Мир культуры
Yüklə 207,88 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- МИР КУЛЬТУРЫ
- THE WORLD OF CULTURE
- Ünvan: Az 1065, Bakı, İnşaatçılar pr.9 Email: kamala-mamadova@mail.ru
- Кямаля Мамедова Азербайджанская театральная культура в Резюме
- Ключевые слова
- Keywords
- Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı
| 29
Elmi-nəzəri məcmuə Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universiteti, XXV buraxılış, Bakı, 2013
Научно-теоретический сборник Азербайджанский Государственный Университет Культуры и Искусств, ХХV выпуск, Баку, 2013
Scientific-theoretical bulletin Azerbaijan State University of Culture and Art, ХХV edition, Baku, 2013
istiqamətlərindən biri kimi təqdim edilir. Klassik Avropa maarifçilik ənənələrinin Azərbaycan mədəni mühitinə təsirlərindən danışılır. Azərbaycanda cərəyan edən ic- timai-siyasi hadisələrin maarifçilik hərəkatı ilə bağlılığı göstərilir. Maarifçilik prose- sində teatrın böyük ictimai əhəmiyyəti vurğulanır. Azərbaycan teatr mədəniyyətinin təşəkkülü və inkişaf mərhələləri ümumi şəkildə təhlil edilir. Teatrın Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, Sovet hakimiyyəti və müstəqillik dövründəki inkişafı nəzərdən keçirilir. Açar sözlər: maarifçilik, teatr, mədəniyyət, Azərbaycan, incəsənət.
Bütün dünyada olduğu kimi Azərbaycanda da teatr mədəniyyəti maarifçilik hərəkatının ən aparıcı istiqamətlərindən biri olmuşdur. Tədqiqatçılar tərəfindən daha çox Azərbaycanın oyanış dövrü kimi səciyyələndirilən XIX əsr klassik Avropa maarifçilik ənənələrinin geniş vüsət almasında mühüm rol oynamışdır ki, burada teatr mədəniyyətinin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilməlidir. Belə ki, XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq Azərbaycanda cərəyan edən ictimai-siyasi hadisələr ölkədə maarifçilik hərəkatının inkişafına güclü təkan verdi. Ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət sahələrində köklü forma və məzmun dəyişiklikləri baş verdi. Həmin dövr Azərbaycan teatrı üçün də əlamətdar oldu. Dahi mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin ədəbiy- yatımıza dram janrını gətirməsi xalq teatrının peşəkar teatr sənətinə çevrilməsində həlledici rol oynadı. Böyük maarifçi Həsən bəy Zərdabinin və görkəmli yazıçı Nəcəf bəy Vəzirovun təşəbbüsü ilə 1873-cü ildə Bakıda Mirzə Fətəli Axundzadənin “Lənkəran xanının vəziri” və “Hacı Qara” komediyalarının tamaşaya qoyulması ilə isə Azərbaycan, eləcə də bütün müsəlman Şərqində dünyəvi peşəkar teatrın təməlini qoydu. Maarifçilik prosesində teatrın böyük ictimai əhəmiyyətini dərk edən Azərbaycan ziyalıları Bakıda, Qubada, Şəkidə, Şuşada, Naxçıvanda, həmçinin Tiflisdə və İrəvanda teatr tamaşaları təşkil edirdilər. Azərbaycanın görkəmli ziyalıları Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Nəriman Nərimanov və başqaları dövrün mühüm hadisələrinin real bədii təsvirini verən pyesləri ilə teatr repertuarlarını zənginləşdirdilər. 30
Rusiyada və Avropada təhsil aldıqdan sonra Vətənə qayıtmış azərbaycanlı gənclər dünya klassiklərinin əsərlərini tərcümə edərək tamaşaya qoymaqla teatr həvəskarlarını dünya ədəbiyyatının nümunələri ilə tanış edir, Azərbaycanda milli dəyərlərə söykənən yeni tipli teatrın yaradılması işinə xidmət edirdilər (1). 1918-ci il 28 may İstiqlal Bəyannaməsi elanı ilə müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin tarix səhnəsinə çıxması həyatın bütün sahələrində inkişafa təkan verdi. Azərbaycan öz müstəqilliyini qazandıqdan sonra ölkənin bir çox sahələrində olduğu kimi teatr sənətimizin inkişafında da mühüm işlər həyata keçirildi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti pərakəndə fəaliyyət göstərən teatr truppalarını birləşdirərək Dövlət Teatrını yaratdı. Azərbaycanda peşəkar teatr sənətinin inkişafı Cəlil Məmmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfər Cabbarlı kimi böyük sənətkarların xalqımızın tarixi keçmişini, məruz qaldığı sarsıntıları, xeyirlə şərin qarşıdurması ilə bağlı fəlsəfi düşüncələri canlandıran səhnə əsərləri ilə böyük vüsət aldı. Azərbaycanın işğalı və müstəqilliyin itirilməsi teatrın inkişaf istiqamətlərinə, onun ideya-bədii mahiyyətinə də təsirsiz qalmadı. Bununla belə sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan teatrı yad ideoloji təsirlərə məruz qalsa da, öz milli varlığını qoruyub saxlaya bilmiş və respublikanın mədəni həyatında fəal rol oynamışdır. Azərbaycan teatrının coğrafiyası genişlənərək respublikanın demək olar ki, bütün bölgələrini əhatə etdi. Azərbaycanın bölgələrində dövlət teatrları və özfəaliyyət teatr kollektivləri yaradıcılıq fəaliyyətləri ilə teatr mədəniyyətinin inkişafına yardım göstərdilər. Sovet dövründə Azərbaycan teatrlarında dünya təcrübəsində bəhrələnmə tendensiyası gücləndi. Xüsusilə də, rus dramaturqlarının əsərlərinə daha çox diqqət yetirildi. Bununla belə, Azərbaycan teatrlarının repertuarları dünya ədəbiyyatının gözəl nümunələri ilə yanaşı Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm, Sabit Rəhman, Mirzə İbrahimov, İlyas Əfəndiyev və başqalarının əsərləri ilə daha da zənginləşdi. Həmin dövrdə tamaşaçıların sonsuz məhəbbət və rəğbətini qazanmış Mərziyə Davudova, Rza Təhmasib, İsmayıl Hidayətzadə, Kazım Ziya, Rza Əfqanlı, Mustafa Mərdanov, Fatma Qədri, İsmayıl Dağıstanlı, Ağadadaş Qurbanov, Adil İsgəndərov, Ələsgər Ələkbərov, Ağasadıq Gəraybəyli, Möhsün Sənani, İsmayıl Osmanlı, Hökümə Qurbanova, Münəvvər Kələntərli, Lütfəli Abdullayev, Bəşir Səfəroğlu, Əliağa Ağayev, Əli Zeynalov, Sergey Jakuşev, Rahil Ginzburq, Mehdi Məmmədov, Həsənağa Salayev, Şəmsi Bədəlbəyli, Tofiq Kazımov, Barat Şəkinskaya, Leyla Bədirbəyli, Nəsibə Zeynalova və başqa aktyor və rejissorların adları Azərbaycan teatr sənəti tarixinə həmişəlik həkk olunmuşdur (1; 5). Azərbaycan dramaturqlarının ədəbi irsini davam etdirən, öz dram əsərləri ilə milli teatrımızın inkişafına xidmət edən görkəmli sənətkarlarımız öz dramaturji yaradıcılıqları ilə Azərbaycan teatr səhnəsinə müxtəlif üslublar və yeniliklər gətirmişlər. Bu mənada M.F.Axundzadə dramaturgiyası əsasında yaranmış peşəkar teatrımız tarixin müxtəlif mərhələlərində daima yeniləşmiş, milli-estetik dəyərlər sistemimizi yeni janr və üslublarla mütəmadi olaraq zənginləşdirmişdir. Təbii ki, yeniləşmə prosesi kortəbii şəkildə baş verməmiş, ədəbi və teatrşünas tənqidinin intellektual nəzarəti altında baş vermişdir. Ədalətli tənqid sənətin təkamülünə müsbət təsir göstərən yeni üslub və janrları mühafizəkar baxışlardan qorumuş, onun inkişafına havadarlıq etmişdir. Cəfər Cəfərovun təbirincə desək “Tənqidimizin təqdirəlayiq cəhətlərindən birisi budur ki, o, realizmi təbliğ və təsbit etməklə kifayətlənmir, onun estetik əsaslarını, yaradıcılıq problemlərini araşdırır və beləliklə də üslubların, səpkilərin, janrların müxtəlifliyinə, təsvir vasitələrinin, o cümlədən şərtiliklərin əlvanlığına çalışılır” (4, s. 385). Qeyd etmək lazımdır ki, teatral mədəniyyətimizin, dramaturji irsimizin araşdırılmasına, dramaturq və rejissorlarımızın yaradıcılığına aid bir çox kitablar və 31
tədqiqat əsərləri yazılmışdır. Cəfər Cəfərov, Əli Sultanlı, Yəhya Seyidov, Yaşar Qarayev, İnqilab Kərimov, Mehdi Məmmədov, İlham Rəhimli, Seyfulla Əsədullayev, Səidə Şahbazova, Məryəm Əlizadə, İsrafil İsrafilov, Aydın Talıbzadə, Yaqub İsmayılov və başqa müəlliflər Azərbaycanda teatr mədəniyyətinin təşəkkülünə və inkişaf tarixinə dair əsərlər yazmış və maarifçilik hərəkatında teatr mədəniyyətinin rolu və əhəmiyyətinə bu və ya digər məzmunda öz münasibətlərini bildirmişlər. Azərbaycan dramaturqlarının ədəbi irsini davam etdirən, öz dram əsərləri ilə milli teatrımızın inkişafına xidmət edən müasir yazıçılar teatr mədəniyyətinə öz töhfələrini verdilər. Bədii-ədəbi yaradıcılıqla müntəzəm məşğul olan bu görkəmli sənətkarlar özlərinin dramaturgiya yaradıcılığı ilə Azərbaycan teatr səhnəsinə yeni-yeni pyeslər təqdim etdilər. Məhz onların milli dramaturji irsimizi zənginləşdirən əsərləri Adil İsgəndərov, Tofiq Kazımov, Azərpaşa Nemətov, Ağakişi Kazımov, Mərahim Fərzəlibəyov, Bəhram Osmanov kimi bir çox görkəmli rejissorların diqqətini özünə cəlb etdi. Bu əsərlərin səhnə təcəssümü nəticəsində milli teatrımız yeni təkamül mərhələsinə qədəm qoydu (1; 6, s. 542). Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini bərpa etməsi ilə milli teatrımızın inkişafı üçün geniş perspektivlər açılmışdır. Bu gün teatrlar müstəqil dövlətimizin qarşısında duran mühüm vəzifələrin yerinə yetirilməsində yaxından iştirak edir. Azərbaycan respublikasının prezidenti 1998-ci il avqustun 27-də “Azərbaycanda dünyəvi peşəkar teatrın yaradılmasının 125 illiyi haqqında fərman imzalamışdır ki, bu fərman teatrın köhnə stereotiplərdən xilas olmasında və müasir tələblərə uyğun inkişaf etməsində mühüm rol oynamışdır. O cümlədən, dövlətin teatr sənətinə göstərdiyi qayğının bariz nümunəsi kimi 6 fevral 2007-ci ildə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Teatr və teatr fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununu və Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 18 may tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan teatrı 2009-2019-cu illərdə” Dövlət Proqramını göstərə bilərik (1; 3; 7). Teatr mədəniyyətinin perspektivlərinə uzaqgörənliklə diqqət yetirilməsi özünü dövlətimizin mədəniyyət siyasətində də öz əksini tapır. Təbii ki, belə bir münasibətin bəhrəsi göz qabağındadır. Dövlətin Azərbaycan teatrının inkişafına istiqamətlənmiş diqqətəlayiq münasibəti teatrlardakı yaradıcılıq mühitinə, dramaturq, rejissor və aktyorların sənətkarlıq qabiliyyətlərinin üzə çıxarılmasına şərait yaratdığı kimi, həm də teatrşünaslıq baxımından yeni-yeni elmi tədqiqatların yazılmasına da stimul verir. Dünyada qloballaşma və mədəni inteqrasiyanın geniş vüsət aldığı bir zamanda suveren dövlətimiz üçün taleyüklü məsələlərin həyata keçirilməsi tariximizin bir çox qaranlıq səhifələrini açmaqla kimliyimizi tam müəyyən etməyi, milli köklərinə bağlı, intellektual, ruhi-mənəvi səviyyə və yüksək estetik zövq sahibi olan yeni təfəkkürlü gənc nəsil yetişdirilməsini zəruri edir ki, bu sahədə teatr mədəniyyətinin rolu danılmazdır. Məhz bunu nəzərdə tutaraq ümummilli liderimiz Heydər Əliyev dönə-dönə xatırladırdı ki, “Gərək hər bir insan və xüsusən gənc nəsil müstəqilliyin nə qədər müqəddəs olduğunu bütün varlığı ilə dərk etsin, onu qorumaq və möhkəmləndirmək üçün hər cür qurban verməyə hazır olsun. Bunun üçün isə o, ilk növbədə yüksək mənəviyyata malik olmalıdır, xalqımızın milli-mənəvi dəyərləri onun şəxsiyyətinin mahiyyətini təşkil etməlidir. O, azərbaycançılığın, mənsub olduğu Azərbaycan xalqının mədəniyyətinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin, elminin nə olduğunu dərindən bilməlidir” (2, s. 34). Ona görə də hər bir incəsənət əsəri, o cümlədən teatr tamaşaları bu məqsədə xidmət etməli, insanlara yüksək estetik zövq aşılamalı, eyni zamanda yüksək bədii- estetik ifadə vasitələri ilə zəngin olan teatr tamaşaları tədqiq, təhlil və təbliğ edilməlidir. Bu prioritetlərin mədəniyyət siyasətimizdə əksi, qanunavericiliklə müəyyənləşdirilməsi və bunun birbaşa dövlət başçısının dilindən səslənməsi diqqətəlayiq bir hal olmaqla, həm də bu sahədə aparılmalı olan elmi tədqiqatların əsas konturlarını çəkir. 32
Müstəqil Azərbaycan Dövlətinin teatr mədəniyyətinə yüksək diqqət və qayğısının nəticəsidir ki, bu gün teatr sənəti sahəsində qazanılan uğurlar günü-gündən çoxalır. Azərbaycan teatrlarının yaradıcılıq uğurlarının əks-sədası ölkəmizin hüdudlarını aşaraq, çox-çox uzaqlardan gəlir. Eləcə də milli mədəniyyətimizin inkişafında, gənclərdə vətənpərvərlik hisslərinin aşılanmasında, yüksək əxlaqi keyfiyyətlərin, milli və ümumbəşəri dəyərlərin təbliğində müstəsna rol oynamış milli dramaturji əsərlər əsasında hazırlanmış tamaşalar xalqımızın azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizəsinə öz böyük töhfəsini vermiş və xalqın milli sərvətinə çevrilmişdir. Bütün inkişaf mərhələlərində olduğu kimi bu gün də Azərbaycan teatr mədəniyyəti məzmun və mahiyyəti, ideya-bədii, yaradıcılıq və sənətkarlıq istiqamətləri cəhətdən öz maarifçilik funksiyasını uğurla həyata keçirməkdədir. Ona görə də demokratik vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu baxımından da Azərbaycan teatrının perspektivlərinə nikbin baxa bilərik.
1. Azərbaycanda dünyəvi peşəkar teatrın yaradılmasının 125 illiyi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı. “Xalq” qəzeti, 28 avqust 1998-ci il, № 230 (22930). 2.
Azərbaycan XXI əsrin və üçüncü minilliyin ayrıcında. Azərbaycan Respublikası Prezidenti Heydər Əliyevin yeni əsr və üçüncü minillik münasibətilə Azərbaycan xalqına müraciəti. Bakı, İqtisad Universiteti nəşriyyatı, 2001. 3.
“Azərbaycan teatrı 2009-2019-cu illərdə” Dövlət Proqramı (Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2009-cu il 18 may tarixli sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir). “Xalq” qəzeti, 19 may 2009-cu il, № 106 (26164). 4.
Cəfərov C. Əsərləri. 2 cilddə, II c., Bakı: Azərnəşr, 1968. 5.
Cəfərov C.H. Azərbaycan teatrı (1873-1973). Bakı: Azərnəşr, 1974. 6.
Kərimov İ.S. Azərbaycan peşəkar teatrının tarixi və inkişaf mərhələləri. Bakı: Maarif, 2002. 7.
Teatr və teatr fəaliyyəti haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu. “Ədəbiyyat qəzeti”, 9 fevral 2007-ci il, № 5 (3548).
В данной статье театральная культура представляется один, как из самым передовых направлений. Речь идет о влиянии европейского просвещения на развитие культуры Азербайджана в годы Азербайджанской Демократической Республики, в советскей период и в годы Независимости. Ключевые слова: просвещение, театр, культура, Азербайджан, искусство.
Kemale Memmedova Azerbaijani theatre culture Summary Theatre culture is presented as one of the most leader directions of the enlightenment movement in the article. It is shown Social values in the process of enlightenment. In the article tells about European enlightenment influence upon the development of Azerbaijani culture during the years of Azerbaijani Democratic Republic, in the Soviet period and the Independence years.
Məqalənin redaksiyaya daxil olma tarixi: 05.03.2013 Məqalənin təkrar işlənməyə göndərilmə tarixi: 12.03.2013 Məqalənin çapa qəbul olunma tarixi: 16.05.2013 Məqaləni çapa tövsiyə edən sahə redaktorunun (və ya üzvünün) adı: kulturologiya üzrə elmlər doktoru, professor İlqar Hüseynov ADMİU -nun Elmi Şurasının 08 iyul 2013-cü il, 9 saylı qərarı ilə çap olunur. Kataloq: jurnal jurnal -> Ўзбекистон Стоматологлар Ассоциацияси «Stomatologiya» илмий-амалий журнал jurnal -> Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир jurnal -> Azadinform müst əqil İnformasiya Agentliyi jurnal -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев jurnal -> Azadinform müst əqil İnformasiya Agentliyi jurnal -> Roza eyvazova jurnal -> Terminologiya məSƏLƏLƏRİ №2 jurnal -> Terminologiya məSƏLƏLƏRİ №1 Yüklə 207,88 Kb. Dostları ilə paylaş:
|