaCl, 

Na

2



SO

4

, MgCl



2

, CaCl


2

, MgSO


4

, Na


2

CO

3



, Na(HCO

3

)



2

 bitkilər üçün daha zəhərlidir.  

 


 

236


Cədvəl12.6.  

Torpaqların duz miqldarı və tipinə görə təsnifatı, % 

 

Qradasiyanı

n adları  

Duz tipi 

sodalı xlorlu 

sulfatlı-

xlorlu 

xlorlu-

sulfatlı 

sulfatlı  

şorlaşmamış <0,15  <0,2  <0,25 <0,4 <0,6-1,0 

zəif şorlaşmış 

0,15-


0,3 

0,2-0,4 0,25-0,5  0,4-0,8 1,0-1,5 

orta 

şorlaşmış 



0,3-0,5 0,4-0,8 0,5-1,0  0,8-1,5 1,5-2,0 

şiddətli 

şorlaşmış 

0,5-0,8 0,8-1,2 1,0-2,0  1,5-2,5 2,0-3,0 

şoranlar 

  >0,8 >1,2 >2,0  >2,5 >3,0 



 

Torpaqların yuyulmasında başlıca məqsəd duzları bitki kökləri yayılan torpaq qatından kənar etməkdir. 

Bitki kökləri yayıla bilən qat dedikdə, əsasən, torpağın bir metrlik üst qatı nəzərdə tutulur. Çünki, əksər kənd 

təsərrüfatı bitkilərinin kök sistemi ya tamamilə  və ya da onun əsas hissəsi bir metrlik qatda yerləşir. Bu qata 

hesabat qatı deyilir. Yüngül və orta mexaniki tərkibli torpaqların susızdırma qabiliyyəti böyük olduğu üçün 

onları duzlardan təmizləmək asandır.  

Odur ki, bu amilləri nəzərə alaraq müvafiq meliorativ tədbirlərin xüsusiyyətləri əsas götürülməklə Kür-Araz 

ovalığında  şorlaşmış torpaqlar şərti olaraq üç səciyyəvi qrupa ayrılmışdır (MPAbduyev, 1968, 1977; 

Ə.Q.Behbudov, M.K.Rəhimov, X.F.Cəfərov, 1973; Ə.Q.Behbudov, X.F.Cəfərov, 1980; A.K.Alimov, 1997): 

1. Yüngül qranulometrik tərkibli, yüksək su sızdırma qabiliyyətli, asan həll olunan (xlorlu, sulfatlı-xlorlu) 

şorlaşmış torpaqlar. bu torpaqlar şimali və mərkəzi Muğanda, Salyan düzündə, cənubi-şərqi Şirvanda və Şirvan 

düzünün Kür sahili zonasında yayılmış  və inzibati baxımdan Sabirabad, Salyan, Neftçala və  Zərdab inzibati 

rayonlarını  əhatə edirlər. Bu torpaqların yuyulmasında su itkilərinə yol verilməməsi və yüksək meliorativ 

səmərənin  təmin olunması çox vacibdir. Bu baxımdan zolaqlarla və fasiləli yuma texnologiyası özünü 

doğrultmuş və səmərəliliyi təsdiq olunmuşdur.  

Zolaqlarla yuma texnologiyasının mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ümumi qaydada yuma üçün hazırlanmış 

sahə drenarası məsafədən asılı olaraq, drenlərə paralel 3-5 zolağa bölünür. Mərkəz hissədə eni 100, kənarlarda 

isə 50 metrlik zolaqlar ayrılır. Yuma əvvəlcə  mərkəz zolağın suya basdırılması ilə başlayır, ikinci mərhələdə 

orta, üçüncüdə isə kənar zolaqlar suya basdırılmaqla davam etdirilir.  

Fasiləli yuma texnologiyasında sahə ümumi qaydada yumaya hazırlanır. Ləklər suya basdırılaraq suyun 

səthdən hopması və qrunt suları səviyyəsinin 1,5-2,0 m dərinliyinə düşməsinədək fasilə verilir. Bundan sonra 

sahəyə yenidən su verilir. bu qayda ilə yuma hesabat norması verilib qurtarana kimi davam etdirilir.  

Hər iki üsulun tətbiqi  nəticəsində yuma suyunun artıq məsrəfinin qarşısı alınır, sahə barəbar səviyyədə 

duzlardan təmizlənir, yumanın səmərəliliyi yüksək olur.  

2. Ağır qranulometrik tərkibli, zəif su sızdırma qabiliyyətli, xlorlu-sulfatlı və sulfatlı neytral şorlaşma növlü 

torpaqlar. Bu torpaqlar əsasən Qarabağın şimal-qərbində (Yevlax, Tərtər, qismən Bərdə rayonları), Kür sahili 

zona istisna olmaqla Şirvan düzündə (Ağdaş, Göyçay, Ucar, Kürdəmir, Hacıqabul, Ağsu rayonları) və cənubi 

Muğanda (Biləsuvar və Cəlilabad rayonları) yayılmışdır.  

Zəif su sızdırma qabiliyyətli ağır torpaqlarda zəif su hopdurma, struktursuzluq, qaysaqbağlama, suyu və 

duzu özündən çətinliklə vermək və s. kimi səciyyəvi xüsusiyyətlər mövcuddur. Bu xüsusiyyətlərin olması həmin 

torpaqların meliorasiyasını xeyli çətinləşdirir; lazım olan suyun verilməsi və torpaqdan duzların yuyulub kənar 

edilməsi çox vaxt tələb edir. Ağır qranulometrik tərkibli  şorlaşmış torpaqların kənd təsərrüfatı bitkiləri üçün 

istifadəyə yararlı hala salınmasında, yüngül torpaqlardan fərqli olaraq, bu şəraitdə əlavə meliorativ tədbirlərin 

tətbiqi lazım gəlir. Torpaqların susızdırma qabiliyyəti, zəif sukeçirən qatın qalınlığı  və yerləşməsi, yuma 

normasının həcmi və s. əlamətlərindən asılı olaraq ikinci qrup torpaqlarda əsaslı yumalar aşağıdakı 

texnologiyalarla aparılır: 

- süzülmə əmsalı 0,10-0,30 m/sut, hesabat yuma normasının həcmi 10 min m

3

/ha- qədər olan torpaqlarda 



əsaslı yuma adi qaydada – yuma suyunu ləklərə verməklə aparılmalıdır; 

- süzülmə əmsalı 0,10-0,30 m/sut, hesabat yuma normasının həcmi 10-30 min m

3

/ha olan torpaqlarda əsaslı 



yuma əlavə tədbir olaraq, müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq etməklə aparılır; 

- süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən az, hesabat 

yuma normasının həcmi 10 min m

3

/ha-dan az olan halda əsaslı yuma qabaqcadan dərindən yumşaldılmış 



torpaqda adi qaydada aparılır; 

 

237


- süzülmə  əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən çox olan 

halda, yuma normasının həcmindən asılı olmayaraq dərin yumşaltma aparılır və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq 

edilir; 

- süzülmə əmsalı 0,05-0,10 m/sut, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən az, yuma 

normasının həcmi 10-30 min m

3

/ha olan halda da dərin yumşaltma aparılır və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq 



olunur; 

- süzülmə əmsalı 0,05 m/sutkadan az, zəif su keçirən qatın yerin səthindən dərinliyi 0,6-0,7 m-dən çox olan 

halda dərin yumşaltma aparılması  və müvəqqəti dayaz drenlər tətbiq edilməsi ilə yanaşı, torpaqlara kimyəvi 

meliorantlər verilməklə, yaxud da daimi elektrik cərəyanı tətbiq etməklə yuma aparılır; 

- duzların başlıca olaraq torpağın üst qatında yerləşdiyi, aşağı qatların az duzlu və qrunt sularının zəif 

minerallaşma dərəcəsinə malik olduğu halda, dərindən yumşaldılmış torpaqda dərin şırımlar tətbiq etməklə üfiqi 

yuma həyata keçirilir.  

Yuxarıda qeyd olunmuş parametrlərin konkret qiymətlərindən asılı olaraq tətbiq olunan tədbirlərin ölçüləri 

(dayaz drenlərin arasındakı məsafə, şırımların dərinliyi, uzunluğu, torpağın hansı dərinlikdə yumşaldılması və 

s.) müəyyən edilir.  

Təklif olunan əsaslı yuma texnologiyasının tətbiqi  şorlaşmış torpaqları bir-iki yuma mövsümündə yararlı 

hala salmağa və onların kənd təsərrüfatında istifadəyə verilməsinə tam zəmin yaradır.  



3. Ağır qranulometrik tərkibli, zəif sızdırma qabiliyyətli, duz tərkibində sodanın iştirak etdiyi şorlaşmış və 

şorakətləşmiş torpaqlar. Qarabağ və Mil düzündə (Bərdə, Ağcabədi, Beyləqan və İmişli rayonları ərazilərində) 

yerləşmiş bu torpaqlarda adi yuma üsulları  səmərə vermir. Odur ki, bu torpaqlarda əsaslı yumalar 2-ci qrup 

torpaqlarda tövsiyə olunan yuma texnologiyası ilə aparılmaqla yanaşı, həm də kimyəvi meliorantların tətbiqi də 

nəzərdə tutulmalıdır.  

Respublikanın suvarılan  ərazilərində  kənd təsərrüfatı bitkilərindən yüksək və sabit məhsul götürülməsinə 

mənfi təsir edən amillərdən biri də  şorakətlikdir.  Şorakətləşmə respublikamızın torpaqlarının ekologiyasında 

fəal rol oynadığı üçün bizim tərəfimizdən qismən müstəqil ekoloji problem kimi götürülmüşdür.  Şorakət 

torpaqların kənd təsərrüfatı bitkilərinin inkişafına və  məhsuldarlığına mənfi təsiri torpaq məhlulunda olan 

sodanın və uducu kompleksdə natrium və maqnezium kationlarının olması ilə əlaqədardır. V.A.Kovda (1946) 

udulmuş natriumun bitkilərə təsirini belə təsvir etmişdir: 

a. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 3-5%-i qədər olduqda, onun kənd təsərrüfatı bitkilərinin 

inkişafına təsiri olmur və əksinə müsbət təsir göstərir; 



b. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 5-10%-ni təşkil etdikdə torpağın aqrofiziki xassələri 

pisləşir. Bunun qarşısını almaq üçün torpağın yüksək aqrotexniki qaydalarla becərilməsi, növbəli əkinin düzgün 

tətbiq edilməsi vacibdir; 

c. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 10-20%-ni təşkil etdikdə torpaqda yüksək  şorakətlilik 

yaranır, torpağın aqrofiziki xassələri kəskin surətdə pisləşir. Bitkilərin məhsuldarlığı da xeyli aşağı düşür. 

Bununla mübarizə etmək üçün kimyəvi meliorasiya tətbiq olunmalıdır; 

d. Mübadiləli natriumun miqdarı udma tutumunun 20-40%-ə qədəri olduqda torpağın şorakətlilik dərəcəsi 

öz yüksək həddinə çatır, onun münbitliyi kəskin  şəkildə azalır, təbii olaraq kənd təsərrüfatı bitkilərinin 

inkişafına şərait qalmır.  

Şorakətliyin yaranması prosesində torpaqda olan üzvi maddələr suda asan həll ola bilən formalarda suyun 

təsiri ilə üst qatlardan aşağı qatlara yuyulur, əkinaltı qatda bərkimə baş verir, torpağın su və hava xassələri 

pisləşir və belə torpaqların strukturu tədricən pozulur. Bu cür torpaqlar nəm halda yapışqanlı olub, çox gec 

quruyur, quru halda isə çox bərk olur və qaysaq əmələ  gətirir, səthi çat-çat olur, onu yumşaltmaq, becərmək 

üçün böyük zəhmət tələb olunur. Belə torpaqlar adətən quru və isti iqlim şəraitinə malik olan bozqır, yarımsəhra 

və səhra torpaqları arasında ayrı-ayrı ləkələr şəklində yayılmışdır.  

V.R.Volobuyev (1953) Kür-Araz düzənliyində şorakətliyin əmələ gəlməsinin dörd yolunu göstərmişdir: 

1. Torpaqəmələgəlmə  və  aşınma proseslərində torpaq məhlullarının natrium ionları ilə  zənginləşməsi 

nəticəsində baş verən elüvial şorakətləşmə; 

2. Zəif minerallışmış səth sularının torpağa hopması prosesi nəticəsində yuyulma və delüvial yolla əmələ 

gələn şorakətləşmə; 

3. Qrunt sularının kapilyar təsiri nəticəsində şorlaşmadan əvvəl əmələ gəlmiş şorakətləşmə; 

4. Şorlaşmış torpaqların duzlaşması nəticəsində əmələ gələn şorakətləşmə. 

Kür-Araz ovalığında  şorakət torpaqlar əsasən Muğan və Salyan (M.R.Abduyev, 1960, 1961) düzlərində, 

Şirvan düzünün qərbində, Kür sahili zonada, Mil düzünün cənub və  şimal hissələrində yayılmışdır.  Şorakətli 

torpaqlar Antipov-Karatayevə görə (1953) udulmuş natriumun miqdarından asılı olaraq aşağıdakı kimi 

səciyyələnir (cədvəl 12.7.). 

 

Cədvəl 12.7. 

 


 

238


Şorakətləşmiş torpaqların təsnifatı 

 

Şorakətlilik dərəcəsi  

Na, %-lə  

Şorakətləşməmiş torpaqlar  



<5 

Zəif şorakətli torpaqlar  

5-10 

Orta şorakətli torpaqlar  



10-15 

Şiddətli şorakətli torpaqlar  

15-20 

Şorakətli torpaqlar  



>20 

 

Qeyd etmək lazımdır ki, respublika ərazisində  təsadüf olunan şorlaşmış  şorakət torpaqlar öz növbəsində 



neytral və  qələvi (sodalı) olaraq iki qrupa ayrılır. Bütün sodalı  şorlaşmış torpaqlar bu və ya digər dərəcədə 

şorakətli olur. Sodalı şorlaşmış torpaqlar əsasən Qarabağ düzündə yayılmışdır. Belə torpaqlara Mil və Muğan 

düzlərində də ləkələr şəklində rast gəlinir. Bununla yanaşı respublikada maqnezium mənşəli şorakət torpaqların 

da (R.H.Məmmədov, 1975) mövcudluğu məlumdur. Bu torpaqların da öz xüsusiyyətləri vardır (cədvəl 12.8.).  

 

Cədvəl 12.8. 

Torpaqların və kənd təsərrüfatı bitkilərinin məhsuldarlığının uducu kompleksindəki maqnezium 

kationunundan asılılığı  (R.H.Məmmədov) 

 

Maqnezi

um 

udulmuş 

əsasların 

cəmində

n %-lə 

Şorakətli



dərəcəsi  

Disperslik 

dərəcəsi  

Şişmə 

faizi  

Suyun 

torpağa 

hopması, 

mm/saat 

Buğdanı



məhsuld

arlığı, 

s/ha 

20-dən 


az  

şorakətsiz 20-dən az 

5-10 

200-500 


30-dan 

çox 


20-30 

zəif 


şorakətli 

20-30 5-10 

100-200 

20-30 


30-40 

orta 


şorakətli  

30-40 10-15 

30-100 

10-20 


40-50 

şiddətli 

şorakətli 

40-50 10-20 

20-60 5-10 

50-dən 


çox 

şorakət 50-dən çox 

20-dən 

çox 


30-dan az  5-dən az 

 

Torpağın uducu kompleksində maqneziumun miqdarı udulmuş əsasların cəminin 20%-dən az olarsa, belə 



torpaqlar maqnezium şorakətsiz, 20-30% olarsa, zəif maqnezium şorakətli, 30-40% olarsa, orta maqnezium 

şorakətli, 40-50% olarsa, şiddətli maqnezium şorakətli və >50% olarsa, maqnezium şorakət adlanır. Şorakətlik 

dərəcəsindən asılı olaraq bitkilərin məhsuldarlığı da dəyişir. Cədvəldən göründüyü kimi buğdanın məhsuldarlığı 

zəif şorakətli torpaqda təxminən 30%, orta şorakətlidə 50%, şiddətli şorakətlidə 75%, şorakət torpaqda isə 90%-

dən artıq aşağı olur. Kür-Araz ovalığında bu torpaqlara Arazboyu zonada, Qarabağ düzündə, Muğan düzündə 

təsadüf edilir.  

Şorakətləşmə prosesində torpaqda yarıqlar (çatlar) əmələ  gəlir və ayrı-ayrı sütunvari struktur parçaları 

yaranır. Prosesin getmə dərəcəsindən asılı olaraq sütunvari qatlar müxtəlif dərinlikdə yerləşir və orada becərilən 

bitkilərə də müxtəlif təsir göstərir. M.R.Abduyev (1968) Azərbaycanda yayılımış şorakət torpaqların, sütunvari 

struktur qatın yerləşdiyi dərinliyə görə  aşağıdakı üç növünü göstərmişdir: qaysaqlı  şorakət torpaqlar; orta 

sütunvari şorakət torpaqlar; dərin sütunvari şorakət torpaqlar.  

Şorakət torpaqların  əmələgəlmə  şəraiti və xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla onları yaxşılaşdırmaq və 

münbitliyini artırmaq məqsədilə əsasən aşağıdakı üsullardan istifadə olunur.  

1.  Kimyəvi meliorasiya üsulu. Bu halda torpağın uducu kompleksində olan natrium ionuna və torpağın 

qələviliyinə ekvivalent miqdarda kimyəvi meliorantlar verilir; 



2. Aqrobioloji üsul. Bu halda aqronomik və bioloji tədbirlər kompleksi tətbiq edilir (dərin şum və plantaj 

vasitəsilə gips və kalsium-karbonat olan qatlardan istifadə edilir, onların həll olunması təmin edilir).  

Şorakət torpaqların kimyəvi üsulla meliorasiyası iki mərhələdən, fazadan ibarət olmaqla aparılır: 

- meliorasiyanın kimyəvi fazasında uducu kompleksdə olan natrium ionunu kalsium ionu ilə əvəz etmək və 

torpaq məhlulunun qələviliyini ləğv etmək məqsədilə ekvivalent miqdarda kimyəvi meliorant verilir. Bundan 

sonra torpaqda əlverişli struktur yaranır, torpağın su-fiziki xassələri xeyli yaxşılaşır, torpaqda gedən 

mikrobioloji proseslər intensivləşdiyindən münbitlik tədricən artmağa başalyır.  


 

239


- meliorasiyanın fiziki fazasında – torpağa verilən kalsium duzu və uducu kompleksindən sıxışdırılan 

natrium kationu arasında gedən mübadilə nəticəsində torpaq məhlulunda əmələ gələn kənd təsərrüfatı bitkilərinə 

zərərli duzların (əsasən Na

2

SO



4

) artıq miqdarı su vasitəsilə yuyulub torpaqdan kənar edilir.  

Bir sıra meliorantlar tətbiq etməklə Şirvan və Qarabağ düzlərinin şorlaşmış və şorakətləşmiş torpaqlarında 

çoxsaylı variantlarla təcrübə N.K.Mikayılov (2000) tərəfindən aparılmışdır. Təcrübə nəticələrinin araşdırılması 

gipslə peyinin müvafiq olaraq 15 və 40 t/ha dozalarla birlikdə, sulfat turşusunun 10 t/ha dozada və kimyəvi 

tullantılarının 10-20 t/ha dozada tətbiqi tövsiyə olunmuşdur. 

Hazırda bir sıra aktiv meliorantlardan istifadə etmək qaydaları işlənib hazırlanmışdır (K.H.Teymurov, 1972, 

N.K.Mikayılov, 2000 və b.). Bunlardan turşu məhlullarını, yeni kompleks birləşmələri, CaCl

2

, Ca(NO


3

)

2



, gəcin 

və turşunun birlikdə verilməsini və s. göstərmək olar.  

Şorakət torpaqların meliorasiyasında aqrobioloji kompleksin tətbiqində  əsas məqsəd  şorakətaltı torpaq 

qatının kalsium duzlarını əkin qatına cəlb etmək və bərkimiş şorakət qatı yumşaltmaqdan ibarətdir. Aqrobioloji 

üsul özlüyündə mexaniki, kimyəvi və bioloji tədbirlərin şorakət torpaqlara birgə kompleks meliorativ təsirindən 

ibarətdir. Bu zaman meliorativ becərmə sistemi tətbiq olunur, mexaniki tədbirlər (dərin şum, adi şum və dərin 

yumşaltma) vasitəsilə  şorakət qatın quruluşu dağıdılır, torpaqda olan karbonat duzları  və gips kimyəvi 

meliorasiyaya daxil edilir, mənimsəmə bitkiləri əkilir, onların kök sistemlərinin bioloji təsiri və üzvi qalıqları 

ilə, eləcə də peyin verməklə, torpaqda karbon qazı (CO

2

) artırılır və davamlı struktur yaradılır.  



Şorakət torpaqların növmüxtəlifliyini, şorakət qatdan üstdəki qatın qalınlığı, kalsium duzlarının yerləşdiyi 

dərinliyi, suda asan həll olan duzların miqdarını  və keyfiyyətini nəzərə alaraq torpaqda optimal şumlama 

dərinliyi tətbiq etmək lazımdır.  

Respublika  ərazisində, xüsusilə  də Kür-Araz ovalığında  şorlaşmış  və  şorakətləşmiş torpaqların müəyyən 

dövrlərdə uçotu aparılmış və xəritələri də tərtib olunmuşdur.  

AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutunda V.R. Volobuyevin rəhbərliyi altında Q.Z.Əzizov (1980) 

tərəfindən Kür-Araz düzənliyinin şorluq xəritəsi tərtib edilmişdir.  

Hazırda Dövlət Torpaq və  Xəritəçəkmə Komitəsində Kür-Araz düzənliyinin 1:100000 miqyaslı torpaq 

xəritəsinin tərtib edilməsi üzrə torpaq tədqiqatları aparılır. Bu tədqiqatlar  əsasında elektron torpaq xəritəsi, o 

cümlədən də şorluq və şorakətlik xəritələri tərtib edilmişdir.

 

 


 

240


12.12. Torpağın rekultivasiyası 

Texniki tərəqqi əsrində, dünyanın bir sıra ölkələrində sənayenin yüksək inkişaf etməsilə əlaqədar torpaq ör-

tüyünün pozulması, dağılması  fəlakətli miqyas almışdır.  Əvvəllər kənd təsərrüfatı bitkiləri becərilən sahələr, 

məhsuldar meşələr, çəmənlər, otlaqlar altında olan münbit torpaqların yerində karxanalar qazılmış, yararsız lay-

larla örtülmüş, yollar, borular salarkən dağıdılmışdır. İnsan fəaliyyəti ilə relyefi, hidroloji rejimi dəyişmiş, tor-

paq örtüyü dağılmış və çirklənmiş, bitki örtüyü məhv edilmişdir, belə yerlər pozulmuş sahələr adlanır. Bu za-

man həm də sular və atmosfer də çirklənməyə məruz qalır. Biosferin təmizliyinə xüsusilə təhlükə yaradan mine-

ral xammal istehsal edən, tərkibində bitki və heyvanat aləmi üçün zəhərli sayılan sənaye tullantıları hesab edilir. 

Dağ-mədən sənayesinin fəaliyyəti, xüsusən, faydalı qazıntıların açıq üsullu istehsalı nəticəsində yer qabığı-

nın üst qatlarında dərin dəyişikliklər baş verir, bütün biogeosenotik əlaqələr pozulur. Bu zaman 10 metrlərlə, bə-

zən 100 m dərinliklərdən çıxarılan süxur qatları açılır, qarışdırılır və laylar atılır. Layların səthində çox vaxt bit-

kilərin inkişafı üçün fiziki-kimyəvi xassələri əlverişsiz olan süxurlar yerləşir. Belə ərazilər neçə onilliklər bitki-

siz- çılpaq olub «sənaye səhrasına» çevrilib, «ay landşaftı» da adlanır. Bu sahələr təsərrüfat istifadəsindən çıx-

maqla yanaşı, həm də  ətraf mühitin çirklənmə mənbəyi sayılır. 

Faydalı qazıntıların açıq üsulla çıxarılması təbii komplekslərə kəsgin təsir göstərərək landşaftın komponent-

lərinin dəyişməsinə səbəb olur. Bu zaman torpaq örtüyü, bitki və heyvanat aləmi pozulmaqla yanaşı, həm də li-

togen əsas dəyişir, yəni landşaftın morfoloji hissələrinin görünüşü tamamilə dəyişir. Antropogen kompleks sis-

temində belə ərazilər «təbii - texnogen», yaxud qısa şəkildə «texnogen» landşaft adlanır. Texnogen landşaftın 

digər antropogen landşaftlardan fərqi texnikanın və istehsalın ayrı-ayrı texnologiyasının təsiri nəticəsində dərin 

dəyişikliyə uğramasıdır. Qeyd edək ki, texnikanın təbii ərazi kompleksinə təsiri müsbət istiqamətə də yönəldilir: 

ekoloji şəraitin yaxşılaşdırılması, landşaft və ətraf mühitin optimallaşdırılması istiqamətində hidrotexniki və di-

gər mühəndis qurğularının yaradılması buna misal ola bilər. 

Sənaye tərəfindən pozulmuş ərazilərdə nisbətən qısa bir vaxtda insan təlabatını təmin edən yeni məhsuldar 

və davamlı təbii ərazi kompleksləri yaratmaq üçün insanın aktiv və məqsədyönlü iş görməsi lazım gəlir. Sənaye-

nin neqativ nəticələrini aradan qaldırmaq üçün hazırda sənaye inkişaf etmiş ölkələrdə torpağın rekultivasiyası 

kimi aktual problem irəli sürülür. Pozulmuş torpaqların, ərazilərin bərpası prosesi rekultivasiya adlanır. 

Torpağın rekultivasiyası praktiki, xüsusən nəzəri baxımdan nisbətən yeni istiqamət sayılır. «Rekultivasiya» 

termini faydalı qazıntılarda açıq üsulla istehsalın inkişafı ilə əlaqədar geniş yayılmışdır. Sənaye tərəfindən po-

zulmuş ərazilərin rekultivasiya işlərinə ilk dəfə XIX əsrin ortalarında Almaniyada başlanmışdır. XX əsrin əvvəl-

lərində isə bu işlər İngiltərə və ABŞ –da aparılmışdır. Avropa və ABŞ-da rekultivasiya işləri II Dünya mühari-

bəsi başlamamış və əsasən müharibədən sonra daha geniş vüsət almışdır. 

Ərazinin (torpağın) rekultivasiyasının məqsədi müxtəlif işlərin (mühəndis, dağ-texniki, meliorasiya, kənd tə-

sərrüfatı, meşəçilik və b.) kompleksi kimi müəyyən vaxt ərzində yerinə yetirilərək sənaye tərəfindən pozulmuş 

torpaqların məhsuldarlığını  bərpa etmək və onları müxtəlif istifadə növlərinə qaytarmaq, yəni onların yerində 

daha məhsuldar və səmərəli təşkil olunmuş mədəni-antropogen landşaftların elementlərini yaratmaq, son nəticə-

də texnogen landşaftları optimallaşdıraraq ətraf mühit şəraitini yaxşılaşdırmaqdan ibarətdir. 

Sənaye fəaliyyəti tərəfindən pozulmuş landşaftın rekultivasiyasının istiqaməti və metodları pozulmanın xa-

rakterindən, regionun inkişaf vəziyyəti və perspektivindən, rekultivasiyanın həmin region üçün iqtisadi və sosial 

əhəmiyyətindən, fiziki-coğrafi xüsusiyyətindən asılıdır. Odur ki, müxtəlif ölkələrdə, hətta bir ölkənin müxtəlif 

rayonlarında rekultivasiya işləri oranın spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun aparılmalıdır. 

Dünya ölkələrinin əksəriyyətində texnogen landşaftların sonrakı istifadə məqsədindən asılı olaraq aşağıdakı 

əsas rekultivasiya  istiqamətləri məlumdur  (Motorina, Ovçinnikov, 1975). 



Yüklə 4,78 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   35   36   37   38   39   40   41   42   ...   75




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin