Meyvəçilik 5 59. Torpaqda olan müxtəlif duzlarin meyvə bitkilərinə təsiri

---

Meyvəçilik 5 

59.Torpaqda olan müxtəlif duzlarin meyvə bitkilərinə təsiri

 

 Duz bitkidə mübadilə sistemini pozur, qida maddələrinin keyfiyyətini azaldır, xlorofılin fəaliyyətini

zəiflədir, yarpaq üzvi maddələr toplaya bilmir. Belə şəraitdə calaqaltı və ting zəif olur. Duzlu

torpağın yaxşılaşdırılması üçün onu şit su ilə yuyurlar, drenaj xəndəklər, şəbəkələr çəkilir, hektara

300013000 m3 su verilir, 2-8 dəfə suvarılır, duzdan təmizlənilmiş sahədə bağ salındıqdan sonra

cərgəaralarında üç il yonca becərilir, sonra şumlanır, müxtəlif kənd təsərrüfatı bitkiləri növbə ilə

becərilir, qrunt sularının qalxmaması üçün bağı az su norması ilə suvarırlar. Xlorlu, duzlu torpaqlar

meyvə bitkilərinin böyümə və inkişafına mənfı təsir edir. Torpaqda natrium xloridin 0,5 % olması

bitkiyə öldürücü təsir edir. Şorakət və şorlaşmış torpaqlarda başlıca olaraq natrium karbonat

(soda), maqnezium karbonat, kalsium karbonat olur. Soda bitkiyə öldürücü təsir edir. O, torpaqda

0,005 %-dən artıq olmamalıdır. Maqnezium karbonat və kalsium karbonat meyvə bitkiləri

üçün ziyan deyildir. Şorakət və şorlaşmış torpaqlarda sulfatlara və xloridlərə də rast gəlmək

olur. Sulfatlardan maqnezium sulfat və natrium sulfat meyvə bitkilərinə öldürücü təsir edir.

Xloridlərdən natrium xlorid, maqnezium xlorid və kalsium xlo-rid meyvə bitkiləri üçün ziyandır.

Suda ərimiş duzların qatılığı 0,43 % olan şəraitdə meyvə bitkiləri normal bitir. Bu qatılıq 1,2 % olan

şəraitdə isə bitki məhv olur.

Tərkibində natrium olan şorakətli torpaqlarda ərik, heyva normal bitdiyi halda, alma və armud

normal bitmir. Udulmuş natrium 10 %-dən artıq olmayan şəraitdə alma, armud, 13%-dən artıq

olmayan şəraitdə ərik, 15-20 %-dən artıq olmayan şəraitdə isə heyva normal bitir. Müxtəlif meyvə

bitkilərinin duza davamlılıq xüsusiyyəti eyni deyildir. Duza ən çox davamlı badam, ondan sonra nar,

tut, ərik, gavalı, armud, alma, püstə, şaftalı, qoz, ən davamsızı isə xirnikdir.

60.Meyvə -giləmeyvə bitkilərinin həyatinda makroelementlərin əhəmiyyəti

Meyvə bitkilərinin qidalanmasında su, oksigen, karbon qazı, makroelementlərdən – azot,

fosfor, kalium, kalsium, maqnezium, kükürd, dəmir, mikroelementlərdən - bor, manqan, sink,

mis, molibden və digərləri iştirak edir. Bunlardan karbon qazı, oksigen və hidrogen bitkinin

quru çəkisinin 93 %-ni təşkil edir. Bunlar azotla birlikdə sulu karbonların, zülalların, yağların

və digər üzvi birləşmələrin tərkibinə daxildir. Mineral maddələr, bitkinin quru çəkisinin az bir

kütləsini (3-5 %) təşkil etməsinə baxmayaraq, onlar həyat üçün vacib elementlər sayılır. Bitkilərin

həmin elementlərə olan tələbinə görə onlar iki qrupa – makro və mikro elementlərə ayrılır.

Makroelementlər.

Azot. Meyvə bitkisinin həyat fəaliyyətinin əsas tənzimləyicisi olan bu element amin, amid

birləşmələrinin, nuklein turşularının, zülalların tərkibinə daxildir. Azot çatışmazlığı xlorofilin

yaranması prosesini pozur, yarpaqlar saralır, zoğun boyu gödəlir, meyvələr xırdalaşır və tökülür.

Müəyyən olunub ki, formalaşmağa başlayan meyvələrin tökülməsi səbəblərindən başlıcası

onlarda zülalı azotun azlığıdır. Azot, əsasən köklər tərəfindən qeyri-üzvi birləşmələr şəklində

mənimsənilir. Eyni zamanda azot kökdən kənar yemləmə ilə də yarpaqlar tərəfindən udula bilir.

Fosfor. Bir qrup mürəkkəb üzvi birləşmələrin - nukleproteidlərin, lipoidlərin, fermentlərin, mineral

duzların tərkibinə daxildir. Tənəffüs prosesinin tənzimləyicisi və enerji daşıyıcısıdır. Fosforun

çatışmaması boyu zəiflədir, generativ tumurcuqların formalaşmasını ləngidir, şəkərin toplanması

prosesini pozur.

Kalium. Hüceyrə şirəsində sərbəst halda yerləşərək bitkinin quraqlığa və qışa davamlılığını

yüksəldir, fermentlərin fəaliyyətini gücləndirir, maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır, orqanizmin

---

həyat fəaliyyətini artırır. Kalium çatışmadıqda yarpaqlar saralır, ayanın kənarlarında yanıq əmələ

gəlir, buğumarası gödəlir, boy zəifləyir. Bitkilərin turqor qabiliyyəti azalır, meyvələr xırdalaşır,

keyfiyyəti pozulur.

Kalsium. Hüceyrə divarının əsas materialı olmaqla fermentlərin fəallığına təsir göstərir. Kalsium

pektin maddələri birləşmələri ilə birlikdə membranın tərkibinə daxildir. Sulu karbonların hərəkətini

tənzimləyir. 

Maqnezium. Xlorofil, fitin və pektinin tərkibinə daxildir. Fotosintez prosesində fosfatazanın

fəallığını artırır. Nuklein turşularının və bir sıra vitaminlərin sintezində, həmçinin karbohidrat

mübadiləsində fermentlərin fəaliyyətini gücləndirir.

Kükürd. Bütün zülalların, bir qrup amin turşularının, vitaminlərin tərkibinə daxildir.

Oksidləşmə-reduksiya prosesində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Kükürd azlığı, azot azlığında olan

əlamətləri xatırladır.

Dəmir. Xlorofilin zülalı birləşmələrinin tərkibinə daxil olmasa da onların əmələ gəlməsində vacib

rol oynayır. Yaşıl piqmentlərin sintezində iştirak edən bir qrup fermentlərin tərkibinə daxildir.

61.meyvə giləmeyvə bitkilərinin həyatinda mezoelementlərin əhəmiyyəti

    Kükürd zülalın tərkibinə daxil olub tənəffüs prosesində iştirak edir. Bitki kükürdü yalnız sulfat

turşusu duzları şəklində istifadə edir. Kükürd torpaqda kifayət qədər olduğundan bitki onun

çatışmazlığını hiss etmir.

Maqnezium xlorofılin tərkibinə daxil olub bitkinin karbon qazmı assimilyasiya etməsi üçün

böyük əhəmiyyətə malikdir. Yarpaqların yaşa dolması və xlorofilin dağılması ilə əlaqədar olaraq

maqnezium meyvənin toxumlarına doğru hərəkət edir. Maqnezium çatışmazlığından yarpaqlar

bədrəng alaraq tökülür, bitkinin vegetativ boyu zəifləyir.

62.Meyvə bitkilərinin həyatinda mikroelementlərin əhəmiyyəti

Mikroelementlər. Bor. Bir sıra həyati proseslərin sürətləndiricisi sayılır. Bor çatmadıqda meyvənin

lətində və qabığında sarı-qonur rəngli mantarlaşmış təbəqə əmələ gəlir, yarpaqlar saralır və məhv

olur. Bor aclığı simptomu 1 kq quru yarpaqda 4 mq-dan az olduqda baş verir.

Manqan. Oksidləşmə-reduksiya prosesində, o cümlədən fotosintez və tənəffüslə bağlı

reaksiyalarda, molekulyar (N2) və nitrat (NO3) azotun mənimsənilməsində, xlorofilin

yaranmasında fəal iştirak edir. 

Mis. Fermentlərin tərkibinə daxil olur, nitratların bərpasında iştirak edir. Mis çatmadıqda zoğun

ucundakı yarpaqlar solur, buğumaraları qısalır, zoğun ucu soluxur və aşağı əyilir. Meyvələr

xırdalaşır, keyfiyyəti aşağı düşür. 

Sink. Meyvə bitkiləri üçün vacib element sayılır. Sink çatmadıqda yarpaqlar xırdalaşır, tökülür,

buğumaraları qısalır, zoğlar nazilir, meyvələr eybəcər hala düşür. 1 kq quru yarpaqda 6 mq-dan az

sink olması bu elementin qıtlığını göstərir.

---

Molibden. Nitratreduktaza fermentinin tərkibinə daxildir. Azot mübadiləsində iştirak edir. Bu

element, zülalın sintezi və mübadiləsində, nitratların bərpasında yaxından iştirak edir.

63.Meyvə bitkilərinin böyümə və inkişafinda relyefin əhəmiyyəti

Relyef. Bağın inkişafı və ağacların bol və yüksək keyfiyyətli məh-sul verməsi yerin relyefindən

bilavasitə asılıdır. Relyefin müxtəlifliyi həm mikro-iqlim və həm də torpaq şəraitinə bilavasitə təsir

göstərir. 

D.s. yüksəklik dəyişdikcə hava şəraiti, torpaqların tipi və keyfiyyəti müəyyən qədər dəyişir.

Müəyyən olunmuşdur ki, hər 100 metr yüksəkliyə qalxdıqca havanın orta illik temperaturu 0,5°C

aşağı düşür, vegetasiyanın davametmə müddəti 5 gün azahr, yağıntıların miqdarı isə nisbətən

artır. Hündürlüyə qalxdıqca meyvələrin yetişməsi ləngiyir, onun keyfiyyət və nəqliyyata davamlılığı

artır. 

Dağlıq və dağətəyi rayonlarda, müəyyən hüduda qədər temperatur rejimi düzən rayonlara

nisbətən daha sabit olduğundan, ağaclar qışa davamlı olurlar. 

Düzən yerlərə nisbətən yamaclarda gec yaz şaxtalarının qorxusu az olur. 

Qapah yarğan və dərələrdə soyuq hava durğunluğu yarandığından belə yerlər bağ üçün əlverişli

deyil. Ensiz və dar dərələr adətən geniş dərələrdən soyuq olur. 

Yamacın yuxarı hissəsində torpaq yuxa, az münbit, aşağı hissəsində isə daha qalın və münbit olur.

Cənubun quru iqlim şəraitində, xüsusən suvarma mümkün olmayan yerlərdə bağ salmaq üçün

yamaclarm cəhətlərinin böyük əhəmiyyəti vardır. Müxtəlif cəhətlərə meyilli yamaclar müxtəlif cins

və sortlar üçün müxtəlif dərəcədə yararlı ola bilər. İstiyə tələbkar və quraqlığa davamlı cinslərin

cənub, şərq yamaclarda, rütubətə tələbkar, soyuğa davamlı cinslərin isə şimal-qərb yamaclarda

yerləşdirilməsi tövsiyə edilir. Eyni zamanda qeyd edilməlidir ki, cənub, cənub-şərq və cənub-qərb

yamaclarda quraqlığa davamlı cins və sortların uzun müddət suvarma və gübrələmə aparılmadan

becərilməsi ağacların az ömürlü və az məhsuldar olmasına səbəb olur. 

Kifayət qədər isti və rütubətli rayonlarda bütün cəhətlər üzrə yamaclar (müəyyən hündürlüyə

qədər) əlverişli sayıla bilər. Dağətəyi rayonlarda 400-500 m hündürlüyə qədər ərazilərdə bağ üçün

şimal-şərqdən başqa bütün cəhətlər, daha hündür sahələrdə isə cənub və cənub qərb cəhətləri

əlverişlidir.

 

64.Meyvə bitkilərinin böyümə və inkisafinda biotik amillərin əhəmiyyəti

Torpaqda müxtəlif mikroorqanizmlər və göbələklər mövcuddur. Bunlardan müəyyən qismi

bitkinin həyatında xeyirli olduqları halda, digər qismi meyvə-giləmeyvə bitkilərinə böyük ziyan

vurur. Torpaqda olan mikroorqanizmlərin bəziləri havasız şəraitdə, digər qismi isə havalanan

şəraitdə, üçüncü qismi isə həm havasız, həm də havalanan şəraitdə normal böyüyür və inkişaf

edir. Torpaqda olan xeyirli mikroorqanizmlər meyvə-giləmeyvə bitkilərinin həyatında böyük rol

oynayır. Onlar arası kəsilmədən bitki və heyvanların torpaqda olan üzvi qalıqlarını minerallaşdırıb,

torpağı azot, kalsium, kalium, fosfor, dəmir, maqnezium və digər elementlərlə zənginləşdirirlər.

Bununla yanaşı onlar torpağın fiziki xüsusiyyətini və strukturluğunu da yaxşılaşdırırlar. Torpaqda

xeyirli mikroorqanizmlərin çox olması onun münbitləşməsinə səbəb olur. Mikroorqanizmlərin

miqdarı torpağın xüsusiyyətindən də asılıdır. Bəzi torpaqlarda xeyirli mikroorqanizmlər az

olduğundan, bitkinin məhsulu azalır. Bitkinin böyüməsi, inkişafı, yüksək keyfiyyətli və bol məhsul

---

verməsi üçün torpağa süni olaraq bakterial gübrələr, xüsusilə azotobakterin, fosforobakterin və

silikatlı bakterin verilməsi tətbiq edilir. Mikroorqanizmlər ən çox kök sisteminin yayıldığı zonada

(rizosfera) toplanırlar. Rizosferada olan xeyirli mikroorqanizmlər qismən köklərin buraxdığı

maddələrlə, habelə məhv olmuş köklərlə qidalanırlar. Mikroorqanizmlərin inkişafı torpaqdakı üzvi

qalıqlardan, temperaturdan, rütubətdən və oksigendən asılıdır. Torpağa verilmiş azotobakterin

kök sisteminin yaxmlığında inkişaf edir, havanın azotunu mənimsəyib torpağı zənginləşdirir.

Fosforobakterin fermentlər buraxaraq torpaqda bitki tərəfindən mənimsənilən formada olmayan

fosforlu birləşmələri əridərək mənimsənilə bilən hala salır. Silikatlı bakterinlər torpaqdakı

kaliumdan yaxşı istifadə edilməsinə şərait yaradır.Torpaqdakı xeyirli mikroorqanizmlərin bitki

üçün böyük əhəmiyyətə malik olmalarını nəzərə alıb onların çoxalmaları və inkişafı üçün şərait

yaratmaq lazım gəlir. Bu məqsədlə də torpağa üzvi, mineral gübrə və onların qarışığı verilir, sahə

suvarılır, torpaqda normal hava cərəyanı yaradıhr. Mikroorqanizmlər adətən torpağın üst qatında

yerləşir. Lakin onlara torpağın 8-10 m dərinliyində də rast gəlmək olur. Qida maddələrilə zəngin,

neytral, qələvi, isti və rütubətli torpaqlarda mikroorqanizmlərin miqdarı çox olur. Torpaqda

olan mikroorqanizmlər il müddətində eyni miqdarda qalmayıb rütubətlənmə, havalanma və

temperatur şəraitindən asılı olaraq dəyişir. Adətən yaz mövsümündə onların miqdarı yüksəlir.

Yaradılmış əlverişli şəraitdə artan mikroorqanizmlər torpaqdakı üzvi qalıqları, xüsusilə sellüloza,

liqinin, pektin maddələrini, zülalı, yağları və d. parçalayır

65.Meyvə bitkilərinin böyümə  

və inkişafina antropogen təsir

  «Antropos» yunan sözü olub insan deməkdir. Meyvə-giləmeyvə bitkilərinin böyümə və

inkişafında təsvir edilən amillərlə yanaşı insanın da rolu böyükdür. İnsan meyvə-giləmeyvə

bitkilərinin böyümə və inkişafını idarə etmək məqsədilə bir halda bilvasitə bitkiyə, digər

halda isə bitkinin becərildiyi şəraitə təsir edir. Meyvə-giləmeyvə bitkilərinin həyat proseslərini

normalaşdırıb, onlardan bol və yüksək keyfiyyətli məhsul almaq üçün hər bitki növünün və

sortun torpaq-iqlim şəraitinə münasibətini və bioloji xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır. Yerüstü

hissənin normal inkişafı üçün kök sistemi sağlam, yüksək həyat qabiliyyətinə malik olmalıdır. Bu

məqsədə nail olmaq üçün insan bağ salmaq məqsədilə seçilmiş sahəyə üzvi, mine-ral gübrələr

verir, onu dərin şumlayır, vaxtlı-vaxtında suvarır, alaqalrla mübarizə aparır. Torpağın strukturunu

yaxşılaşdırmaq və ehtiyat qida maddələri toplamaq üçün bağda cərgəaralarına paxlalı ot

bitkilərilə dən bitkilərinin toxumlarını birlikdə səpir¬lər. Burada dən bitkiləri torpağın strukturunu

yaxşılaşdırır, paxlalı bitkilər isə torpağı azot¬la zənginləşdirir. Paxlalı bitkilər becərilən sahə

şumlandıqdan sonra torpaqda üzvi mad¬dələrin miqdarı artır. Üzvi maddələrin parçalanaraq

minerallaşması nəticəsində hava¬da karbon qazının miqdarı artır ki, bu da fotosintez prosesinin

normal gedişinə şərait yaradır.

Meyvə-giləmeyvə bitkilərinin becərildiyi mühit şəraitinə müxtəlif aqrotexnoloji tədbirlərin təsirilə

yanaşı insan bilavasitə bitkilərə də təsir edir. Belə təsir nəticəsində bitki normal böyüyür, inkişaf

edir və yüksək keyfiyyətli bol məhsul verir. Məs., qışı şaxtalı keçən rayonlarda sitrus bitkilərini

şaxtadan mühafızə etmək üçün onların üzərini həsir, sintetik pərdə, tənzif və sair materiallarla

sarıyır, üzüm və nar bitkisini əyib üzərini torpaqla örtür¬lər. qalın qar qatı olan, qışı şaxtalı keçən

rayonlarda meyvə bitkilərini ştambsız, sərilən formada becərirlər. Qar bitki üçün yorğan rolunu

oynayıb onu şaxtadan mühafizə edir.

Vegetasiya dövrü uzun müddət davam edən bitkilərin vegetasiya dövrünü tez qurtarıb başa

vurmaları üçün, avqust ayında birillik zoğların ucunu kəsib gödəldirlər. Ağacın gövdəsinin

Günəşin yandırıcı təsirindən mühafizəsi, rütubətin buxarlanmasının qarşısını almaq və yazda

çiçək tumurcuqlarının açılmasını ləngidib onların yaz şaxtalarından mühafizəsi məqsədilə ağacın

---

gövdəsini və skelet budaqlarını əhənglə ağardırlar. Ağacın gövdəsinin yoğunlaşması üçün

onun qabığını bağ bıçağı ilə uzununa çərtirlər. Qeyd olunanlardan belə nəticə çıxarılır ki, təsvir

olunan hər amil meyvə-giləmeyvə bitkilərinin həyatında müəyyən rol oynayır. Meyvə-giləmeyvə

bitkilərinin bol və yüksək keyfıyyətli, həmçinin sabit məhsul vermələri abiotik və biotik amillərdən

ayrı-ayrılıqda deyil, onların birlikdə, kompleks təsirindən asılıdır. Buna görə də konkret şərait üçün

bitkilər seçildikdə, onların xarici mühit amillərinə olan münasibətlərini əsas götürmək lazımdır.

66.Vəzifəsinə görə meyvə tingliyinin tipləri və onlarin xarakterizəsi

  Meyvə bağının salınması üçün vegetativ üsulla yetişdirilmiş əkin materialına ting, tingin

yetişdirildiyi sahəyə isə tinglik deyilir. Meyvə tingliyi meyvəçiliyin əsası olub onun vəzifəsi meyvə

bağı salmaq üçün çoxaldılması tövsiyə edilən meyvə-giləmeyvə bitki sortlarından yüksək

keyfiyyətli, sağlam, standarta uyğun birillik və ikiillik ting yetişdirməkdən ibarətdir.

Meyvəçiliyin inkişafında meyvə tingliyinin həlledici rolunu nəzərə alaraq, onun sahə¬sinin

genişləndirilməsi, hər bölgənin torpaq-iqlim şəraitinə uyğun meyvə tingliyi təsərrüfatlarının

yaradılması vacibdir. Bu halı nəzərə alıb hər bölgənin və hətta rayonun öz təbii-tarixi şəraitinə

məxsus meyvə bitki cinsləri və sortları olduğundan, həmin şəraitdə də meyvə tingliyi təsərrüfatı

yaratmaq lazımdır.

Meyvə tingliyi daşıdığı vəzifəyə görə iki tipdə olur: 1. Reproduksiyon meyvə tingliyi; 2. Sənaye və

ya əmtəəlik meyvə tingliyi.

Reproduksiyon meyvə tingliyi. Latınca «re» - yeni, yenidən, «produksion» isə istehsal deməkdir.

Belə tinglik adətən meyvəçilik üzrə elmi-tədqiqat institutlarının, seleksiya təcrübə stansiyalarının,

dayaq məntəqələrinin, kənd təsərrüfatı ali və orta ixtisas müəssisələrinin, universitetlərin

biologiya təmayüllü fakültələri nəzdində olur. Burada yeni yaradılmış və yaxud introduksiya

edilmiş sortlar çoxaldılır. Belə sortların bioloji və qiymətli təsərrüfat xüsusiyyətlərini öyrənmək

məqsədilə, hər sortdan yetişdirilmiş ting, elmi idarə və müəssisələrin sort-sınaq məntəqələrində

ayrıca əkilir. Onlardan yerli şərait üçün ən dəyərlilərini seçib təsərrüfatlarda becərilmələrini

tövsiyə edirlər.

Sənaye meyvə tingliyi. Əmtəəlik meyvə bağları salmaq üçün becərilmələri məsləhət görülmüş

rayonlaşdırılmış cins və sortlardan kütləvi şəkildə ting yetişdirməklə məşğul olan təsərrüfatdır.

Meyvə tinglikləri istiqamətlərinə görə iki tipdə olur: 1. İxtisaslaşmış; 2. Qarışıq tinglik

təsərrüfatları.

İxtisaslaşmış tinglik təsərrüfatlarında yalnız meyvə-giləmeyvə bitkilərinin müxtəlif sortlarından

ting yetişdirilir. Qarışıq tingliklərdə isə meyvə-giləmeyvə bitkilərindən başqa digər bitkilərin

(meşə və bəzək bitkilərinin) də tinglərini yetişdirirlər.

67.Tingliyin wobeleri ve onlarin esas vezifeleri..

Meyvə bağının salınması üçün vegetativ üsulla yetişdirilmiş əkin materialına ting, tingin

yetişdirildiyi sahəyə isə tinglik deyilir. Meyvə tingliyi meyvəçiliyin əsası olub onun vəzifəsi meyvə

bağı salmaq üçün çoxaldılması tövsiyə edilən meyvə-giləmeyvə bitki sortlarından yüksək

keyfiyyətli, sağlam, standarta uyğun birillik və ikiillik ting yetişdirməkdən ibarətdir.

---

Meyvəçiliyin inkişafında meyvə tingliyinin həlledici rolunu nəzərə alaraq, onun sahə-sinin

genişləndirilməsi, hər bölgənin torpaq-iqlim şəraitinə uyğun meyvə tingliyi təsərrüfatlarının

yaradılması vacibdir. Bu halı nəzərə alıb hər bölgənin və hətta rayonun öz təbii-tarixi şəraitinə

məxsus meyvə bitki cinsləri və sortları olduğundan, həmin şəraitdə də meyvə tingliyi təsərrüfatı

yaratmaq lazımdır.

Meyvə tingliyi daşıdığı vəzifəyə görə iki tipdə olur: 1. Reproduksiyon meyvə tingliyi; 2. Sənaye və

ya əmtəəlik meyvə tingliyi.

Reproduksiyon meyvə tingliyi. Latınca «re» - yeni, yenidən, «produksion» isə istehsal deməkdir.

Belə tinglik adətən meyvəçilik üzrə elmi-tədqiqat institutlarının, seleksiya təcrübə stansiyalarının,

dayaq məntəqələrinin, kənd təsərrüfatı ali və orta ixtisas müəssisələrinin, universitetlərin

biologiya təmayüllü fakültələri nəzdində olur. Burada yeni yaradılmış və yaxud introduksiya

edilmiş sortlar çoxaldılır. Belə sortların bioloji və qiymətli təsərrüfat xüsusiyyətlərini öyrənmək

məqsədilə, hər sortdan yetişdirilmiş ting, elmi idarə və müəssisələrin sort-sınaq məntəqələrində

ayrıca əkilir. Onlardan yerli şərait üçün ən dəyərlilərini seçib təsərrüfatlarda becərilmələrini

tövsiyə edirlər.

Sənaye meyvə tingliyi. Əmtəəlik meyvə bağları salmaq üçün becərilmələri məsləhət görülmüş

rayonlaşdırılmış cins və sortlardan kütləvi şəkildə ting yetişdirməklə məşğul olan təsərrüfatdır.

Meyvə tinglikləri istiqamətlərinə görə iki tipdə olur: 1. İxtisaslaşmış; 2. Qarışıq tinglik

təsərrüfatları.

İxtisaslaşmış tinglik təsərrüfatlarında yalnız meyvə-giləmeyvə bitkilərinin müxtəlif sortlarından

ting yetişdirilir. Qarışıq tingliklərdə isə meyvə-giləmeyvə bitkilərindən başqa digər bitkilərin

(meşə və bəzək bitkilərinin) də tinglərini yetişdirirlər.

Yüksək keyfiyyətli tingin yetişdirilməsi texnologiyası bir sıra mürəkkəb əməliyyatın ardıcıl

tətbiqini tələb edir. Bununla əlaqədar olaraq tələb olunan bütün material və avadanlıq sənaye

meyvə tingliyinin nəzdində cəmlənməlidir. Odur ki, nümunəvi təşkil olunmuş ixtisaslaşmış sənaye

meyvə tingliyi təsərrüfatında aşağıdakı şöbələr olmalıdır.

68.Meyvə  baglarinin tipləri

 Meyvə bağı dedikdə əmtəəlik meyvə məhsulu istehsah üçün nəzərdə tutulan çoxillik əkililər

sahəsi nəzərdə tutulur. Məqsədinə, istiqamətinə və becərilmə texnologiyasına görə meyvə

bağının aşağıdakı tipləri mövcuddur: 

Həyətyanı bağ. Şəxsi həyətyanı sahələrdə təşkil olunan bağ tipidir.  Yığılmış məhsul şəxsi

mülkiyyətçinin istəyilə istifadə olunur. 

Kollektiv bağ. İri fabrik, zavod və ya birliklərin nəzdində fəhlə və qulluqçularm təşkil etdikləri bağ

tipidir. Belə bağın həcmi 3-5 ha-dan 25-30 ha-ya qədər olur. Burada bağçılıq yoldaşlığı yaradılır.

Yığılmış məhsul «hər kəsə əməyinə görə» prinsipilə bölünür. 

---

Sort-sınaq bağı. Yeni yaradılmış və introduksiya edilmiş sortların konkret torpaq-iqlim şəraitində

öyrənilməsi, həmin şərait üçün yararlılıq dərəcəsinin müəy-yənləşdirilməsilə məşğul olan bağ

tipidir.  Bağda olan bitkilər üzərində dəqiq müşahidə və uçot işləri aparılır. Məhsul ümumi istehsal

planına və ya müqavilə öhdəliklərinə əsasən müvafiq yolla realizə olunur. 

Toxumluq və qələmlik ana bağlar. Belə bağ tipləri meyvə tingliyi nəzdində təşkil olunur. 

 Əmtəəlik və va sənaye meyvə bağı. Əmtəəlik meyvə məhsulu istehsalında əlahəddə rol oynayan

bağ tipidir. Belə bağda rayon və ya bölgə üçün rayonlaşdırıl-mış cinslər və calaqaltı-sort

kombinasiyaları üzrə meyvə tingləri əkilir, düzgün aqrotexnoloji fonda becərilir və yüksək

keyfiyyətli əmtəəlik məhsul istehsal edilir. Əmtəəlik meyvə bağında əkiləsi bitkilərə verilən qida

sahələri, bağda tətbiq olunan texnoloji proseslərin səviyyəsi kəskin surətdə fərqləndiyindən bu

bağ tipi ekstensiv və intensiv tipli ola bilir. 

Ekstensiv tipli meyvə bağı. Belə meyvə bağı bir qayda olaraq, ucaboylu meyvə bitkilərindən

salınmaqla, hər bitkiyə verilən qida sahəsi geniş olur. Belə bağın hər hektarında 80-125 ədəd

bitki olmaqla onlara əsasən kürə şəkilli, iri həcmli təbii çətir forması verirlər.  Belə bağlarda ilaşırı

məhsuldarlıq güclü olur. Hazırda belə bağ tipləri tətbiq olunmur. Mövcud olanlar  tədricən ləğv

edilir. 

İntensiv tipli meyvə bağı. Belə bağda intensivləşmənin bütün ünsürləri iştirak edir. Burada yüksək

mexanikləşdirmə, kimyalaşma və meliorasiya əsasında: 

Sahə vahidində bitkilərin miqdarı maksimum dərəcədə artırılır; 

Bitkilərin həcmi kiçildilir və onlara Günəş şüasından səmərəli istifadə edə biləcək çətir formaları

verilir; 

Bitkilərin məhsula düşməsini tezləşdirən, sabit və yüksək keyfiyyətli məhsula təminat verən

aqrokompleks tətbiq edilir; 

Məhsula düşməni tezləşdirən, calaqüstü – sortla normal anatomik və fizioloji vəhdət təşkil edən

calaqaltılar seçilir;

Yüksək məhsuldar, tez məhsula düşən, təbii zəif boylu, məhdud çətirli, sabit və keyfıyyətli məhsul

verən sortlar seçilir. 

 Bunlar adi intensiv, superintensiv və ultrasuperintensiv bağ tipləridir.

69.Meyvə - giləmeyvə bitkilərinin generativ üsulla çoxaldilmasi

Generativ üsulla çoxaltma. Generaiv üsulla çoxaltmaya cinsiyyətli çoxaltma, toxumla çoxaltma,

habelə digen çoxaltma da deyilir. Meyvə-giləmeyvə bitkilərinin təbii şəraitdə toxumla çoxalmaları

geniş yayılmışdır. Bitkidə cinsi hüceyrələr qametlər adlanır. Qametlər haploid hüceyrəli olur.

Haploid orqanizmin hüceyrələrində xromosomlarm sayı diploid orqanizmdəki xromosomların

sayından iki dəfə az olur. Yetkin cinsi hüceyrədəki xromosom sayına haploid say deyilir. Cinsi

hüceyrələr mayalanma prosesində birləşib ziqota əmələ gətirir. Ziqota diploid xromosom yığımlı

hüceyrədir. Diploid yunanca «diplos» - ikiqat, «eydos» - növ deməkdir. Haploiddən fərqli olaraq

diploid somatik hüceyrələr, xromosom sayının ikiqat (2n) artıq olması ilə xarakterizə olunur.

Yumurtacıq yumurtalığın divarlarında əmələ gəlir. Meyvə bitkilərinin toxumları yumurtalıqdan

inkişaf edir. Meyvə-giləmeyvə bitkilərinin əksər botaniki vahidləri heteroziqotdur. Geniş mənada

irsi əlamətə görə iki müxtəlif qametlərin mayalanması nəticəsində əmələ gəlmiş ziqotadan

---

yaranmış orqanizmə heteroziqot orqanizm deyilir. Toxumla çoxaltma cinsi çoxaltma adlanır. Yeni

sporofitin mayalanmasız inkişafına apoqamiya deyilir. Partenogenez və ya apomiksis bitkilərdə

çoxalmanın xüsusi forması olub mayalanmamış yumurta hüceyrəsinin inkişaf etməsinə deyilir.

Apomiksiya nəticəsində əmələ gəlmiş toxumdan cücərdilmiş bitki ana bitkinin xüsusiyyətlərini

qoruyub saxlamaq imkanına malikdir. Bir sıra meyvə-giləmeyvə bitki cinsləri və sortları

homoziqot bitkilərdir. Geniş mənada eyni irsiyyətə malik orqanizm deməkdir. Meyvə-giləmeyvə

bitki növlərinin və sortlarının əksər qismi heteroziqot, sitrus bitkilərinin, şaftalının əksər sortları,

əriyin Avropa mənşəli sortları, heyva, gavalı, albalının bəzi sortları homoziqot olub onların

çiçəkləri öz-özünü tozlayaraq, mayalayaraq meyvə əmələ gətirirlər. Buna baxmayaraq heteroziqot

və homoziqot bitki növlərinin və sortlarının toxumundan əmələ gəlmiş bitkilər haçalanma,

parçalanma qanunu əsasında ana bitkinin dəyərli bioloji xüsusiyyətlərini və qiymətli təsərrüfat

nişanələrini əksər halda itirirlər.

Toxumla çoxaltmanın əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 

1. Nisbətən asan və kütləvi çoxaltma üsuludur; 

2. Toxmacarlar mərhələ etibarilə cavan olduqlarından xarici mühit şəraitinin dəyişən təsirindən az

zərər çəkir, şaxtaya, quraqlığa, xəstəlik və zərərvericilərə nisbətən davamlı olurlar

3. Geniş kök sistemi yaratdığından torpağın yuyulmasının qarşısını alır.

Lakin toxmacarlar məhsula gec düşdüyündən və ana bitkinin irsi əlamətlərini əsasən

saxlamadıqlarından toxumla çoxaltma seleksiya və calaqaltı yetişdirmək məqsədilə istifadə

edilir. Eyni zamanda qeyd etmək lazımdır ki, calaqaltı yetişdirmək məqsədilə də toxumla artırma

çox zaman istənilən nəticəni vermir. Buna səbəb əksər toxmacarların heteroziqot xüsusiyyətli

olmalarıdır. 

70.Vegetativ artirma usullarinin qruplawdirilmasi....

Meyvə-giləmeyvə bitkilərini onların bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq vegetativ çoxaltma

üsulunun müxtəlif növləri ilə çoxaldırlar. Bağçılıqda tətbiq olunan vegetativ çoxaltma növlərini

asan öyrənmək məqsədi ilə vegetativ çoxaltma üsulunu aşağıdakı qruplara ayırırlar. I.

İxtisaslaşmış orqanlarla çoxaltma. Bu qrupa bığcıqlarla çoxaltına daxildir. 

II.Çatışmayan orqanlar əmələ gələnədək bu və ya digər vegetativ hissələrin ana bitkidən

ayrılması. Buraya aşağıdakı çoxaltma növləri daxildir: a – bitkinin odunlaşmış çiliklə çoxaldılması;

b – bitkinin yaşıl çiliklə çoxaldılması; c – bitkinin yarpaq çilikləri ilə çoxaldılması; e – bitkinin kök

çilikləri ilə çoxaldılması. 

III.Çatışmayan orqanlar əmələ gəldikdən sonra bu vəya digər vegetativ hissələrin ana bitkidən

ayrılması. Buraya aşağıdakı çoxaltma növləri daxildir: a – bitkinin basmalarla çoxaldılması; b –

bitkinin kök pöhrələri ilə çoxaldılması; c – bitkinin kolların bölünməsi ilə çoxaldılması. 

IV.Calaqla çoxaltına. 

---

Bığcıq, kök pöhrəsi və qismən basma ilə çoxaltma təbii vegetativ çoxaltma, çilik, kolların

bölünməsi, basma və  s