Mövlanə Seyid İmadəddin Nəsimi Əbülfəzl
İraq divanı
Bakı -1987
Tərtib edən - Qəzənfər Paşayev,
Redaktor, lüğət və şərhlər – Məmmədəli Əsgərov
NƏSİMİNİN İRAQ DİVANI
Ədəbi əlaqələr genişləndikcə bir sıra Yaxın Şərq ölkələrində Azərbaycan ədəbi
dilinin inkişafında və formalaşmasında müstəsna xidmətləri olan Azərbaycan
xalqının qüdrətli sənətkarı Nəsiminin yeni-yenl əlyazma nüsxələri aşkar edilir. Bu,
şairin sağlığında və ölümündən sonra onun poeziyasının Şərq ölkələrində yüksək
qiymətləndirildiyinə, geniş yayıldığına və böyük rəğbət qazandığına dəlalət edir.
Şairin İraq Divan nüsxəsinin üzə çıxarılması dediklərimizə sübutdur.
Nəsiminin İraq Divan nüsxəsini bizə Kərkük vilayətinin Tus Xurmatu
qəzasının Bəşir kəndində yaşayan, yaşı yüzü keçən, özünü Şah İsmayılın nəvə-
nəticələrindən hesab edən Səyid Heydər töhfə etdi. Divanın üzü Molla Turab ibn
Molla Səfil, ibn Molla Əmir tərəfindən köçürülmüşdür. Tünd qəhvəyi rəngli, qalın
dəri cildli bu divan nüsxasi 286 səhifədən ibarətdir. Əlyazmanın vərəqləri iki
sütunludur. Divanın səhifələrində 14-19 beyt vardır. Ölçüsü 15-21 santimetrdir. Digər
nüsxəsində şairin 400-dən artıq şe’ri verilmişdir. 398 şe’r Nəsimi təxəllüsü ilə
tamamlanır. Üç şe’r şairin ilk təxəllüslərindən olan Səyyid Nəsimi təxəllüsü ilə bitir.
Bu divan nüsxəsində Hüseyni təxəllüsü ilə yazılmış şe’rlərə və rübailərə təsadüf
edilmir. Üz qabığının iç tərəfində “Varlıya qürbət də vətəndir, yoxsula vətən də
qürbətdir”, -yazılmışdır. Divan Nəsiminin “İştə gör” şe’rilə başlanır və şairin həcmcə
böyük bir şe’rilə tamamlanır. Son misralar belədir:
Cümlənin rizqin verdin, əzəl qism eylədin,
Kiminin yediyi ğəmdir, kiminin yağ ilə bal.
Ey Nəsimi, sən yürütdün töhvidi yer üzünə,
Yenə min əstəğfürülla, əfv qıl, ya zülcəlal.
Divan
nüsxəsinin üzünün köçürülmə tarixi və kitab haqqında məlumat axırda
verilmişdir:
Ruzi-şənbə bu kitab oldu tamam,
Ol Rəsulun ruhuna yüz min salam.
Kətabə hul-kitab Molla Turab,
İbn Molla Səfil, ibn Molla Əmin. 1269 (1853-Q. P.)
Divan nüsxəsi səhifələnməmiş, klassik divan quruluşunda son hərflərə müvafiq
düzülmüşdür. Hər səhifədəki son söz o biri səhifədə təkrarən yazılmışdır. “Payi-
səhifə” (səhifə ayağı) adlanan bu üsuldan vaxtilə geniş istifadə edilmişdir.
Bir çox ölkələrdə kitab səhifələrinin nömrələnməsinə XVI əsrdə başlansa da,
Şərq ölkələrində köhnə “nömrələmə” üsulu XIX əsrin axırlarına qədər davam
etdiyinə görədir ki, Nəsiminin İraq Divan nüsxəsində də bu ənənəyə
riayət edilmişdir.
Nüsxənin bədii tərtibatı yoxdur. Şe’rlər bir-birindən şairin təxəllüsü olan qoşa
misralar və iki sətirlik boş yerlə ayrılır. Bir neçə yerdə ləkə olmasına baxmayaraq,
mətn aydın və oxunaqlıdır. Divanın əvvəl və orta vərəqlərindən bir neçəsi cırılmışdır.
Bu nüsxəyə şairin yalnız Azərbaycan dilində yazdığı qəzəllər və iki tiyuq daxil
edilmişdir:
Ya rəb, məni sən aləmə sərtac etmə,
Həm siflələrin tirinə möhtac etmə.
Ya rəb, mənə bir gəncü qənaət ver kim,
Namərdə degil, mərdə də möhtac etmə.
Ya ilahi, kimsə heç ac olmasın,
Ac olub namərdə möhtac olmasın.
Bimürüvvət görməsin dövlət üzün,
Bihəmiyyət sahibi-tac olmasın.
Bu əvəzsiz xəzinəni İraqa üçüncü səfərim zamanı (1972-1975) iraqlı
ədəbiyyatşünas Əbdüllətif Bəndəroğlu ilə əldə etdik və dili Azərbaycan dilindən
fərqlənməyən, özünü türkman adlandıran Nəsimi, Füzuli xələflərinin mədəniyyət
incisi olan “Yurd” qəzetində bir silsilə məqalə və yazılarla çıxış etdik.
“Ürəklərdə yaşayan şair Nəsimi” adlı məqalədə oxuyuruq: “Böyük şairimiz
Nəsiminin anadan olmasının 600 illiyi münasibətilə Sovetlər Birliyində
(Azərbaycanda) bu ilin əylul (sentyabr) ayında möhtəşəm şənliklər yapılacaqdır. Bu
xüsusda Əbdüllətif Bəndəroğlu ilə filologiya elmləri namizədi Qəzənfər Paşayevin
Nəsimi haqqında hazırladıqları kitabı avqust ayında çapdan çıxacaqdır. Kitabdan bir
parçanı veririk...” (Bağdad, “Yurd” qəzeti, 16 may 1973-cü il).
Qeyd etmək lazımdır ki, hər gün Bəndəroğlunun Baş redaktor olduğu “Yurd”
qəzeti redaksiyasında görüşür, şairin bu nadir Divan nüsxəsinin uzünü köçürür,
əlimizdə olan kitab və materiallarla müqayisə edirdik. Bir neçə aydan sonra işi başa
vurduq. Lakin işin gedişi göstərdi ki, əldə etdiyimiz əlyazma nüsxəsi haqqında qəti
söz demək üçün topladığımız material kifayət deyildir. Buna görə də mən “Yurd”
qəzetində “Nəsimi Divanı və biz” adlı yazı ilə çıxış etdim: “Bir neçə say öncə “Yurd”
qəzetində “Nəsimi divanının İraq nüsxəsinin tapılması və həmin nüsxə əsasında
Əbdüllətif Bəndəroğlu ilə bu nüsxə haqqında kitab yazacağımızı vəd etmişdik. İşimin
çoxluğu üzündən və istənilən qədər material olmaması səbəbindən bu işdən mən vaz
keçdim. Biz Bəndəroğlu ilə bu divan nüsxəsi haqqında fikir mübadiləsi apardıq və bu
nüsxənin üzünü kiril (rus) əlifbası ilə köçürtdük. Ancaq işə başlamadıq. Hər kəs
ayrıca işinə başlaya bilər. Güman edirəm ki, Əbdüllətif Bəndəroğlunun yapacağı
Nəsimi kitabı İraq türkmanlarına, onların dilində yazan beyük şairin yaradıcılığını
tanımaqda bir yardım olacaqdır. Bu yolda arxadaşım Əbdüllətif Bəndəroğluna
müvəffəqiyyətlər diləyirəm” (Bağdad, “Yurd”, 25 iyul 1973).
Sonralar Əbdüllətif Bəndəroğlu vəd etdiyi kitabı buraxdı. Lakin bu kitab həmin
əlyazma nüsxəsi barədə nə tam məlumat verir, nə də bütün se’rləri əhatə edir. Qeyd
etmək kifayətdir ki, Ə. Bəndəroğlu kitabına Nəsiminin İraq Divanında verilən 400-
dən artıq se’rin yalnız 95-ni daxil etmişdir. Həmin se’rlərin bəzisi yarımçıq verilmiş
və demək olar ki, kitabda gedən se’rlərin hamısına şairin başqa əlyazma nüsxələrində
və Bakıda çap olunmuş kitablarda rast gəlinir.
Bundan başqa tədqiqatçının əlində kifayət qədər material olmaması üzündən
şairin İraq Divan nüsxəsinin bir çox səhifələrində təsadüf edilən se’rlərin (məs: 3,13-
14,18, 60-61, 64, 64-65, 74, 75, 81, 101, 101-102, 102, 117, 154, 155, 190-191, 201-
202, 211, 250 və s.) yalnız bu Divan nüsxəsində mövcud olduğunu söyləməsi də
həqiqətdən uzaqdır. (Bax: Əbdüllətif Bən-dəroğlu. İmadəddin Nəsimi əl-Bağdadi,
Araşdırma və seçilmiş şe’rləri, Bağdad, 1973). Çünki bu se’rlərə başqa əlyazma
nüsxələri və kitablarda da təsadüf edilir.
Bununla belə, kitab İraqda yaşayan və azərbaycanca danışan bu xalqa
Azərbaycan ədəbi dilinin və bədii fikrinin ən böyük ustadlarından biri - dahi
şairimizin yaradıcılığı barədə ilk töhfə olmaq baxımından böyük qiymət kəsb edir.
Bir də ki, mərhum şairimiz Rəsul Rza demişkən: “Bu möhtəşəm ədəbi-elmi
abidənin gözəl, dəqiq, maraqlı və uzunömürlü yaranmasında bir kərpic qoyanın da,
yüz kərpic qoyanın da zəhməti hörmət və təqdirlə yad edilməlidir.
Nəsiminin İraq Divan nüsxəsini S. Mümtazın “Seyid İmadəddin Nəsimi”, Bakı,
1926; prof. M. Quluzadənin Nəsimi. “Seçilmiş se’rləri”, Bakı, 1962; akademik H.
Araslının “İmadəddin Nəsimi”, Bakı, 1972 və Nəsimi. “Seçilmiş əsərləri”, Bakı,
1973; prof. C. Qəhrəmanovun Nəsimi. “Məndə sığar iki cahan”, Bakı, 1973 və ərəb
əlifbası ilə çap etdirdiyi “Nəsimi əsərlərinin elmi-təntidi mətninin üç cildliyi”, Bakı,
1973 kitabları ilə müqayisə etdik. Müqayisə zamanı Nəsimi əsərlərinin elmi-tənqidi
“mətninin üç çildliyi əsas götürülmüşdür.
Nəsiminin İraq Divan nüsxəini yuxarıda adı çəkilən əsərlərlə tutuşdurduqdan
sonra on dörd se’rin nəsimişunaslıqda məlum olmadığını aşkar etdik. Bunlar “İştə
gör”, “Ondan çıxar”, “Göstərir”, “Yoxdur minnətim”, “Bilənə”, “Əlidir”, “Ol”,
“Degilmidir” rədifli və “Yenə fəsli bahar oldu, gögərdi kuhi-səhralar”,
“Nigara, pərtövi-husnün təcəlla verdi məhtabə”,
“Gəl, ey sərkeş, nəsihətdən burax əqlin qulağına”,
“Qılan hər nəsnəyi əmri-xudadır”,
“Camalın qibləyi-əhli-səfadır”,
“Ay camalın çilvəgahı rövzeyi-xüldi-bərin” misraları ilə başlanan şe’rlərdir.
Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, görkəmli nəsimişünas C.
Qəhrəmanovun söhbət açdığı, yalnız bir əlyazmasında təsadüf edilən və buna görə də
mübahisəli və qeyri-dəqiq qalan, lakin Nəsimiyə aid olması ehtimal edilən 129 se’rin
68-i şairin İraq Divan nüsxəsində verilmişdir. Bu fakt nəsimişünaslıqda güman, şübhə
və ehtimalla qarşılanan 68 şe’rin məhz Nəsiminin olduğunu təsbit edir. Şairin İraq
Divanında bu və ya başqa se’rlərin tərkibində gedən 50-yə qədər beytə də başqa
mənbələrdə rast gəlmirik. C. Qəhrəmanovun mübahisəli se’rlər haqqındakı fikri
maraq doğurur: “Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətninin tədqiqi nəticəsində bir çox
mübahisəli, tam mənasında dəqiqləşməyən şübhəli se’rlər aşkar edilmişdir. Həmin
se’rlərin müəyyən hissəsinin Nəsimiyə aid olması ehtimalı çoxdur. Ancaq bircə
nüsxədə verilmiş bu se’rlərdə yarımçıq beytlər, dil və üslub xətaları vardır. Başqa bir
nüsxə və variantlarla müqayisə edib, şe’rin əsl mətnini dürüstləşdirmək mümkün
olmadığı üçün onlar “Əlavələr”də verilmişdir. Nəsimi əsərlərinin tənqidi mətninin
“Əlavələr” hissəsində verilmiş şe’rlər gələcəkdə şairin daha bir çox əlyazmaları
aşkara çıxarıldıqdan sonra dürüstləşə bilər”.
Bu baxımdan İraq Divan nüsxəsinin şairin ədəbi-bədii irsinin hərtərəfli
öyrənilməsinə müsbət kömək edəcəyi şübhə doğurmur. Prof. C. Qəhrəmanov göstərir
ki, 1932-ci ildə M. Şakir Türkiyədə “Azərbaycan yurd bilgisi” məcmuəsinin 11-12-ci
nömrələrində latın əlifbası ilə Nəsimi divanlarına düşməyən bir neçə se’ri Nəsiminin
adına çap etdirmişdir. Həmin se’rlərdən biri “Yoxdur minnətim”, Nəsiminin İraq
Divan nusxəsində (səh. 130) aşkar edilmişdir.
Cahangir Qəhrəmanovun Azərbaycan EA Respublika Əlyazmaları institutunda
mühafizə olunan yalnız bir cüngdə təsadüf etdiyi və “Əlavələr”də - şübhəli se’rlər
arasında verdiyi “Olmaz” rədifli se’r (C. Qəhrəmanov göstərilən əsəri, III cild, səh.
532) də Nəsiminin İraq Divan nüsxəsində (səh. 91) mövcuddur:
Kişi kim mərifətdə kamil olmaz,
Ona nuri-inayət hasil olmaz... və s.
Nəsiminin İraq Divan nüsxəsində şairin indiyə qədər məlum olmayan “Ol”
rədifli se’ri vardır (səh. 113). Se’rin səciyyəvi xüsusiyyəti ondadır ki, burada misralar
üç sətirdən ibarətdir.
Gəl arifin al xəbərin mə’ni ərəndən,
Bu dünyanın çək əlini dərdi-sərindən,
Bişək güman ol, sultan cahan ol!
Nəsiminin İraq Divanını dolğunluğuna, kamilliyinə və həcminə görə M-227,
/1167 şifrəsi altında Respublika Əlyazmaları institutunda saxlanılan Bakı əlyazma
nüsxəsi ilə müqayisə etmək olar.
Şairin İraq Divan nüsxəsində diqqəti cəlb edən cəhətlərdən biri də əsərin üzunü
köçürən katibin səliqəli işidir. Məsələ burasındadır ki, ədəbi dilimizdə işlənən bir çox
söz kərküklülərin danışığında işlənməsə də, katib onları dəyişməmiş, olduğu kimi
saxlamışdır. Qara hərflərlə yazılan sözlər belələrindəndir:
Könlümün məqsədi sənsən özgə dildar istəməz, (cəh. 81)
Təfavüt etməz anı, gər qəbul qılsa rəhim, (səh. 137-138)
Sevməyən, ey murdari-islam, Nəsiminin tənin (səh. 89)
Dünya çün murdar imiş, gəl keç, könül, murdardən, (səh. 184)
Bunca şıltaği nədəndir aşiqi-şeyda ilən, (səh. 184)
Səni sevənlərin halı, bu dörd işdən degil xalı, (səh. 190)
Gerçək müsəlman olmuşam (səh. 155)
Ağarmaz yüz kəzin yusan, əzin bəs ruyi-çun hindu (səh. 190)
Sındır qəfəsi tazə gülüstan tələb eylə (səh. 206) və s.
Maraqlıdır ki, bu Divan nüsxəində indi ədəbi dilimizin lüğət tərkibindən
çıxmış, lakin bu gün belə Kərkük dialektində işlənən ulaşmaq, varmaq, yürü, kəndi
qutlu, tütün, yey, irişmək və s. kimi bir çox sözə təsadüf edilir.
Şairin bu divan nüsxəsində də ibrətamiz sözlərə, kəlmələrə, atalar sözlərinə tez-
tez rast gəlirik:
Çün hər nə kim əkərsən, axır biçərsən anı (166)
Söz bilənə yetər, bir söz, özgə sualə düşməsin (səh. 180)
Ey Nəsimi aqibət verər yelə,
Bivəfa ilə yeyən nanu nəmək (səh. 106).
Şair yeri gəldikcə məharətlə sinonimlərdən, antonimlərdən və s. istifadə edir:
Çün bəqasızdır cahanın mülkü malü dövləti.
Tükəndi əqlimin səbri, qərarı qalmadı canın və s
Bu bir yandan Nəsiminin xalq dilini gözəl bilməsinə dəlalət edirsə, digər
tərəfdən də hələ Nəsimi dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin böyük inkişaf yolu
keçdiyini göstərir.
Şairin İraq Divanı göründüyü kimi bir çox mətləblərdən xəbər verir. Onlardan
biri “türkman” termini ilə bağlıdır. Şairin başqa əlyazma nüsxələrində də tez-tez rast
gəldiyimiz bu sözə İraq Divan nüsxəsində də təsadüf edilir:
Ərəbin nitqi bağlandı dilindən,
Səni kimdir deyən kim türkmansan (səh. 178)
Sonralar Şah İsmayıl Xətai də bu terminə işarə ilə yazmışdır:
Getdikcə tükənir ərəbin kuhi-məskəni,
Bağdad içində hər necə kim türkman qopar.
Şairlərimizin, tarixçilərimizin, dilçilərimizin söz açdıqları bu türkmanlar
kimlərdir? Maraqlıdır ki, indinin özündə belə kərküklülər özlərini də, bizi də
türkman, biz isə onları azərbaycanlı adlandırırıq. Təbiidir ki, burada bir həqiqət
vardır. Bu həqiqəti dərindən duyan prof. Ə. Dəmirçizadə “Azərbaycan ədəbi tarixinə
dair” kitabında yazmışdır: “O dövrlərdə türkman etnonimi indiki mənadan bir qədər
fərqli işlənmiş, hətta indi Bağdad ətrafındakı azərilərin türkman adlanmaları da bu
sözün əvvəlki mənası ilə əlaqədardır”.
Şairin İraq Divanı nəsimişunaslıqda qaranlıq qalan, ümumi həcmi 51 vərəq
olan və Ermənistan SSR Nazirlər Soveti yanında Qədim Əlyazmaları Elmi-Tədqiqat
İnstitutunun ərəb yazılı abidələr fondunda 517 nömrə altında mühafizə edilən
əlyazma nüsxəsinin üzünün harada köçürülməsinin aydınlaşdırılmasına da gətirib
çıxarır.
Nəsimişünas C. Qəhrəmanov bu məsələ ilə əlaqədar yazmışdır: “Əlyazmanın
üz qabığında həmin nüsxənin 1113 (1701)-ci ildə Təbrizdə əldə olunduğu barədə
qeyd vardır. Katib Hüseyn Əli ibn Səfər Əli özünün “Hacı Qəyyumlu” çamaatından
olduğunu və Tusda məskən saldığını əlyazmanın sonunda qeyd edir. Fikrimizcə, Tus
şəklində yazılmış yerin adı ərəb qrafikasına əsasən “Tus” kimi deyil, Azərbaycan
tələffüzünə əsasən “Tovus” (Toc) kimi oxunmalıdır. Doğrudur, “Tavus” (Tovus,
Tovuz) sözü ərəb yazısına görə “Tavus” şəklində yazılmalıdır. Lakin katibin ümumi
səviyyəsinə görə bu söz “Tus” şəklində də yazıla bilər”. (Bax: İmadəddin Nəsimi,
Birinci cild, Bakı, 1973, səh. 37-38).
Tovuzda boya-başa çatdığımdan fəxr edərdim ki, şairin Divan nüsxəsinin üzü
dünyaya göz açdığım doğma yerlərdə köçürülmüş olaydı. Lakin həqiqət budur ki,
söhbət gedən əlyazma nüsxəsinin üzü İraq ərazisində yaşayan və keçmiş terminə
əsasən türkman adlandırılan, azərbaycanca danışan, Nəsiminin, Füzulinin nəvə-
nəticələrinin doğma diyarı Tusda (bura Tuz da, Duz da, Tus və ya Duz Xurmatu da
adlanır - Q. P.) köçürülmüşdür. Tusda əldə etdiyimiz bu böyük həcmli əlyazma
nüsxəsi də qəti söz deməyə imkan verir.
Matenadaranda
saxlanılan və bizim fikrimizcə Tusda üzü köçürülən bu
əlyazma nüsxəsində mövcud olan şe’rlərlə şairin İraq Divan nüsxə sində yer alan
se’rlər arasında heç bir fərq yoxdur.
Maraqlıdır ki, İraq Divan nüsxəsində özünü göstərən əksər dini se’rlərə şairin
yalnız Təbriz Universitetində mühafizə edilən Divan nüsxəsində rast gəlinir.
Demək lazımdır ki, şairin bu Divan nüsxəsində oxucuların və tədqiqatçıların
marağına səbəb olacaq bir çox se’rlar, fərqli cəhətlər, həqiqəti üzə çıxarmaq üçün
gözəl beytlər vardır. H. Araslının tərtib etdiyi “Nəsimi” kitabında (səh. 30) oxuyuruq:
Çaxdı sərvim aləmə, əsrarımı faş eylədi,
Halıma həmdəm olandan dünyadə sevdayi-eşq.
Şairin İraq Divanında oxuyuruq:
Çıxdı sirrim, aləmə əsrarımı faş eylədi (səh. 102)
və şairin nə demək istədiyini anlayırıq.
Bu, “Ümmanə girən eşqilə, dürdanəyə uğrar” misrası ilə başlanan şe’rə də
aiddir. Şe’rin son misrası H. Araslının və C. Qəhrəmanovun tərtib etdiyi kitablarda
“hənnanə təvaf eylərü mənnanəyə uğrar”dır. Məntiqi cəhətdən bu mümkün deyildir.
Əslində mənnanəyə (ərinin boynuna minət qoyan varlı qadın) təvaf eyləyən, yəni
mal-dövlət ələ keçirmək, varlanmaq məqsədilə arvad almaq istəyən kişilər hənnanəyə
(əri ola-ola başqa kişilərə meyl göstərən qadın) uğrar olmalıdır. Bunu İraq Divan
nüsxəsi bir daha təsdiq edir: Mənnanə təvaf eylarü hənnanəyə uğrar (İraq Divanı, s.
48).
Başqa bir misal: Nəsiminin “Cananı mənim sevdiyimi can bilir ancaq” və
“Cananı mənim sevdiyimi can dəxi bilməz” misraları ilə başlayan iki gözəl şe’ri
vardır. Hər iki şe’ri C. Qəhrəmanov “Nəsimi əsərlərinin elmi tənqidi mətni”nin
üçcildliyinə daxil etmişdir. Təəssüf ki, se’rlərin üzünü köçürən katibin diqqətsizliyi
nəticəsində səhvə yol verilmiş, bu isə öz növbəsində məntiqsizliyə gətirib
çıxarmışdır. Hər iki se’r bu sözlərlə bitir:
Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm (kəşf) edə bilməz,
Bu “quş dili”dir, munı Süleyman bilür ancaq.
(II / cild, səh. 423, III cild, cəh. 367)
Heç kimsə Nəsimi sirrini faş edə bilməz,
Bu “quş dili”dir, bunu Süleyman dəxi bilməz.
(III cild, səh. 255)
İkinci şe’rda məntiqsizlik vardır. Ola bilməz ki, Nəsimi bir yandan Süleymanın
quş dilini bildiyini təsdiqləsin, digər tərəfdən də onu inkar etsin.
Heç şübhəsiz, bu anlaşılmazlığın nəticəsidir ki, bu gözəl ş’er nə M.
Quluzadənin, nə H. Araslının və nə də C. Qəhrəmanovun tərtibində indiki əlifbamızla
çap olunmuş kitablarda öz əksini tapmışdır. Bəs katibin səhvi nədə olmuşdur? Şairin
İraq Divan nüsxəsi bunu aydınlaşdırır:
Heç kimsə Nəsimi sözünü fəhm edə bilməz,
Bu quş dəgidir (deyildir - Q. P.) bunu Süleyman dəxi bilməz.
(İraq Divanı, səh. 85)
Göründüyü kimi katibin diqqətsizliyindən “g” hərfinin üstündəki xətt düşməklə
“l” oxunmuş və beləliklə də şairin ən gözəl se’rlərindən biri geniş oxucu kütləsinə
çatdırılmamışdır.
Demək olmaz ki, oxuculara təqdim edilən kitab nöqsanlardan xalidir. Hər halda
təskinliyi onda tapırıq ki, işin gedişində bir çox ciddi nöqsanların üzə çıxarılmasında
və islahında klassik ədəbiyyatımızın biliciləri C. Qəhrəmanov, M. Əsgərov və Ə.
Hüseyni tərtibçiyə yaxından kömək etmiş, düzəlişi zəruri olan bir sıra tənqidi qeydlər
söyləmişlər. İş prosesində həmin qeydlər nəzərə alınmışdır.
Kitabın sonunda şairin yaradıcılığının ilk dövrlərində qələmə aldığı dini
se’rlərin ilk və son beytlərini vermişik. Oxunması çətin olan bəzi başqa şe’rlərin də
yalnız ilk vo son beytlərini taqdim etmişik. Ümumiyyətlə, bütün se’rləri Divan
nüsxəsində olan ardıcıllıqla vermişik. Səhifənin aşağısında se’rin İraq Divanının
hansı səhifəsində olduğu göstərilmşidir. İlk və son beytlər verilən hissədə isə səhifə
şe’rin əvvəlində verilmişdir.
Kitabın şərhlərini, lüğəti və şe’rlərin bəhrlərini M. Əsgərov hazırlamışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, nəsimişünaslıqda bu ilk təşəbbüsdür. Heç şübhəsiz,
əruz vəzn qəliblərinin dürüstləşdirilməsi bədii qiraətçilər, aktyorlar və eləcə də
se’rsevərlər üçün gərəkli ola bilər.
Kitaba daxil edilən şərhlərin bir çoxunun yeni olması da Nəsimi yaradıcılığını
daha yaxşı mənimsəmək baxımından maraq doğurur. Kitabın redaktoru M. Əsgərov
izahlarla bağlı görkəmli şərqşünas İ. S. Braginskinin maraqlı fikrini yada saldı.
Tədqiqatçı haqlı olaraq qeyd edir ki, Hafiz Şirazinin se’rlərində işlənmiş bir çox söz
və ifadələr öz zəmanəsində tamamilə başqa mənalarda anlaşılmışdırsa, biz bu gün
onların həmin ilk rəmzi mənalarını qavramaqda çətinlik çəkirik. I. S. Braginskinin
həmin fikrinə bunu da əlavə edək ki, Hafizin əsərləri heç vaxt qadağan olunmamış,
şair təqibə məruz qalmamış, əsərlərinə isə hələ sağlığında cild-cild şərhlər
yazılmışdır. Halbuki qaranlıq əsrlərdə daimi təqib edilən Nəsiminin əsərləri yasaq
olunduğundan bu kimi şərhlərdən, izahlardan məhrum olmuşdur. Məhz buna görə də
hər beytində bir dünya mə’na yatan mütəfəkkir şairimizin se’rlərinin belə geniş şərh
olunması təqdirəlayiq bir hadisə kimi qiymətləndirilməlidir.
Elə lüğətin özündə də yenilik vardır. Adətən klassik ədəbiyyatla bağlı əsərlərin
sonunda ərəb-fars sözlərinin lüğəti verilir. Burada isə indi arxaikləşmiş, lakin klassik
ədəbiyyatımızda çox işlənən Azərbaycan və türk mənşəli sözlərə də xüsusi yer
verilmişdir. Təbii ki, geniş oxucu kütləsi üçün “aydırmaq”, “qutlu”, “əsrük”, “zəhi”,
“ilət”, “irişmək”, “kəpənək”, “yarğu”, “yey”, “kəndi”, “sayru”, “külah”, “sonmaq”,
“tütün”, “ulaşmaq”, “uçmağ”, “bandırmağ”, “bən”, “yarın”, “yavuz”, “yelək”,
“tamu”, “qənçəri”, “yegrək” və s. kimi sözlərin mənalarının lüğətdə öz əksini tapması
faydalıdır.
Mənasının açılması vacib olan söz və ifadələr ya lüğətdə, ya da şərhlərdə
verilmişdir.
Güman edirik ki, Nəsiminin İraq Divan nüsxəsi tədqiqatçıların diqqətini cəlb
etməyə layiq qiymətli abidə kimi, böyük şairimizin ədəbi-bədii irsinin hərtərəfli
öyrənilməsinə kömək edəcəkdir.
Qəzənfər Paşayev
(fA’ilAtün fA’ilAtün fA’ilAtün fA’ilün)
Yarımı ayırdı məndən çərxi-qəddar, iştə gör
Yürəgim pas oldu ğəmdən, gəl içim yar, iştə gör!
Yaxdı, yandırdı məni, yarın fərağı, neyləyim,
Taqətim, səbrim tükəndi, yanıram zar, iştə gör!
Dərdimin dərmanı sənsən, çarə kimdən istəyim,
Çarəsi səndədir anın, çarü naçar, iştə gör!
Doğradı ğəmdən fəraqin bağrımı, şol yarədən,
Yürəgim qanı gözümdən axar, ey yar, iştə gör!
Ey güli-xəndanım, axır pərdədən çıx, qönçə tək,
Kim, məni şövqündə məcruh eylədi xar, iştə gör!
Aşiqin imanı yüzündür, saçın həblülmətin,
Mən yüzünü tutmuşam, belimdə zünnar, iştə gör!
Gər “ənəlhəq” söyləməkdən darə asılsam nə qəm,
Necə Mənsurun asılmış başı bərdar, iştə gör!
Canımı, “anəstunar”ın şövqinə yandırma kim,
Olmuşam Musa kimi muştaqi-didar, iştə gör!
Arizin vərdi cinandır, bülbülün ruhil-qüdüs,
Ey bu dərdin aşiqi, açıldı gülzar, iştə gör!
Ta səni təqdiri-yəzdan eylədi məndən cüda,
Yandırır şövqün məni, ey yüzü gülnar, iştə gör!
Çün Nəsiminin vücudin nurinə yandırdı yar,
Narə düşmüşdür həsəddən bunca əğyar, iştə gör! (səh. 11)
***
Dostları ilə paylaş: |