MÖvzu 1 Mülki hüquq vƏ xüsusi hüquq § Mülki hüquq xüsusi hüququn bir sah
Yüklə 8,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| § 1. Alqı-satqı müqaviləsinin anlayışı, əhəmiyyəti,
tətbiq olunma sahəsi və hüquqi tənzimlənmə mənbələri 1. Alqı-satqı müqaviləsinin hüquqi məqsədi (əsası), əhəmiyyəti və tətbiq olunma sahəsi Alqı-satqı mülki hüququn ən mühüm institutlarından biridir. Zəruri kateqoriya kimi alqı-satqı insan cəmiyyəti ilə dörd min ilə yaxındır ki, necə deyərlər, «yol yoldaşlığı» edir. Şübhəsiz ki, insanın hələ təbiətdən ayrılmadığı arxaik dövrlərdə və cəmiyyətin ilkin ibtidai mərhələlərində alqı-satqı anlayışı məlum deyildi. Alqı- satqı anlayışı «homo sapiens»in, yəni ilk şüurlu insanın meydana gəlməsi ilə dərhal yaranmamışdır. Belə ki, bu anlayış çoxəsrlik inkişaf tarixinə malik olan insan cəmiyyətinin müəyyən bir təkamül mərhələsində əmələ gəl- mişdir. Hələ qədim Misirdə, Babilistanda və Afinada alqı-satqı müqaviləsindən geniş miqyasda istifadə olunur- du. Hətta Hammurapi qanunları bu hüquqi konstruksiyanın etibarlı olmasını şərtləndirən halları (müqavilənin predmeti kimi yalnız dövriyyə qabiliyyətli əmlakın çıxış etməsi; satıcının satdığı əmlakın qanuni və həqiqi sahibi olması; müqavilənin ikidən çox şahidin iştirakı ilə bağlanması) nəzərdə tuturdu. Beləliklə, alqı-satqının mühüm və zəruri forma kimi tətbiq edilməsi üçün insan cəmiyyətinin müəyyən bir inkişaf tarixi lazım olmuşdur. Çoxəsrlik inkişaf tarixinə malik olan alqı-satqı hələ klassik Roma hüququnda mühüm anlayış kimi işlədilir- di. Alqı-satqı Roma hüququnda konsensual kontrakt «emptio-venditio» anlayışı ilə əhatə olunmuşdu. Alqı- satqı müqaviləsinin predmeti kimi mal (merx), qeyri-maddi (qeyri-cismi) əşyalar (res incorporales), yəni əmlak hüquqları (tələb hüquqları, uzufruktun həyata keçirilməsi hüquqları və s.) çıxış edirdi. Gələcək məhsulun satıl- ması barədə müqavilə də Roma hüququnda nəzərdə tutulmuşdu. Bu cür müqavilə təxirəsalıcı şərtlə bağlanan ə qd hesab edilirdi. Gələcək məhsulun alıcıya verilməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətlər gələcək və ya gözləni- lən əşyanın satqısı müqaviləsi ilə (mec futurae sivi speratae) rəsmiləşdirilirdi. Klassik Roma hüququ alqı-satqı 447
müqaviləsinə bir tərəfin, yəni satıcının (venditor) digər tərəfə, yəni alıcıya (emptor) əşya, mal (merx) verməyi, digər tərəfin, yəni alıcının isə həmin əşyaya görə satıcıya pulla ifadə olunan haqq (pretium) verməyi öhdəsinə götürməsi kimi anlayış verirdi. Alqı-satqı müqaviləsi əqdin bir növü kimi müəyyən hüquqi məqsəd (əsas) güdür. Bu müqavilənin hüquqi məqsədi (əsası) tərəflərin onların özləri üçün mülki hüquq və vəzifələrin əmələ gəlməsi, dəyişməsi və ya xitam olunması barədə subyektiv arzusunu ifadə edir. Alqı-satqı müqaviləsi vasitəsi ilə satıcı əmlak üzərində mül- kiyyət hüququnu itirir, alıcı isə satın aldığı həmin əmlak üzərində mülkiyyət hüququ, yəni mütləq əşya hüququ qazanır. Dediklərimizdən belə təsəvvür yaranır ki, mülkiyyət hüququnu bir şəxsdən digərinə keçir- mək alqı-satqı müqaviləsinin hüquqi məqsədini (əsasını) təşkil edir. Alqı-satqı müqaviləsi təsərrüfat dövriyyəsində tətbiq edilən ən geniş yayılmış müqavilə növlərindən biridir. Mülki (əmlak) dövriyyədə bu müqavilədən istifadə edilməsi geniş əhatə diapazonuna malikdir. Alqı-satqı mü- qaviləsinin əhəmiyyəti onunla şərtlənir ki, bu müqavilə əmtəə-pul dövriyyəsinin ən universal formasıdır. Hə- min müqavilə elə bir hüquqi formadır ki, bununla ölkə daxilində əmtəə dövriyyəsi sahəsinə xidmət göstərilir. Azad sahibkarlıq fəaliyyəti və ya qanunla qadağan edilməmiş digər iqtisadi fəaliyyət növləri əmtəə bazarı ilə ə laqədardır. Buna görə də əmtəə bazarının peşəkar iştirakçısı olan sahibkarlar alqı-satqı müqaviləsindən geniş istifadə edirlər. Bu müqavilə həm vətəndaşların öz aralarındakı münasibətlərdə, həm də onlarla sahibkarlar ara- sındakı münasibətlərdə tətbiq edilir. Alqı-satqı müqaviləsinin tətbiqi sahəsi o qədər qlobal xarakterə malikdir ki, bununla patent hüquqları ə
edildiyi maddi daşıyıcıların (obyektlərin) çoxsaylı nüsxələri geniş oxucu auditoriyasının istifadəsinə verilir, mürəkkəb quruluşlu kosmik aparatlar, nəhəng hava gəmiləri, iri texnoloci qurğular və avadanlıqlar, əmlak kompleksləri olan müəssisələr özgəninkiləşdirilir, habelə istiqraz vərəqələri, səhmlər, adsız əmanət kitabçaları, vauçerlər (dövlət özəlləşdirmə çekləri), sertifikatlar və digər qiymətli kağızlar digər şəxslərin mülkiyyətinə ke- çir.
Alqı-satqı müqaviləsi həm də beynəlxalq xarici ticarət dövriyyəsi sahəsinə xidmət edir. Bu sahədə alqı- satqı əsas rol oynayır. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin inkişafı sahəsində hüquqi forma və vasitə olmaq baxı- mından bu müqavilənin böyük rola malik olması şəksizdir. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində istifadə edilən alqı-satqı əlaqələri bir çox sənədlərlə qaydaya salınır. Bu sənədlər arasında BMT-nin Beynəlxalq mal al- qı-satqı müqaviləsi haqqında 1980-ci il Vyana konvensiyası mühüm yer tutur. Bu konvensiya həmin sənədi imzalayan dövlətlərin iştirak etdiyi xarici ticarət sahəsində alqı-satqı üzrə münasibətləri bilavasitə tənzim edir. Alqı-satqını beynəlxalq-hüquqi unifikasiya edən Vyana konvensiyası 1988-ci il yanvarın 1-dən qüvvəyə min- mişdir. Keçmiş SSR dövləti 1990-jı ildə müəyyən şərt əsasında (müqavilənin hər hansı formada bağlanması qaydasını istisna edən şərtlə) bu sənədi imzalamışdı. Konvensiyaya indiyə kimi 66 dövlət, o cümlədən 6 MDB dövləti (RF, Ukrayna, Belarus, Gürcüstan, Moldova və Özbəkistan) qoşulmuşdur. Beynəlxalq miqyasda alqı-satqı hüququnu unifikasiya etmək işinin ideyası Ernest Rableyə məxsusdur. Bu işə hələ 1926-jı ildə Beynəlxalq Hüquq nstitutu tərəfindən başlanılmışdı. kinci Dünya müharibəsi həmin işin davam etdirilməsinə mane oldu. şin bərpa edilməsi yalnız 1951-ci ildə mümkün ola bildi. Qeyd etməliyik ki, Vyana konvensiyasının AR-in yeni MM-nə təsiri böyükdür. Bunun nəticəsində yeni MM- də alqı-satqının məzmunu köhnə 1964-cü il MM-ə nisbətən mühüm dərəcədə dəyişilmişdir. Bu onunla izah olu- nur ki, MM hazırlanarkən alqı-satqının beynəlxalq tənzimləməsində xarici dərəcə, hər şeydən əvvəl, Vyana konvensiyasının müddəaları nəzərə alınmışdır. Bu isə Azərbayjan Respublikasının qanunvericiliyini sivil və mütərəqqi ümumdünya hüquq dərəcəsinə yaxınlaşdırmışdır. Sovet dövründə mülki hüquq alqı-satqı müqaviləsinin tətbiq sferasını mühüm dərəcədə məhdudlaşdırmışdı. O dövrün hüquq ədəbiyyatında bu, onunla izah olunurdu ki, sosializmdə dəyər qanunu öz ümumi əhəmiyyətini itirir. Müasir dövrdə bazar münasibətlərinə əsaslanan iqtisadi inkişaf kursunun götürülməsi, təsərrüfatın səmə- rəsiz inzibati-amirlik metodları ilə idarə olunmasından imtina edilməsi alqı-satqı müqaviləsinin tətbiqi sahəsini xeyli genişləndirmişdir. Başqa sözlə desək, köklü iqtisadi islahatların həyata keçirilməsi, cəmiyyətin iqtisadi ə saslarında prinsipial dəyişikliklər edilməsi bu müqavilədən istifadə edilməsinin diapazonunu kifayət qədər ge- nişləndirməyi şərtləndirmişdir. Konstitusiya vətəndaşların azad sahibkarlıq və qanunla qadağan edilməyən digər iqtisadi fəaliyyət növləri ilə məşğul olmaq hüququnu (59-cu maddə), xüsusi mülkiyyət hüququnu (29-cu maddə), mülkiyyət toxunul-
larla qanunla qorunması qaydasını (29-cu maddə) təsbit edir. Konstitusiyanın 29-cu maddəsinə görə, hər kəs mülkiyyətində olan daşınar və daşınmaz əmlak barəsində qanunla qadağan edilməyən istənilən hərəkət edə bi- lər. Əlbəttə, bu kimi konstitusion göstərişlər alqı-satqının tətbiq sahəsini genişləndirməyə bilməz. Mənzillərin özəlləşdirilməsi nəticəsində onlar da alqı-satqı müqaviləsinin predmetinə daxil olmuşdur. Alqı- 448
satqı dövlət mülkiyyətinin özəlləşdirilməsi prosesində geniş surətdə tətbiq edilir. qtisadi islahatlar şəraitində inkişaf edən qiymətli kağızlar bazarında alqı-satqı müqaviləsi ən səmərəli və effektiv formaya çevrilir. Val- yuta sərvətlərinin özgəninkiləşdirilməsində alqı-satqı haqqında müddəa və qaydaların əhəmiyyəti və rolu bö- yükdür.
Qeyd etmək vacibdir ki, elmin və texnikanın inkişafı, cəmiyyətdəki iqtisadi münasibətlərin köklü və prinsi- pial surətdə dəyişməsi mülki hüququn alqı-satqı kimi ənənəvi institutunun tətbiqi sahəsinin xeyli genişlənməsi- nə səbəb olmuşdur. Bu institutun xüsusi əhəmiyyəti onunla şərtlənir ki, böyük çeviklik xüsusiyyətinə malik
biq edilir. 2. Alqı-satqı müqaviləsinin hüquqi tənzimlənmə mənbələri Alqı-satqını tənzimləyən əsas normativ akt Azərbayjan Respublikasının Mülki Məjəlləsidir. Yeni MM- in 29-cu fəsli (567-662-ci maddələr) alqı-satqı müqaviləsinin hüquqi nizama salınmasına həsr edilmişdir. Hə- min fəsildə alqı-satqı münasibətlərini geniş surətdə qaydaya salan xeyli hüquq normaları birləşdirilmişdir. Buna görə də bu münasibətlərin çoxsaylı normativ aktlarla tənzimlənməsinə bir o qədər də ehtiyaj yoxdur. Alqı- satqı müqaviləsini müfəssəl şəkildə nizama salan MM normaları bu münasibətlərin digər çoxsaylı normativ akt- larla qaydaya salınmasına olan tələbatı kəskin surətdə azaldır. Alqı-satqı haqqında MM-in müəyyən etdiyi ümu- mi müddəalar pərakəndə alqı-satqı, malların göndərilməsi, daşınmaz əşyaların alqı-satqısı, tələblərin və digər hüquqların alqı-satqısı, faktorinq və sınama üçün alqı-satqı kimi müqavilələrin mülki-hüquqi tənzimlənməsində tətbiq edilir. Alqı-satqı müqaviləsinin hüquqi tənzimləmə sahəsindən satıcı olan şəxsi ömürlük saxlamaq şə
Alqı-satqı münasibətlərinin tənzimlənməsində Azərbayjan Respublikasının xüsusi qanunları vacib rol oynayır. Valyuta sərvətlərinə əmlak növü kimi sahib olmaq və onlar barəsində sərənjam vermək hüquqları, ha- belə valyuta sərvətləri üzərində mülkiyyət hüququnun əldə edilməsi, valyuta sərvətləri ilə hər hansı əqd bağla- maq qaydası «Valyuta tənzimi haqqında» AR-in 21 oktyabr 1994-cü il tarixli Qanunu ilə müəyyən edilir. Al- qı-satqı münasibətlərinə toxunan hüquq normalarına AR-in Torpaq Məjəlləsində (1999-cu il), AR-in «Aqrar islahatın əsasları haqqında» (1995), «Sovxoz və kolxozların islahatı haqqında» (1995), «Torpaq islahatı haqqında» (1996) və digər qanunlarında rast gəlmək olur. Ə qli mülkiyyətə əsaslanan müstəsna hüquqların verilməsi qaydası «Müəlliflik hüququ və əlaqəli hüquq- lar haqqında» AR Qanunu ilə müəyyən edilir. Həmin Qanunun 15-ci maddəsi müəllifin əsərin nüsxələrini hər hansı üsulla satmaq kimi müstəsna hüququnu ifadə edir ki, bu hüquq alqı-satqı müqaviləsi ilə yox, müəllif mü- qavilələri ilə həyata keçirilir. Lakin əsərlərin maddi daşıyıcıları (obyektləri), məsələn, kitablar alqı-satqı vasitə- silə satılır. Qanunun 34-cü maddəsinə görə fonoqram nüsxələri satılmaqla mülki dövriyyəyə buraxıla bilər. Bu münasibətlər alqı-satqı müqaviləsi ilə rəsmiləşdirilir.
lə və ya onlarla bağlı hüquqların) tamamilə və ya qismən özgəninkiləşdirilməsi qaydasını müəyyən edir. Buna pa- tent hüquqlarının güzəşti deyilir ki, bu, əsasən alqı-satqı müqaviləsi ilə gerçəkləşdirilir. Alqı-satqı prosesində istehlakçı ilə istehsalçı, satıcı ilə alıcı arasında münasibətlərin tənzimlənməsində « s- tehlakçıların hüquqlarının müdafiəsi haqqında» AR Qanunu mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu Qanun şəxsi tələbatı ödəmək məqsədi ilə mal alan istehlakçı ilə satış üçün mal istehsal edən şəxslər, habelə alqı-satqı əmə- liyyatı aparan, mal satan satıcı arasında yaranan münasibətlərə toxunur.
ğ un və onun hesabına qiymətli kağızlarla mülki-hüquqi əqdlər bağlaması), diler fəaliyyəti (hüquqi şəxsin öz adından və öz hesabına qiymətli kağızlarla alqı-satqı əqdləri bağlaması), qiymətli kağızlar bazarında ticarətin təşkili üzrə fəaliyyət (qiymətli kağızlarla mülki-hüquqi əqdlər bağlanmasına bilavasitə kömək edən xidmət gös- tərilməsi) haqqında normalar nəzərdə tutulmuşdur.
(13-cü maddə), «Mədəniyyət haqqında» AR Qanunu vətəndaşların özünün yaradıjılıq fəaliyyətinin nəticələri- ni satmaq hüququ ilə bağlı məsələyə (7-ci maddə), « nformasiya, informasiyalaşdırma və informasiyanın
maddə), «Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında» AR Qanunu xüsusi mülkiyyətdə olan abidələrin satılması qaydasına (4-cü maddə) toxunur. «Elektroenergetika haqqında» AR Qanunu elektrik və istilik enercisinin alqı-satqısının müqavilə əsasında həyata keçirilməsi qaydasını müəyyən edir (11-ci maddə). Alqı-satqı münasibətlərinin mülki-hüquqi tənzimlənməsində qanundan aşağı hüquqi qüvvəyə malik olan
449
icra hakimiyyəti orqanlarının təlimatları mühüm rol oynayır. Məsələn, AR Prezidentinin 19 oktyabr 1997-ci il tarixli fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Özəlləşdirilən müəssisə və obyektlərin yerləşdiyi torpaq sahələrinin satıl- ması qaydaları» alqı-satqı münasibətlərini nizama salır. Bəzi vaxtlarda alqı-satqı münasibətləri işgüzar dövriyyə adətləri ilə qaydaya salınır. Məsələn, qanunda, dövlət standartlarının məcburi tələblərində və ya alqı-satqı müqaviləsində satılan əmlakın keyfiyyətinin yoxla- nılması nəzərdə tutulmazsa, əmlakın keyfiyyəti işgüzar dövriyyə adətlərinə müvafiq surətdə yoxlanılır (MM-in 586.2-ci maddəsi). şgüzar dövriyyə adətləri alqı-satqı müqaviləsinin növlərindən biri olan tədarük (mal gön- dərmə) müqaviləsinin tənzimlənməsində tətbiq edilir. Məsələn, malların göndərilməsi dövrləri (MM-in 629.1-ci maddəsi), malların çatdırılması şərtləri (MM-in 631.2-ci maddəsi) işgüzar dövriyyə adətləri ilə də müəyyən edi- lə bilər. Xarici ticarət dövriyyəsində, beynəlxalq iqtisadi əlaqələr sahəsində yaranan alqı-satqı münasibətləri beynəl- xalq-hüquqi sənədlərlə qaydaya salınır ki, bu sənədlərin ən əhəmiyyətlisi 1980-ci il Vyana konvensiyasıdır. Azərbayjan Respublikası indiyə kimi bu konvensiyaya qoşulmasa da, yeni MM hazırlanarkən beynəlxalq
Vyana konvensiyası beynəlxalq mal alqı-satqı müqaviləsində tərəf kimi iştirak edənlərin aralarında əmələ gələn münasibətləri tənzim edir. Konvensiya əmlakı alıcıya verməyi satıcının əsas vəzifəsi kimi müəyyənləşdi- rir. O, əmlakı bütün sənədləri ilə birlikdə, tələb olunan miqdarda və keyfiyyətdə verməyə borcludur. Konvensi- yaya görə alıcının əsas vəzifəsi əmlakı qəbul edib, haqqını ödəməkdən ibarətdir. Konvensiyanın müəyyən etdiyi həmin qaydalar, demək olar ki, yeni MM-də öz əksini tapmışdır. Vyana konvensiyasının 67-ci və 68-ci maddələri əmlakın təsadüfən məhv olması riskinin keçməsi qaydasını müəyyən edir. Riskin keçməsini müəyyən edən MM-in 571-ci maddəsi bu barədə Vyana konvensiyasının müd- dəalarına çox yaxındır. Konvensiyanın 31-ci maddəsi mülkiyyət hüququnun satıcıdan alıcıya keçməsini şərtlən- dirən məqamı, yəni satıcının əşyanı vermək vəzifəsinin icrası vaxtını və anını müəyyən edir. MM-in bu məsələ- yə aid olan 570-ci maddəsi satıcının əmlakı vermək vəzifəsinin icrası məqamının müəyyən edilməsini Vyana konvensiyası ilə analoji qaydada həll edir. Konvensiyanın qaydaları bəzi alqı-satqı münasibətlərinə şamil edilmir: şəxsi, ailə və ya məişət (ev) ehtiyaj- ları üçün mal alınması halına; hərrajda keçirilən satışa; fond kağızlarının, səhmlərin, dövriyyə sənədlərinin satı- ş ına; su və hava nəqliyyatının alqı-satqısına; elektrik enercisinin satışına. Konvensiyanın bu göstərişləri yeni MM-də (605-ci maddə) əsasən öz əksini tapmışdır. 3. Alqı-satqı müqaviləsinin növləri Yeni MM alqı-satqını cinsi (növ) əlamətlərə malik olan ümumiləşdirilmiş anlayış kimi işlədir. Bu o demək- dir ki, alqı-satqı müqaviləsi müxtəlif növlər kimi ona daxil edilən müəyyən müqavilələr üçün ümumi əlamətlərə və xüsusiyyətlərə malikdir. Bu ümumi əlamət ondan ibarətdir ki, alqı-satqının bütün müxtəlif növləri əmlakın mülkiyyətə (başqa əşya hüququna) verilməsini şərtləndirən, satıcı və alıcı arasında əmələ gələn öhdəlik hüquq münasibətlərinin yaranması üçün əsas rolunu oynayır. Alqı-satqı anlayışı ilə haqq əsasında əvəzli olaraq əmlakın özgəninkiləşdirilməsi üzrə əmələ gələn bütün öhdəlik növləri əhatə olunur. Alqı-satqının ayrı- ayrı növləri üçün ümumi əlamət odur ki, bu müqaviləyə görə satıcı əmlakı alıcının mülkiyyətinə verməyi,
Sovet qanunvericiliyinə görə müstəqil müqavilə kimi tanınan bir çox hüquqi konstruksiyalar yeni MM tərə- findən alqı-satqı müqaviləsinin növləri kimi qəbul edilir. Azərbayjanın Çar Rusiyasının tərkibində olduğu vaxt- larda XX əsrin əvvəllərində mülkiyyət hüququnun əvəzli olaraq keçməsi barədə üç müstəqil müqavilə növü fərqləndirilirdi: alqı-satqı müqaviləsi; tədarük müqaviləsi; əşyanın ― hazır olmayan gələcək əşyanın qabaqja- dan satış müqaviləsi. 1922-ci il MM-i yalnız alqı-satqı müqaviləsini nəzərdə tutmuşdu. Cəmiyyətdəki iqtisadi əsasların dəyişməsi, iqtisadiyyatın planlı-inzibati metodlarla tənzim edilməsi XX əsrin 40-50-ci illərində alqı-satqı müqaviləsindən bir neçə müstəqil mal satqı müqaviləsinin ayrılmasını şərtləndirdi. Tədarük müqaviləsi bu müqavilələr içərisində xü- susi yer tuturdu. Keçmiş sovet müttəfiq respublikalarının mülki məjəllələrində, o cümlədən Azərbayjan Respubli- kasının 1964-cü il MM-də bu müqavilə növünün qaydaya salınmasına ayrıca fəsil həsr edilmişdi. O dövrün sovet hüquq ədəbiyyatında tədarük müqaviləsinin müstəqil xarakterə malik olması və onun alqı- satqı müqaviləsindən köklü surətdə fərqlənməsi ətraflı surətdə əsaslandırılırdı. Tədarük müqaviləsinin məzmu- nunun və hüquqi xarakterinin müəyyən edilməsinə hüquq ədəbiyyatında xüsusi olaraq kifayət qədər geniş yer verilmişdi. Sovet mülki qanunvericiliyinə görə iki təşkilat arasında bağlanan tədarük müqaviləsi onların hər iki- si üçün məcburi olan məhsul bölgüsünə dair plan aktı ilə müəyyən edilirdi. Hüquq ədəbiyyatında tədarük mü- qaviləsinin xarakteri barədə diskussiya yaranmışdı. qtisadiyyatın bazar münasibətləri əsasında yenidən qu- rulması bu diskussiya problemini aradan qaldırdı. Xalq təsərrüfatı sahəsində tətbiq edilən müqavilələr özləri- 450
nin plan xarakterini itirdi. Əmlakın əvəzli olaraq özgəninkiləşdirilməsinin bütün hallarına tətbiq edilmək üçün yeni qanunvericilikdə ümumiləşdirilmiş anlayış kimi alqı-satqı müqaviləsi işlədilməyə başladı. Beləliklə, azad bazar iqtisadiyyatına keçid alqı-satqı müqaviləsinin vahid müqavilə olmasını şərtləndirmiş- dir. Buna uyğun olaraq əvvəlki müqavilə tipləri öz müstəqilliyini itirdi. Vahid alqı-satqı müqaviləsi dedikdə alqı-satqının bütün ümumi əlamətlərini və xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən müstəqil müqavilə tipi başa düşü- lür ki, bu, MM-in 29-cu fəslinin 1-ci paraqrafında nəzərdə tutulan ümumi müddəalarla tənzimlənir. Bu müqavi- lə özünün müxtəlif növlərində ifadə edilir. Başqa sözlə desək, vahid alqı-satqının ümumi anlayışı çərçivəsində qanunvericilik onun ayrı-ayrı növlərini fərqləndirir: heyvanların, quşların və balıqların alqı-satqısı; pəra- kəndə alqı-satqı; malların göndərilməsi (tədarük müqaviləsi); daşınmaz əşyaların alqı-satqısı; tələblərin və digər hüquqların alqı-satqısı; faktorinq; sınama üçün alqı-satqı. Bunları alqı-satqının xüsusi növləri he- sab etmək olar. MM-in alqı-satqının növləri barədə müəyyən etdiyi bu siyahını qəti hesab etmək olmaz. Ona görə ki, elə alqı-satqı müqavilə növləri vardır ki, belə müqavilələr xüsusi qanunlarla tənzimlənir. Məsələn, qiy- mətli kağızların alqı-satqı müqaviləsi «Qiymətli kağızlar haqqında» AR Qanunu ilə, valyuta sərvətlərinin alqı- satqı müqaviləsi «Valyuta tənzimi haqqında» AR Qanunu ilə və AR Mərkəzi Bankının aktları ilə nizama salı- nır. Alqı-satqının bir növü olan elektrik və istilik enercisinin alqı-satqı müqaviləsi MM normaları ilə yox, «Elektroenergetika haqqında» AR Qanunu ilə nizama salınır. Alqı-satqının bir növü kimi xüsusi mənada alqı-satqı müqaviləsini (alqı-satqının özünü) fərqləndirmək lazımdır. Xüsusi mənada alqı-satqı alqı-satqı barədə ümumi müddəalarla (29-cu fəslin 1-ci paraqrafı) nizama salınır. Məsələn, vətəndaşlar arasında bağlanan və məişətdə istifadə edilən müxtəlif daşınar əmlak növlərinin (avtomobil, mebel, avadanlıq və s.) alqı-satqı müqaviləsi xüsusi mənada alqı-satqı müqaviləsinə misal ola bilər.
Hüquq ədəbiyyatında alqı-satqı müqaviləsinin müxtəlif növlərə bölünməsini şərtləndirən əlamətlər (meyar- lar) barədə vahid fikir yoxdur. Bu barədə əsasən bir-birindən fərqlənən iki fikir istiqaməti formalaşmışdır. Mü- ə lliflərdən bəziləri belə hesab edirlər ki, alqı-satqı müqaviləsinin ayrı-ayrı növlərini fərqləndirmək üçün vahid meyar yoxdur. Yeri gəlmişkən, onu qeyd edək ki, rus alimi G.F. Şerşenyeviç də XX əsrin əvvəlində göstərirdi ki, alqı-satqı müqaviləsinin növlərini hüquqi cəhətdən fərqləndirmək çətin məsələdir, onların bir-birindən ayrıl- ması üçün kifayət qədər dəqiq hüquqi əlamətlər yoxdur. kinci fikir istiqamətini təmsil edən müəlliflərin fikrinjə, alqı-satqı müqaviləsinin müxtəlif növlərə bölün- məsi üçün iki və ya üç əlamətdən istifadə edilir. Həmin müəlliflər bu cür əlamətlərə aid edirlər: müqavilədə iştirak edən tərəfləri; alqı-satqının məqsədini; bəzi müqavilə növlərində alqı-satqının obyektini, yəni alı- nan malın növünü. Bizim fikrimizjə, axırınjı fikirdə həqiqətə daha yaxınlıq vardır. Doğrudan da, alqı-satqı müqaviləsinin ayrı- ayrı növlərini bir-birindən fərqləndirmək üçün ümumi əlamətlərdən (meyarlardan) istifadə etmək olar. Alqı-sat- qı müqaviləsinin bir növü olan pərakəndə alqı-satqı müqaviləsinin fərqləndirilməsi üçün əsas meyar kimi satıcı- nın statusu (tərəf kimi iştirak edən subyekt tərkibi əlaməti) və alqı-satqının sosial-iqtisadi məqsədi götürülür. Belə ki, bu müqavilədə tərəf kimi çıxış edən, pərakəndə ticarəti həyata keçirən və sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məş- ğ ul olan satıcı sahibkar statusuna malik olan şəxsdir. Alqı-satqının sosial-iqtisadi məqsədi malın şəxsi, ailə, ev və ya digər istifadə üçün əldə edilməsidir. Bu müqavilədə tərəf kimi çıxış edən alıcının malı (əmlakı) sahibkar- lıq fəaliyyətini həyata keçirmək məqsədi ilə alması istisna edilir. Alqı-satqının növlərindən biri olan mal göndərmə (tədarük) müqaviləsini fərqləndirmək üçün iki meyar əsas götürülür: alqı-satqının sosial-iqtisadi məqsədi; müqavilədə tərəf rolunda çıxış edən subyekt tərkibi. Mal gön- dərmə (tədarük) müqaviləsinin sosial-iqtisadi məqsədi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə şərtlənir (MM-in 627-ci maddə- si). Belə ki, müqavilədə tərəf kimi iştirak edən mal göndərən (satıcı) sahibkar statuslu şəxsdir. Mal göndərən şə xs (satıcı) malı hazırlamaqla, istehsal etməklə və ya satın aldığı malı sonradan yenidən satmaqla sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olur. Çox vaxt, bir qayda olaraq, bu müqavilədə alıcı rolunda sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məş- ğ ul olan şəxslər iştirak edirlər. Müqavilənin sosial-iqtisadi məqsədi sahibkarlıq fəaliyyəti və ya şəxsi, ailə, ev və digər istifadə ilə bağlı olmayan fəaliyyətlə şərtlənir (MM-in 627-ci maddəsi). Alqı-satqının növlərindən biri olan daşınmaz əmlakın alqı-satqı müqaviləsini fərqləndirmək üçün meyar ki- mi alqı-satqının obyektini (predmetini) təşkil edən əmlak əsas götürülür. Bu cür müqavilənin predmetini təşkil edən daşınmaz əmlak hüquqi cəhətdən əvəzedilməsi mümkün olmayan və fərdi-müəyyən əlamətləri ilə təyin edilən maddi obyektlərdir. Satılan əmlakın hüquqi xüsusiyyətləri bu müqavilənin müstəqil müqavilə növü kimi fərqləndirilməsini şərtləndirir. Alqı-satqının müxtəlif növlərinin dəqiq olaraq fərqləndirilməsinin və ayrılmasının böyük praktiki əhəmiyyəti vardır. Bu müqavilə növlərinin ayrıca olaraq hər birinə alqı-satqı barədə ümumi müddəalarla bərabər, həm də xüsusi olaraq bu müqavilələrə həsr olunan qaydalar tətbiq edilir. Bu xüsusi qaydalar əsasında hər bir 451
müqavilə növündə tərəf kimi çıxış edən subyektlərin hüquq və vəzifələrini müəyyən etmək mümkün olur. 5. Sahibkarlıq fəaliyyəti əlamətinə (meyarına) görə alqı-satqı müqaviləsinin növləri Alqı-satqı müqaviləsinin sosial-iqtisadi məqsədi həm sahibkarlıq fəaliyyəti ilə, həm də sahibkarlıqla bağlı olmayan fəaliyyətlə şərtlənə bilər. Bu baxımdan alqı-satqı müqaviləsinin iki növü fərqləndirilir: sahib- karlıq alqı-satqı müqavilələri; qeyri-sahibkarlıq alqı-satqı müqavilələri. Bu cür təsnifat müqavilədə tərəf kimi çıxış edən subyekt tərkibi və alqı-satqının sosial-iqtisadi məqsədi kimi iki meyara əsaslanır.
sahibkar statusuna malik olur və yaxud alqı-satqının sosial-iqtisadi məqsədi sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata ke- çirilməsi ilə şərtlənir. Bu cür müqavilələrdə bütün hallarda satıcı rolunda sahibkarlar çıxış edirlər. Sahibkar dedikdə həm fiziki, həm də hüquqi şəxslər başa düşülür. Bu müqavilədə tərəf kimi alıcının iştirak etməsinə gəl- dikdə isə onu demək olar ki, bir qayda olaraq, əksər hallarda burada alıcı sahibkar statusuna malik olur. stisna
Lakin bu müqavilədə bütün hallarda tərəf rolunda çıxış edən vətəndaşlar sahibkar statusuna malikdirlər. Sahibkarlıq müqaviləsinin ikinci əlaməti alqı-satqı müqaviləsinin sosial-iqtisadi məqsədi, yəni alqı-satqının məqsədi ilə müəyyən edilir. Belə müqavilələrdə alıcı malı ondan sahibkarlıq fəaliyyətində istifadə üçün və ya şə xsi, ailə, ev və digər bu cür istifadə ilə bağlı olmayan başqa məqsədlər üçün əldə edir. Bununla belə, məqsədi sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olmayan şəxsi, ailə, ev və digər istifadə üçün nəzərdə tutulan malın alqı-satqı- sından ibarət olan, lakin satıcısı rolunda sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən şəxs çıxış edən müqaviləni sahibkarlıq müqaviləsi hesab etmək olar. Məsələn, göstərilən bu əlamətləri özündə əks etdirən pərakəndə alqı-
yi münasibətlərdə tətbiq edilən və bununla belə satıcısı sahibkar olan alqı-satqı müqaviləsinin hər hansı bir nö- vü alqı-satqının sosial-iqtisadi məqsədindən asılı olmayaraq bütün hallarda sahibkarlıq müqaviləsinə şamil edi- lir. Sahibkarlıq müqaviləsinin ən klassik növü mal göndərmə (tədarük) müqaviləsidir. Ona görə ki, bu müqavilə özündə sahibkarlıq müqaviləsinə xas olan hər iki əlaməti əks etdirir. Müəssisənin satılması müqavilə- si «təmiz» sahibkarlıq müqaviləsinə şamil edilir. Müəssisə hüququn obyekti kimi sahibkarlıq fəaliyyətini hə- yata keçirmək məqsədi güdür. Ona görə də müəssisə, bir qayda olaraq, sahibkarlara məxsus olur.
vilənin sosial-iqtisadi məqsədi qeyri-sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirməkdən ibarətdir. Bu cür müqavilələr- də tərəf rolunda qeyri-sahibkarlar, əsasən də istehlakçı vətəndaşlar çıxış edirlər. Müqavilənin məqsədini isə alqı-satqının predmeti olan əmlakdan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı olmayan şəxsi, ailə, ev və ya digər niy- yətlər üçün istifadə təşkil edir. Qeyri-sahibkarlıq müqaviləsinə xüsusi mənada alqı-satqı müqaviləsini mi-
yajlarını təmin etmək məqsədi ilə satır. Qeyri-sahibkarlıq müqavilə növlərinə şamil edilir: vətəndaşlar arasında qiymətli kağızların alqı-satqı müqaviləsi; vətəndaşlar arasında yaşayış evinin alqı-satqı müqaviləsi və s. Alqı-satqı müqavilələrinin sahibkarlıq və qeyri-sahibkarlıq müqavilələri adlı iki növə bölünməsi praktiki ola- raq vacib hüquqi əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar yaranan münasibətləri xüsusi olaraq tənzimləyən normaların tətbiqi üçün bu bölgünün mühüm hüquqi əhəmiyyəti var- dır.
Müqavilə öhdəlikləri müqavilədənkənar (qeyri-müqavilə) öhdəliklərə nisbətən öhdəliyin daha geniş yayılmış növüdür. Müqavilə öhdəlikləri altı tipə bölünür ki, bunlardan biri əmlakın mülkiyyətə verilməsi üzrə öhdəlik
növlər içərisində müəyyən xüsusiyyətləri ilə seçilir. Müəyyən satınalma qiyməti əsasında əmlakın özgənin- kiləşdirilməsi üzrə əmələ gələn bütün öhdəliklər alqı-satqı anlayışı ilə əhatə olunur. Əmtəə formasında olan maddi nemətlərin yerini dəyişməsi və bir şəxsdən digərinə keçməsi bu öhdəliklərin əsasını və bilavasitə məz- mununu təşkil edir. Hər bir öhdəliyin əsasını təşkil edən əmtəə formalı maddi nemətlərin yerdəyişməsi alqı-sat- qı müqaviləsində nisbətən daha «təmiz» şəkildə özünü göstərir. Alqı-satqı müqaviləsi satıcı və alıcı arasında bağlanan elə bir mülki-hüquqi əqddir ki, bunun əsasında onların arasında öhdəlik hüquq münasibəti yaranır. Bununla bərabər, alıcı satıcıdan satın aldığı əmlak üzərində mül- kiyyət, yəni mütləq əşya hüququ qazanır. Belə təsəvvür yaranır ki, alqı-satqı müqaviləsi əsasında yaranan öh- dəlik maddi (əmlak) nemətlərin bir şəxsdən digərinə keçməsi prosesini, müəyyən əmlakın özgəninkiləşdirilməsi və əldə edilməsi prosesini, sözün həqiqi mənasında, malların mübadilə prosesini, yəni mülki hüquq münasi-
çıxış edir. Alqı-satqı müqaviləsinin anlayışı MM-in 567-ci maddəsində verilmişdir. Alqı-satqı müqaviləsinə görə
452
satıcı əşyanı alıcının mülkiyyətinə verməyi, alıcı isə əşyanı qəbul edib əvəzində müəyyənləşdirilmiş pul məbləğini (qiymət) ödəməyi öhdəsinə götürür. Alqı-satqı müqaviləsinə verilən anlayışdan görünür ki, bu müqavilə həmin müqavilədə iştirak edən tərəflə- rin yalnız razılıq əldə etdikləri andan onlar üçün mülki hüquq və vəzifələr yaradır. Bu müqavilənin bağ- lanmış hesab edilməsi üçün lazım və kifayətdir ki, onun bütün mühüm və zəruri şərtləri barədə tərəflər razılığa gəlsinlər. Deməli, alqı-satqı müqaviləsi konsensual müqavilədir. Satıcının əşyanı alıcıya verməsi və ya digər hə- rəkətlər etməsi müqavilənin bağlanmış hesab olunmasına yox, onun icrasına yönələn hərəkətlərdir. Alqı-satqı müqaviləsində iştirak edən tərəflərin hər ikisi digər qarşı tərəfin xeyrinə vəzifələr daşıyırlar; digər qarşı tərəfin xeyrinə müəyyən hərəkət etməyə borclu olduğu üçün borclu şəxs, eyni zamanda müəyyən hərəkət- lərin edilməsini tələb etmək hüququna malik olduğuna görə həm də səlahiyyətli şəxs (kreditor) hesab edilir. Bu müqavilədə iştirak edənlərin hər ikisi üçün hüquq və vəzifələr əmələ gəlir: satıcı müəyyən əşyanı alıcıya ver- məyə borcludur; o, buna görə müəyyən pul məbləğinin (qiymətin) ödənilməsini tələb etmək hüququna malikdir. Öz növbəsində alıcı əşyanı qəbul edib, müəyyən pul məbləğini ödəməyə borcludur. Bununla bərabər, alıcı satıcının əşyanın ona verilməsini tələb etmək ixtiyarına malikdir. Deməli, alqı-satqı müqaviləsində hər iki tərəf üçün subyektiv hüquq və vəzifələrin mövcudluğu bu müqavilənin ikitərəfli (qarşılıqlı) müqavilə olması barə- də fikir söyləməyə əsas verir. Əmtəə (mal) mübadiləsinin ikitərəfli xarakteri ikitərəfli müqavilə kimi alqı-satqı müqaviləsinin konstruksiyasını müəyyən edir. Alqı-satqı müqaviləsində alıcının əşyanın qiymətini ödəmək vəzifəsi satıcının həmin əşyanı alıcıya vermək vəzifəsi ilə şərtlənir. Bu onu ifadə edir ki, satıcı əşyanı alıcıya verməkdən ibarət olan öz vəzifəsini icra etməsə, alıcı həmin əşyanın qiymətini ödəməkdən ibarət olan öz vəzifəsini yerinə yetirməyə borclu deyildir (MM-in 567-ci maddəsi). Bu onu nümayiş etdirir ki, alqı-satqı müqaviləsi sinallaqmatik müqavilədir. Hər iki müqavi- lə iştirakçısı, yəni alıcı və satıcı bir-birinə münasibətdə həm kreditor, həm də borclu şəxs kimi çıxış edirlər. Alqı-satqı müqaviləsində iştirak edən tərəflər öz vəzifələrinin icrası müqabilində haqq və ya digər qarşılıqlı ə vəz alırlar: satıcı öz vəzifəsini icra etdiyinə görə (əşyanı alıcıya verdiyinə görə) alıcıdan müəyyən haqq (əşya- nın qiyməti məbləğində) alır. Alıcı isə öz vəzifəsini (əşyanın qiymətini satıcıya ödəmək vəzifəsini) yerinə yetir- diyinə görə satıcıdan aldığı əşya üzərində mülkiyyət hüququ qazanır. Deməli, alqı-satqı müqaviləsi əvəzli mü- qavilədir. Bu müqavilənin əvəzsiz olması istisna edilir. Beləliklə, alqı-satqı müqaviləsi elə bir hüquqi formadır ki, bunun vasitəsi ilə əşyalar (maddi nemətlər) bir şəx- sin mülkiyyətindən digərinə keçməklə öz yerlərini dəyişir. Öz yerlərini dəyişməklə bərabər, həmin nemətlər öz
lə, müqavilənin əvəzli olmasını və satılan əşyanın pul formasında qiymətinin ödənilməsini də bu cür əlamətlərdən hesab etmək olar.
Kataloq: application -> uploads -> 2015 2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi 2015 -> MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ 2015 -> Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və müdafiəsi üçün yaddaş qeydi Birinci tədris ILI üzrə 2015 -> AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti 2015 -> План: Məqsəd auditoriyasının elementləri və mövqeləşdirmənin prinsipləri 2015 -> АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети 2015 -> MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları 2015 -> Bazarların cəlbediciliyi plan bazarın mütləq və cari potensialı 2015 -> İqtisad elminin tarixi və metodologiyasы “ 2015 -> Ali təhsil müəssisəsinin Nümunəvi Nizamnaməsi"nin və "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin dəyişiklik edilmiş bəzi qərarlarının siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı Yüklə 8,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|