MƏMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Şahdağ milli parkı ərazisində nadir və məhvolma təhlükəsinə məruz qalan ağac və kolların siyahısı 

 

Cədvəl 18.1. 

 

Sıra 

Sayı 

Azərbaycanca 

adı 

Latınca adı Yayıldığı yer 

1 2 

3 

4 

1 Kəskiniyli 

(ağıriyli) ardıc 

Yuniperus foetidissima  Gilgilçay hövzəsi, 

Təngəaltı silsiləsi, 

dəniz səthindən 

800-1300 m 

2 Qazax 

ardıcı 

Yuniperus Sabina L 

Böyük Qafqaz, 

subalp zonası, 

bəzən 3000m- ə 

qədər 

3 Qarmaqvarı şam  Pinus hamata D. Sosn 

Qusar r-nu, Kuzun 

kəndinin yanı 

4 Giləmeyvə 

qaraçöhrə 

Taxus baccata L 

B. Qafqazın aşağı 

və orta dağ qurşağı 

5 Budaqlı danaya 

Danae  racemasa L 

B. Qafqazın cənub 

yamacı, aşağı dağ 

qurşağı, çay dərələ-

rində 

6 Trautvetter 

ağcaqayını 

Acer trautvetteri 

Megw 

Böyük Qafqaz, 

1600-2400 m 

yüksəklikdə 

7 Aşı sumaq 

Rhus coriaria L 

B. Qafqazda, meşə 

talalarında 

8 Pastuxov 

daşsarmaşığı 

Hedera pastucowii 

Woronow 

Böyük Qafqaz, 

düzən, aşağı dağ-

meşə qurşağı 

9 Çoxpulcuqlu 

tozağacı 

Betula microlepis  

İsmayıllı r-nu, 

Göyçay çayının sağ 

sahili, dəniz 

səthindən 800 m, 

meşəliyin 

tərkibində 

10 Radde 

tozağacı Betula 

raddeana 

Trautv. 

Quba rayonu, 

Babadağ 

 

11 

Şuşa vələsi Carpinus 

schuschensis 

H. Winkl 

Böyük və Kiçik 

Qafqazda meşənin 

tərkibində 

12 Qafqaz 

xurması 

(xurnik) 

Diospyros lotus L 

Böyük Qafqazın 

cən. yamacı 

13 Adi 

iydə Hippophae 

rhamnoides 

L 

Dağətəyi zonada, 

çay yataqlarında, 

tək-tək 

14 Adi 

şabalıd  Castanea sativa Mill 

Qəbələ rayonu, 

aşağı dağ-meşə 

qurşağı 

15 

Şabalıdyarpaq 

palıd 

Quercus castaneifolia 

C.A. Mey 

İsmayıllı qoruğu, 

Qanıx-Həftəran 

vadisi 

16 

Qoz  

Juglans regia L. 

Qəbələ, İsmayıllı, 

Quba rayonları 

17 Qanadmeyvə 

yalanqoz 

Pterocarya pterocarpa 

(Michx) 

Böyük və Kiçik 

Qafqazda aşağı və 

 

364

orta dağ qurşağı, 

Samur-Dəvəçi 

düzənliyi 

18 Sumaqyarpaq 

göyrüş 

Fraxinus coriarifolia  

Scheele 

Qanıx-Əyriçay 

vadisi 

19 

Şərq çinarı 

Platanus orientalis L 

Qəbələ, İsmayıllı 

rayonları, aşağı dağ 

qurşağı, çay 

dərələrində tək-tək 

20 Azərbaycan 

itburnusu 

Rosa azerbaidzhanica  

Böyük Qafqaz 

meşələrində 

21 Sosnovski 

itburnusu  

Rosa sosnovskyi Chri-

shan 

Quba, Qusar 

rayonlarında 

22 Gürcüstan 

böyürtkanı 

Rubus georgicus 

Focke 

B. Qafqazın şimali-

şərq yamacı 

23 Meşə üzümü 

Vitis silvestris C. C. 

Gmel 

Samur-Dəvəçi 

düzənliyi, Qanıx-

Əyriçay vadisi 

 

 

365

Bitki örtüyü 

Şahdağ MP-ın ərazisində bitki örtüyü meşə və çəmən ladşaftlarilə ifadə olunur. 

MP-ın Böyük Qafqazın cənub yamacı hissəsində bitki örtüyü dağ sistemlərinə məxsus şaquli qurşaqlıq qanu-

nuna uyğun olaraq yayılmışdır. 

Aşağı dağ-meşə qurşağında dəniz səthindən 1000-1100 m yüksəkliyə qədər ərazilərdə İberiya (gürcü) palıdı 

meşələri yayılmışdır, yamacların quzey cəhətlərində ona vələs qarışır, bəzən vələs sırf ağaclıq yaradır, 1400-

1500 m hündürlükdə İberiya palıdı yalnız dik daşlı yamacların cənub cəhətlərini tutur. İberiya palıdı meşələri 

dağların ətəklərinə qədər yayılaraq Qanıx- Həftaran vadisinin düzən meşələrinə qarışır. Vadiyə keçid hissə Oğuz 

və Qəbələ rayonlarında 600-900 m, İsmayıllı rayonunda isə 450-550 m hündürlükdən keçir. Orta dağ-meşə qur-

şağında 900 (1000)-1800 m yüksəklikdə sırf fıstıq meşələri yayılmışdır. Güney yamaclarda ona vələs də qarışır. 

Yuxarı dağ-meşə qurşağında şərq palıdı, tozağacı, quşarmudu seyrək əyrigövdəli meşəliklər yaradır. Bu meşə-

liklərdə Trautvetter ağcaqayını və ayı fındığına da təsadüf edilir. 

Yüksək dağlıq zonada üç bitki qurşağı ayrılır: subalp və meşədən sonra subalp (1700-2700), alp (2600-

3200), və alp qurşağından sonra yerləşən subnival və nival. Subalp qurşağında «birləşmiş» bitki örtüyü əmələ 

gətirməyən əsasən mezofil subalp çəmənləri, alp qurşağında isə alçaqboylu alp çəmənləri – «xalıları» yayılmış-

dır. Burada qayalıqlar, uçqunlar, yarğanlar, daşlıqlar geniş sahələri tutur.  

Subnival qurşaqda (3200-3500 m) qaya və dağ-tundra bitkiləri inkişaf edir. 3500 m-dən yuxarıda ərazi tor-

paq və bitki örtüyündən məhrumdur. Ərazi qayalıqlardan, çınqıllıqlardan və buzlaqlardan ibarətdir. 

Böyük Qafqazın şimali-şərq yamacında Milli parkın ərazisi meşənin müasir (antropogen aşağı salınmış) yu-

xarı sərhədindən keçir. Burada subalp, alp çəmənləri və qayalıqlar fonunda kiçik sahələr və qrup halında tozağa-

cı, şərq palıdı, quşarmudundan ibarət meşə qalıqlarına – meşənin «şahidlərinə» təsadüf edilir. MP-ın ərazisinin 

belə qəbul edilməsi orta dağ-meşə qurşağında kəndlərin olması, əhalinin sıx məskunlaşmasıdır. 

MP-ın Qusar bölməsi (Qusar yasaqlığı) dəniz səthindən 800 m-ə qədər yerləşir. Burada Samurçayı boyu tu-

qay meşələrinin qalıqları mövcuddur. Bu meşələrdə ağyarpaq qovaq, qızılağac, titrək qovaq, söyüd bitir. Dağlıq 

ərazi meşələrində fıstıq, qafqaz vələsi və İberiya palıdı üstünlük təşkil edir, onlara ağcaqayın növləri, göyrüş də 

qarışır. Meşə altında və talalarda kol bitkiləri – zoğal, yemişan, alça, alma, armud, göyəm, itburnu, böyürtkan və 

s. geniş yayılmışdır. Yasaqlıq ərazisində geniş sahələrdə dənli bitkilər və bağlar becərilir. 

MP-in  ərazisində yüksəklik qurşaqlarında ilkin bitki örtüyü dəyişmiş, pozulmuş, onları törəmə tipli bitki 

qruplaşmaları əvəz etmişdir. Bitkilərin yüksəklik qurşaqları daxilində yayılması qanunauyğunluğu hər yerdə po-

zulmuşdur. 

Hazırda Şahdağ milli parkı ərazisində dağ-meşə landşaftı və bulaqlar qoynunda istirahətə gələnlərin sayı il-

bəil artır. Quba rayonunun Afurca, Çinalar kəndlərinin ətrafında, Qəçrəşdə, Dəvəçi rayonunun Çırax-qala (Qala-

altı) ətrafında, Şamaxı rayonunun Çuxuryurd və Pirqulu, İsmayıllı rayonunun Basqal, Talıstan, Lahıc və s. yer-

lərinə yüzlərlə ailə yay dövründə müvəqqəti və mövsümü istirahətə gəlir. 

 

(Nabran) Yalama milli parkı 

Yalama-Xudat dəniz sahilləri bütün rekreasiya növlərinin fəaliyyətinin inkişaf etdirilməsi üçün ən perspektiv zona 

hesab olunur. Bunun əsas səbəbi sosial-iqtisadi faktor, yəni Bakı-Sumqayıt şəhərlərinə yaxın yerləşib 2-3 saatlıq av-

tomobil və dəmir yolunun olmasıdır. Həmçinin burada kənd təsərrüfatı məhsullarının, meyvə bağlarının bolluğu isti-

rahətçilərin qida məhsuluna tələbatını ödəyir. Lakin ən aparıcı faktor buranın füsunkar təbiəti- resursları-Xəzər sahil-

ləri, çimərlik, dənizə qovuşan düzən meşələri hesab olunur. Nabran milli parkında meşə landşaftı üstünlük təşkil edib, 

«Yalama meşəsi» adı ilə məşhurdur. Sahəsi 15 min ha təşkil edir. Meşəlik dəniz boyu dar zolaq şəklində uzanaraq 

dəniz səthindən 400 m yüksəkliyə qədər qalxır. Yalama meşəsində əsas ağac növləri uzunsaplaq palıd və İberiya palı-

dı say1ılır. Burada palıd meşələri ümumi meşə ilə örtülü ərazinin üçdə ikisini təşkil edir. (10 min ha-dan çox) Sahəsi-

nin böyüklüyünə görə ikinci yeri vələs meşələri  tutur. (2700 ha) Bu meşələr əsasən törəmə tipli olub palıd meşələri-

nin yerində əmələ gəlmişdir. 

Relyefin çökək rütubətli yerlərində ağyarpaq qovaq meşələri, xırda çaylar boyu isə dar zolaq şəklində qızılağac və 

söyüd meşələri bitir, burada ağcaqayın növlərinə də rast gəlinir. Yalama meşələrində kol cinslərindən murdarça, gər-

məşov, birgöz, zirinc, nar, zoğal, çaytikanı, sumaq, heyva, alma, armud, əzgil, yemişan, böyürtkan, itburnu və s. bitir.  

Yalama meşələri insanın təsərrüfat fəaliyyəti (ağacların qanunsuz kəsilməsi, mal-qara otarılması və s.) nəticəsində 

öz ilkin vəziyyətini tamamilə itirmişdir. Bununla yanaşı, burada iki turist bazası fəaliyyət göstərir. Yay mövsümündə 

dəniz kənarında və bu meşələrdə istirahət üçün mövsimi və ya qısa müddətli bazar və bayram günlərində minlərlə 

adam istirahətə gəlir. Düzgün təşkil olunmayan istirahət (yüksək rekreasiya yükü) nəticəsində meşələrə, ətraf mühitə 

böyük ziyan dəyir.  

Burada 5 min hektara qədər meşə sahəsi seyrəkliyə çevrilmişdir. Meşələrin sanitar vəziyyəti də yaxşı deyil-

dir. Burada geniş miqayasda yayılan ziyanverici həşəratlar və xəstəliklər, palıd və qarağac meşələrinin quruma-

sına səbəb olmuşdur.  

Yalama meşələrinin sanitar-gigiyena, dekorativ, estetik, həmçinin torpaqqoruyucu və sutənzimləyici xassə-

lərini yaxşılaşdırmaq üçün kompleks meşəçilik tədbirləri həyata keçirilməlidir.  

 

366

Yalama meşələrində qoruq və kurort zonalarının ayrılması təklif olunur. Qoruq zonasında həmin ərazi üçün qiy-

mətli ağac sayılan palıd və qovaqdan ibarət düzən-meşə landşaftı bir təbiət abidəsi kimi qorunub saxlanılmalı, müxtə-

lif meşəçilik tədbirlərini həyata keçirərək bu meşələrin davamlılığı, ömrü artırılmalı, estetik görünüşü daha da yax-

şılaşdırılmalıdır. 

Kurort meşə zonasında aparılacaq tədbirlər bura gələnlərin rahat istirahət etməsinə imkan yaratmağa doğru yönəl-

dilməlidir. Bu məqsədlə meşələrin normal funksiyası saxlanılmaqla rekreasiya həcmi genişləndirilməlidir. Kurort me-

şələrinin rekreasiya davamlılığını artırmaq məqsədilə meşə sahələrində abadlıq işləri görülür: piyada marşrut yolları, 

mənzərəli yerlərə gedən yaxın və uzaq məsafəli gəzinti cığırları düzəldilir, qısamüddətli istirahət üçün çardaqlar, 

skamyalar, yağışdan daldalanmağa örtüklər, idman və oyun meydançaları təşkil edilir.  

Qoruq zonasından fərqli olaraq burada istirahət edənlər müxtəlif istiqamətdə gəzişməyə çıxmaq, müəyyən məhdu-

diyyət daxilində göbələk, meyvə, giləmeyvə, dərman bitkiləri yığmaq imkanına malik ola bilər.  

Ziyanverici həşəratlar Yalama meşələrinin rekreasiya vəziyyətini aşağı salır. Bu meşələrdə bəzi illər dəyişik 

ipəksarıyanın həddindən artıq çoxalması nəticəsində bir tərəfdən ağaclar yarpaqdan məhrum olaraq çılpaqlaşır, 

digər tərəfdən isə meşə sahələri həşəratların tırtılları ilə çirklənir, onları tapdaladıqda isə adama xoşagəlməz təsir 

bağışlayır.  

Meşədə qış qarışcası artdıqda gəzintiyə çıxan adamın üst-başı ağacdan hörümçək kimi sallanan tırtıllara bulaşır, 

onlar üzə-gözə dırmaşdıqda isə tez meşədən qaçıb çıxmağa tələsirlər. Odur ki, istirahət üçün nəzərdə tutulan kurort meşələ-

ri təmiz olmalı və estetik cəhətdən adamın zövqünü oxşamalıdır. Belə sahələrdə zərərvericilərə qarşı bioloji mübarizə təd-

birlərinin aparılması vacibdir. 

Milli parkın kurort hissəsində meşə bərpa işləri aparıldıqda dekorativ, gözoxşayan ağac və kol cinsləri- ipək akasiyası, 

cökə, şabalıd, qafqaz və yapon xurması; ağcaqayın növləri, çinar, dəmirağac, yemişan, moruq, alça, əzgil, alma, armud və 

s. istifadə edərək xeyirli həşərat və quşları cəlb etməyin böyük əhəmiyyəti vardır.  

- Parkın kurort zonası meşələrinə qiymətli vəhşi heyvanlardan maral, cüyür, quşlardan qırqovul, turac və s. gətirib bu-

raxmaq, bu meşələrin heyvanat aləmini daha da zənginləşdirmək vacib məsələdir.  

 

 

XIX Fəsil 

 

BEYNƏLXALQ TURİZM 

 

Bu bölmənin tərtibində əsasən C.A.Məmmədov, H.B. Sultanova, S.H.Rəhimov (2002),  A.A.Əhmədov, E. M. 

Hacıyev, Z.A. Zamanov (2000), C.A. Məmmədov, B.Ə. Bilalov (2004), A. Aleksandrovanın (2001) əsərlərin-

dən və S.K. Əsədovun (2003) buraxılış işindən istifadə olunmuşdur. 

Müasir dövrdə intensiv fiziki və zehni əməklə məşğul olan insanlar səyahətə, xüsusilə təbiətin qoynuna daha 

çox can atırlar. Turist axınının sürətlə artması ilə əlaqədar bir sıra ölkələrdə, o cümlədən zəngin rekreasiya re-

surslarına malik olan qərb ölkələrində iqtisadiyyatın gəlirli sahəsinə çevrilən turist təsərrüfatının inkişafına daha 

çox fikir verilir. 

Bununla yanaşı, turizm xalqların yaxınlığına, elm, texnika, texnologiya, mədəniyyət və sabit siyasət sahələ-

rində onların qarşılıqlı yüksəlişinə, həm cəmiyyətin, həm də ayrı-ayrı şəxslərin maddi və mənəvi zənginləşməsi-

nə köməklik edir. Təbii ki, inkişaf etmiş turizm təsərrüfatına malik olan qərb, həmçinin şərq ölkələrinin təcrübə-

sindən respublikamızda istifadə edilməsinin olduqca böyük əhəmiyyəti ola bilər. 

Turistləri zəngin təbiət, tarixi abidələr, müalicə əhəmiyyətli mineral bulaqlar, yerli əhalinin adət-ənənələri və 

s. ilə yanaşı yerli dövlət təşkilatları tərəfindən onların təhlükəsizliyinin təmin edilməsi cəlb edir. Bütün bu sər-

vətlərə və sabit siyasi vəziyyətə qərb dövlətləri kimi respublikamız da malikdir.  Turist təsərrüfatı inkişaf edən 

digər ölkələrin təcrübəsindən istifadə etməklə ölkəmizdə də iqtisadiyyatın gəlirli sahəsi olan beynəlxalq turizmi 

inkişaf etdirmək olar. 

 

Turizmin tarixi inkişaf xüsusiyyətləri və növləri 

a)Turizmin yaranması və inkişafı üçün ilkin şərtlər. 

İnsanların həyat fəaliyyətinin çox maraqlı tərzi olan səyahətlərdən tamamilə yeni bir forma ayrılmışdır, bu, də-

qiq və mütəşəkkil xüsusiyyətlərə malik olan turizmdir. Səyahətdən fərqli olaraq turizm iqtisadiyyata və siyasətə güclü 

təsir göstərən kateqoriyadır. 

Müasir turizmin bünövrəsi və başlanğıcı barədə müxtəlif fikir və rəylər mövcuddur. Bir sıra müəlliflər (M. Ne-

molyayeva və L. Xadarkov) ingilis ədəbiyyatına istinad edərək turizmin əsasən 1841-ci ildə qoyulduğunu və ilk 

xarici səyahətin 1855-ci ildə Parisdə keçirilən ümumdünya sərgisində təşkil olunduğunu qeyd edirlər. Digər mü-

əlliflər (P. Zaçinyayev və N. Falkoviç) xarici turistlərdən təşkil edilmiş ilk mütəşəkkil turist qrupunun 1863-cü il-

də İsveçrəyə səyahət etdiyini, üçüncü qism (M. Bircakov) isə İngiltərədən Fransaya ilk mütəşəkkil turların hələ 

1815-ci ildə təşkil olunduğunu qeyd edirlər. Geniş kütlə üçün nəzərdə tutulan və Londondan Parisə təşkil edilən 

belə turların təşəbbüskarı, yazıçı və səyyah D. Qalinyani olmuşdur. Artıq 1829-cu ildə dünyada ilk dəfə olaraq K. 

 

367

Baydeker tərəfindən hazırlanmış və nəşr olunmuş «Səyahətçilərin soraq kitabı» işıq üzü görmüşdür. Səyahət edən-

lərin mütəşəkkil və kütləvi  şəkildə yerləşməsinin səmərəsini və mahiyyətini ilk olaraq anlayan ingilis keşişi To-

mas Kuk, müasir turizmin banisi hesab olunur. O, 1841ci ildə öz zəvvar yoldaşları üçün ilk səyahəti təşkil etmiş-

dir. 

Qeyd etmək lazımdır ki, texniki tərəqqi kütləvi turizmin inkişafına təkan vermişdir. 1830-cu ildə ilk dəfə ola-

raq Mançesterlə Liverpul arasında çəkilən dəmiryolu prinsip etibarı ilə səyahət etmənin zaman çərçivəsini də-

yişdirdi. Əvvəllər bir həftə davam edən səyahət indi daha tez, asan və ucuz başa gəlir. 

Daxili turizmin inkişafı, məntiqi olaraq xarici turistlərin təşkilini zəruri etdi. İlk  belə səyahət 1855-ci ildə 

Ümumdünya sərgisinin keçirilməsi ilə əlaqədar Parisdə təşkil olunmuşdur. 1856-cı ildən başlayaraq Avropaya 

səyahətlər müntəzəm xarakter daşımışdır. 1870-ci ildə 500 min nəfərə qədər ingilis «Tomas Kukun» turist fir-

masının müştərisi olmuşdur. Yeni bazarın axtarışı və öyrənilməsi, işgüzar əlaqələrin yaradılması üçün turist sə-

fərlərindən fəal istifadə edilirdi. 

XIX  əsrin 50-70-ci illərində Avropaya səyahət edən xarici turistlərin böyük əksəriyyətini ingilislər təşkil 

edirdi. Ona görə də, həmin dövrdə qitədə «Anqlotyer», «Britanik», «London», «Vindzor» adlı mehmanxanalar 

yaranmış, «ekspress», «Komfort», «Layner» kimi ingilis sözləri məişətə daxil olmuşdur. 

1872-ci ildə Tomas Kuk bütün arzu edənlərə dünya səyahəti təşkil etməklə, bu cür səyahətin əsasını qoymuş-

du. 

Ötən əsrin 20-ci illərində xarici turizmin coğrafiyası genişlənməyə başladı. Müharibəyə qədərki dövrdə xari-

ci turistlər əsasən İtaliya və İsveçrəyə gedirdilərsə, müharibədən sonra demək olar ki, bütün Avropa ölkələri xa-

rici turizmə cəlb edirdilər. 1925-ci ildə Haaqada turizmin təbliği üzrə təşkilatların – Beynəlxalq Turizm İttifaqı-

nın birinci konqresi keçirildi. Konqresin işində 14 Avropa ölkəsindən gəlmiş nümayəndələr iştirak edirdilər. 

Ötən əsrin 30-cu illərində xarici turizmin inkişafında tempin azalmasına-iqtisadi böhranla yanaşı, faşist Al-

maniyasının müharibəyə hazırlığı ilə əlaqədar Avropada ümumi siyasi gərginilyin artması səbəb olmuşdur. 

50-ci ilərdə beynəlxalq turizmin inkişafında yeni mərhələ açıldı. 1960-cı ildə xarici səfərlərdə iştirak edən tu-

ristlərin sayı 71 mln. nəfərə çatdı. Əldə edilən gəlirin həcmi isə 3 dəfə artdı. 

Beynəlxalq turizmin inkişafına bir sıra amillər müsbət təsir göstərmişdir. Bu amillər arasında ilk növbədə 

dünyada siyasi vəziyyətin nizama salınmasını və beynəlxalq münasibətlərin tənzimlənməsini qeyd etmək lazım-

dır. Bu dövr aparıcı kapitalist ölkələrində iqtisadi yüksəliş və müharibədən sonra sənaye istehsalının yenidən qu-

rulması dövrü idi. Beynəlxalq turizmin inkişafına elmi-texniki tərəqqi yeni reaktiv texnikanın tətbiq edilməsi nə-

ticəsində sərnişin daşınması kəskin surətdə ucuzlaşmışdır. 

Tək-tək səfər edən varlılar üçün nəzərdə tutulan fərdi turizmi kütləvi turizm əvəz etməyə başladı. Bu cür tu-

rizm orta həyat səviyyəli, geniş əhali kütləsi üçün əlverişli idi. Kommersiya əsasında təşkil olunmuş turlarda 25 

mln. turistin iştirak etdiyi 1950-ci ili bazis kimi qəbul etsək, turizm dövriyyəsinin əhatə etdiyi insanların sayının 

1950-ci illə müqayisədə aşağıdakı artımını müşahidə etmək olar: 1960-cı ildə – 2,8, 1970-ci ildə 6,5, 1980-ci il-

də – 10, 1990-cı ildə 18, 2000-ci ildə 27,6 dəfə . 

Mütəxəssislərin fikrincə, beynəlxalq turizm, tarixi inkişafına görə, aşağıdakı  mərhələləri keçmişdir: birinci 

1841-ci ilə  qədər; ikinci 1841-ci ildən  1914-cü ilə  qədər; üçüncü 1914-cü ildən 1945-ci ilə  qədər; dördüncü 

1945-ci ildən 1990-cı ilə qədər; beşinci 1990-cı ildən sonra (Şəkil 19.1). 

 

Cədvəl 19.1.  

Beynəlxalq turizmin inkişaf dinamikası 

 

İl 

Turist səyahətində 

iştirak edənlərin sayı 

İl 

Turist 

səyahətlərində 

iştirak edənlər 

(mln. nəfərlə) 

1950 

 

25,3 1980 

285,0 

1955 

 

43,0 1985 

327,0 

1960 

 

71,0 1990 

458,0 

1965 

 

116,8 1995 

567,4 

1970 

 

165,8 1998 

636,7 

1975 

 

213,0 2000 

2001 

698,0 

693,0 

 

 

368

Turizm asudə vaxtda zövq almaq və istirahət etmək, sağlamlıq və müalicə, qonaq getmə, dərketmə, dini və 

ya professional – işgüzar məqsədlə (amma getdiyi yerdə ödəniş mənbəyi olan məşğuliyyətin olmaması şərti ilə) 

insanların daimi yaşayış yerini tərk etmək, başqa ölkəyə və ya öz ölkəsi daxilində başqa yerə müvəqqəti olaraq 

səfər etməsidir. 

Səyahətdən fərqli olaraq, turizm insanların kifayət qədər qısa zaman çərçivəsində (24 saatdan çox, 6 aydan 

az olmamaq şərti ilə) bir yerdən başqa yerə getməsidir. 

1937-ci ildə Millətlər Cəmiyyətinin Ekspertlər Komitəsi ilk dəfə olaraq beynəlxalq turizmin izahı barədə 

tövsiyyələr vermişdir. Həmin tövsiyyələrdə göstərilirdi ki, «yaşamadığı yad ölkədə 24 saatdan az olmamaq şərti 

ilə qalan hər bir şəxs turist hesab olunur». 

1985-ci ildə Ümumdünya Turist Təşkilatının Baş Assambleyasının birinci sessiyası Turizm xartiyası – tu-

ristin siyasi və sosial tələblərini əks etdirən, turistin kodeksini də özündə birləşdirən proqram sənəddir. Turistin 

kodeksi – turist səfərəi zamanı, turistin davranış qaydaları və etnik normalarının məcmusudur. 

Turistin hüquqları.  Səyahətə hazırlaşan zaman və səyahət müddətində, tranzit də daxil olmaqla turist aşağıdakı 

hüquqlara malikdir: 

- müvəqqəti olaraq gəldiyi ölkəyə daxilolma, orada yaşamaq (qalmaq) qaydaları haqqında lazımi və dürüst 

məlumat almaq; yerli əhalinin adət-ənənələri; dini mərasimləri; müqəddəs yerləri haqqında, xüsusi mühafizə 

altında olan təbii, tarixi mədəni və turistlərə göstərilən digər tarixi-memarlıq abidələri və ətraf mühitin vəziyyəti 

barədə məlumat almaq; 

- sərbəst hərəkət etmək, müvəqqəti gedilən ölkədə  məhdudlaşdırıcı ölçülər nəzərə alınmaqla, turizm 

obyektlərinə  sərbəst daxil olmaq;şəxsi təhlükəsizliyi, alıcılıq hüququ, əşya və avadanlığının qorunması, 

maneəsiz ilk tibbi yardım almaq; 

- turoperativ və ya turagent tərəfindən turist məhsulunun alqı-satqısı zamanı müqavilə  şərtini yerinə 

yetirilmədiyi təqdirdə, nəzərdə tutulmuş qaydada ziyanın ödənilməsi və mənəvi zərərin konpensasiyası; 

-

 

müvəqqəti gəldiyi ölkədə hüquqi və digər kömək növlərinin göstərilməsi lazım gəldikdə, hökumət 

orqanlarından (yerli idarəetmə orqanlarından) yardım almaq; 

-

 

rabitə vasitələrindən maneəsiz istifadə etmək. 

Turistin vəzifələri. Turist tranzit də daxil olmaqla səyahət zamanı aşağıdakıları yerinə yetirməlidir: 

-

 

müvəqqəti gəldiyi ölkənin qanunvericiliyinə, ictimai quruluşa, adət-ənənələrinə, dini etiqadına hörmət 

etmək; 

-

 

müvəqqəti gəldiyi ölkədə  ətraf mühiti qorumaq, təbiət, tarix və  mədəniyyət adbidələrinə qayğı ilə 

yanaşmaq; 

-

 

müvəqqəti gəldiyi ölkənin giriş və çıxış, orada yaşamaq, o cümlədən ölkələrdən tranzit keçid qaydalarına 

riayət etmək; 

- səyahət zamanı özünün təhlükəsizliyi qaydalarına riayət etmək; 

b) Məqsədinə, müddətinə və tələbatına görə turizm növləri. 

Turizmin hər bir forması, turistlərin özünə məxsus tələbatı təmin edən müvafiq xidmət kompleksini  nəzərdə 

tutur. Turizmin istehsalat xidməti prosesində aşağıdakılar ayrılır: 

-

 

turizmin formaları; 

-

 

turizmin növləri; 

turizmin növ müxtəlifliyi. 

Turizmin forması. Turistin öz ölkəsi sərhədlərindən çıxıb-çıxmaması ilə bağlıdır, daha doğrusu, turizmin 

formalara bölünməsinin  əsasını «ölkə» prinsipi təşkil edir. Bu bölgüyə görə turizm daxili və beynəlxalq 

formalara ayrılır. 

Daxili turizm – bu milli turizm, daha doğrusu ölkədaxili turizmdir. 

Beynəlxalq turizm – başqa ölkəyə turizm səyahəti etmək deməkdir, daha doğrusu xarici turizmdir. 

Beynəlxalq turizm – turizm məqsədilə daimi yaşadığı ölkənin hüdudlarından kənara çıxan səfərdir, daha dəqiq, 

beynəlxalq turizm – dövlətlər arası müqavilələrə  əsasən həyata keçirilən səyahətlər sistemidir. Beynəlxalq 

turizm getmə və gəlmə kimi iki hissəyə bölünür.