Mövzu Firmanın (müəssisənin) inkişafı: məqsəd, mühit və təsir amilləri. Kursun predmeti və vəzifələri
Yüklə 424,07 Kb.
|
|
Mövzu 1. Firmanın (müəssisənin) inkişafı: məqsəd, mühit və
təsir amilləri. Kursun predmeti və vəzifələri Plan:
 Müəssisə (firma) – ictimai tələbat duyulan məhsulları (mal, iş və xidmətləri) istehsal edib satmaq yolu ilə mənfəət əldə edilməsi məqsədilə təşkil edilən istehsal amillərinin məqsədyönlü, sistemli və davamlı kombinasiyasıdır.
Bazar iqtisadi sistemində firmalar (müəssisələr) istehsal funksiyasını yerinə yetirməklə cəmiyyətin ehtiyac duyduğu mal və xidmətləri istehsal edərək onlara catdırılması vəzifəsini yerinə yetirir. Ümumi halda müəssisələr 3 formada təşkil oluna bilər:
Müəssisə təşkil etməklə (iş qurmaqla) gəlir əldə etmək sahibkarlıq fəaliyyəti hesab olunur. Sahibkarlıq fəaliyyəti şəxsin müstəqil surətdə həyata keçirdiyi, əsas məqsədi əmlak istifadəsindən, əmtəə satışından, işlər görülməsindən və ya xidmətlər göstərilməsindən mənfəət götürülməsi olan fəaliyyətdir. (Mülki Məcəllə, maddə 13) Sahibkarın təsisçilik (əmlak) məsuliyyəti:
Sahibkarlıq fəaliyyətinin 2 formada həyata keçirilə bilər:
Hüquqi şəxs anlayışı və onun növləri (Mülki Məcəllə, maddə 43) Hüquqi şəxs qanunla müəyyənləşdirilən qaydada dövlət qeydiyyatından keçmiş, xüsusi yaradılmış elə bir qurumdur ki,
Hüquqi şəxsin müstəqil balansı olmalıdır. Hüquqi şəxslər bir fiziki və ya hüquqi şəxs tərəfindən, yaxud fiziki və hüquqi şəxslərin toplusu tərəfindən yaradıla bilər, üzvlüyə əsaslana bilər, üzvlərin olmasından asılı ola və ya asılı olmaya bilər, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola və ya məşğul olmaya bilər. Hüquqi şəxslər fəaliyyətinin əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olan (kommersiya hüquqi şəxsləri) və ya əsas məqsədi mənfəət götürməkdən ibarət olmayan və götürülən mənfəəti iştirakçıları arasında bölüşdürməyən (qeyri-kommersiya hüquqi şəxsləri) qurumlar ola bilər. Mövcud qanunvericiliyə görə Azərbaycan Respublikasında kommersiya hüquqi şəxsləri (müəssisələr) təsərrüfat ortaqlıqları və təsərrüfat cəmiyyətləri şəklində yaradıla bilər. Təsərrüfat ortaqlıqları:
Təsərrüfat cəmiyyətləri:
Qeyd edək ki, fərdi müəssisələr tam ortaqlıq (ailə müəssisəsi) və məhdud məsuliyyətli müəssisə (dövlət müəssisəsi, bələdiyyə müəssisəsi və s.) formasında yaradıla bilər.
Müəssənin fəaliyyətinin məqsədyönlü təşkil olunması onun qarşıya qoyulmuş müəyyən məqsədin nail olunmasına istiqamətləndirilməsini nəzərdə tutur ki, bu da firmanın idarə olunmasında ehtiva olunur. Firmanın qarşıya qoyulmuş məqsədə çatması üçün o idarə olunur, yönəldilir. Firmaniın idarə olunması dedikdə qarşıya qoyulan məqsədə çatmaq ucunüçün firmanın bütün kompanentlərinə məqsədyönlü təsir başa düşülür. Firmanın məqsədi mənfəət əldə etmək və mənfəəti maksimumlaşdırmaqdır. Bunun üçün o səmərəli fəaliyyət göstərməlidir. Buna görə də səmərəlilik vğ məhsuldarlıq onun alt məqsədləri və ya vəzifələri kimi qəbul olunur. Bunlarla yanaşı firmanıin səmərəli idarə edilməsi aşağıdakı məsələlərin tənzimlənməsini tələb edir: 1. firmanın bazar mövqeyi 2. dəyişən tələbatlara uygun yeniliklərin tətbiqi 3. firmanın maddi və maliyyə resursları 4. məhsuldarlıq 5. mənfəətlilik 6. menecerlərin işi 7. işçilər və onların arasında olan münasibətlər 8. ictimaiyyət qarşısında meəsuliyyət Firmanın idarə edilməsi davamlı olaraq qərarların qəbulunu və icrasını nəzərdə tutur. Qərar qəbul etmeək dedikdə qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün konkret fəaliyyət planının və hərəkətlərin icrasına sərəncam vermək nəzərdə tutulur. Idarəetmə prosesində zaman müddəti baxımından qərarlar qısa müddətli, orta müddətli, uzun müddətli ola bilər. Planlaşdırma ierarxiyasə baxımından qərarlar operativ, cari və strateji ola bileər.
Firmaniın idarə edilməsi mürəkkəb bir prosesdir. Ona görə ki, idarəetmə baxımından firma ayrıca bir sistem olsa da onun özü də idarə olunan daha böyük sistemin tərkib elementi kimi çixiş edir. Firmanıin idarə edilməsi zamanı qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün məqsədyönlü təsir firmani təşkil edən komponentlərə yönəlsə də, məqsədin muüəyyənləşdiril-məsi və müəyyən edilən təsirin forma və üsulları, bir qayda olaraq, firmadankənar amillərlə də bağlı olur. Müəssisənin daxili mühiti dedikdə bir sistem olaraq onu əmələ gətirən komponentlər, bunların arasındakı qarşılıqlı münasibətlər və idarəetmə münasibətlərinin məcmusu başa düşülür. Buraya istehsal amillərinin kəmiyyət və keyfiyyəti, onlardan istifadənin səmərəliliyi, onların idarə edilməsi xüsusiyyətləri, işçilər arasında münasibətlərin təşkili, rəhbərliklə işçilər arasında münasibətlər, digər sosial münasibətlər, əmək şəraiti, əmək intizamı və məsuliyyət mexanizmləri və sair aiddir. Müəssisənin fəaliyyətinin xarici mühiti daha dəyişkəndir və bu dəyişikliklər firmanın işinin səmərəliliyinə və nəticəliliyinə bilavasitə təsir göstərir. Xarici mühitə məhsulun istehlakçıları, ekoloji durum, cəmiyyətin sosial vəziyyəti, təchizatçılar, dövlət orqanları və onların qərarları, müəssisənin yerləşdiyi ərazinin əhalisinin mədəni və dini xüsusiyyətləri, siyasi və sosial amillər, geosiyasi proseslər, dünya bazarlarının durumu, elmi-texniki tərəqqi və başqa amillər aid edilir. Müasir dünya iqtisadiyyatı yüksək sürətlə dəyişir və inkişaf edir. Texnika və texnoloji istehsal üsullarında, cəmiyyətin rifahında və tələbatlarında baş verən tərəqqi və yeniliklər, habelə dünya iqtisadiyyatındakı qloballaşma prosesləri firmaların fəaliyyət mühitində davamlı olaraq keyfiyyət dəyişikliklərinə gətirib çıxarır. Müəssisə özünün texniki-texnoloji və iqtisadi inkişafının ən vacib və strateji məqsədlərini işləyib hazırlayarkən, bu məqsədlərin xarici mühit tərəfindən necə qəbul olunacağını əvvəlcədən müəyyən etməli, bu məsələdə xarici mühit amilləri mütləq nəzərə alınmalıdır.
Firma fəaliyyət göstərdiyi mühit amillərindəki davamlı dəyişikliklər onun mövcud durumuna və gələcək inkişafına müəyyənedici təsir göstərir. Məlum məsələdir ki, firmanın fəaliyyət göstərdiyi mühit dəyişkəndir, davamlı olaraq dəyişiklərə məruz qalir, onda firmaniın da xarici mühitdə baş verən dəyişikliklərə uyğun olaraq davamli şəkildə dəyişməsi qaçılmazdir. Hər bir firma böyümək və inkişaf etmək istəyir və buna cəhd göstərir. Və belə inkişaf zamanı firmanin fəaliyyət göstərdiyi mühitdə baş verən və verəcək dəyişiklikləri nəzərə alaraq firmaların məqsədi və hədəfləri də dəyişiklərə məruz qalır. Biznes daha uzun müddətli məqsəd və hədəflərin müyyən edildiyi şəraitdə daha yaxşı inkişaf edəe bilər. Xarici mühitdə baş verən dəyişiklərin nəzərə alınması şərti ilə firmanın inkişaf məqsədlərini müəyyən etməsi və buna nail olma yollarının planlaşdılması firmanın inkişafına strateji yanaşmanı vacib edir. Bele şəraitdə firmalar qərar qeəbuletmə problemi ilə üzləşir. Bu o deməkdir ki, xarici mühitin dəyişilən şəraitində qarşıya qoyulan məqsədə nail olmağın bir neçə müxtəlif alternativ variantı müvcuddur və firma bunların arasından ən səmərəlisini seçməlidir. Beləliklə, dinamik dəyişikliklər və rəqabət şəraitində fəaliyyət göstərən firmaların (müəssisələrin) uzunmüddətli dövrdə işlərinin uğurlu nəticəsini və səmərəliliyini müəyyən edən başlıca amil onların düzgün inkişaf strategiyalarını işləyib tətbiq etmələridir.
Firmanın (müəssisənin) elmi cəhətdən əsaslandırılmış inkişaf strategiyalarının işlənilməsi və tətbiqi üçün başqa sənətlərlə yanaşı iqtisadçı mütəxəssislərin bu sahədə xüsusi bilik və bacarıqlara malik olmaları çox vacibdir. “Firmanın (müəssisənin) inkişaf strategiyası” kursu iqtisad profilli ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələrə belə bilik və bacarıqları aşılamaq üçün tədris olunur. Kursun tədrisində məqsəd firmaların (müəssisələrin) inkişaf strategiyalarını işləyə bilmələri üçün tələbələrin (yəni gələcək iqtisadçı mütəxəssislərin) zəruri bilk və bacarıqlara yiyələnmələrinə, habelə peşəkar qabiliyyətlərə yiyələnmələrinə nail olmaqdır. Kursun tədrisi qarşısında duran vəzifələr aşağıdakılardır:
“Firmanın (müəssisənin) inkişaf strategiyası” kursunun səmərəli mənimsənilməsi üçün tələbələr aşağıdakı kursları öyrənməlidir: “İqtisadi nəzəriyyə (makroiqtisadiyyat və mikroiqtisadiyyat)”, “Sənayenin iqtisadiyyatı və idarə edilməsi”, “İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi”, “Firmanın (müəssisənin) iqtisadiyyatı”, “Sahə iqtisadiyyatı”, “Dünya iqtisadiyyatı”, “Menecment”, “Marketinq”, “Firmanın (müəssisənin) təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili”, “Firmanın (müəssisənin) maliyyəsi” və s.
Kursun öyrənilməsi nəticəsində tələbələr aşağıdakıları bilməlidir:
Kursun öyrənilməsi nəticəsində tələbələr aşağıdakıları bacarmalıdır:
Mövzu 2. Strateji idarəetmə: mahiyyəti, mərhələləri və xüsusiyyətləri Plan:
1. Strateji idarərtmənin mahiyyəti, zəruriliyi və məzmunu Inkişaf dedikdə sistemin bir keyfiyyət halından başqa bir keyfiyyət halına keçidi təmin edən məqsədyönlü və sistemli dəyişikliklər prosesi başa düşülür. Inkişaf zamanı sistem köhnə və ya aşağı inkişaf halından yeni və daha yüksək inkişaf halına keçilməsi baş verir. Sistemin bir keyfiyyət halından başqa bir keyfiyyət halına kecidi idarə olunan prosesdir. Qarşıya qoyulan məqsədlərə nail olunması baxımından firmanın bu dəyişikliklər prosesini əvvəlcədən planlaşdırması və həmin plana uyğun olaraq reallaşdırması vacibdir. Strategiya – mövcud imkanlarla qarşıya qoyulmuş məqsədlərə nail olmaqdan ötrü firmaya zəruri olan uzunmüddətli hərəkətlərin ümumiləşdirici modelidir. İqtisadi təşkilata şamil edildikdə, bu, onun başlıca məqsədlərinin və bu məqsədlərə nail olmanın əsas üsullarının məcmusudur. Firma fəaliyyət strategiyasını işləyib hazırlayarkən, fəaliyyətinin ümumi istiqamətlərini müəyyən edir. «Strategiya» termini yunan dilindən tərcümədə «stratos» – ordu və «ado» aparıram sözlərini bildirir. Strategiya heç də yalnız arzu olunan məqsədlərin sadalanması yaxud şərhi deyil. Arzu olunanı gerçək hesab etmək hələ strategiyanı işləyib hazırlamaq demək deyil. Strategiya arzulardan deyil, firmanın real imkanlarından doğmalıdır. Ona görə də, strategiya, hər şeydən əvvəl, firmanın öz fəaliyyətinin obyektiv xarici və daxili vəziyyətinə reaksiyasıdır. İnkişaf strategiyasının əsaslandırılması prosesi xarici və daxili təsərrüfatçılıq mühitinin nəticələrindən asılıdır, hər şeydən əvvəl, bazarın tələblərinin üzə çıxarılması və onların yerinə yetirilməsi üçün firmanın imkanlarının müəyyənləşdirilməsi ilə şərtləndirilir. Firmanın inkişaf strategiyası gələcəkdə onun bazarda yaşamaq qabiliyyətini təmin edəcək yanaşmalar kompleksinin işlənib hazırlanmasını nəzərdə tutur. Yalnız inkişaf strategiyası və onun firmanın strateji planı formasında sənədlə təsdiqi qəbul edildikdən sonra həmin firma marketinq və istehsal sahəsində öz planlarını əsaslandırmağa başlayacaq, idarəetmənin təşkilati strukturunu quracaq, investisiyaların ölçüsünü müəyyənləşdirəcək, personalın əmək haqlarını müəyyən edəcək və s. Strateji qərar qəbul etmək üçün firmanın rəhbərinin (sahibkarın) strateji düşünmək qabiliyyətinə malik olması zəruridir. Çünki hər bir strategiya strateji düşüncədən başlayır. Strateji qərarlar aşağıdakı əlamətlərlə xarakterizə olunur: 1. təbiəti etibarı ilə innovasiondur; 2. təbiəti etibarı ilə qeyri-müəyyəndir; 3. təbiəti etibarı ilə subyekivdir.
Strateji idarəetmə aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
Strateji menecment – bu, nəticələr üzrə idarəetmədir. Strateji menecmentlə müqayisədə strateji planlaşdırma daha dar anlayışdır. Strateji planlaşdırma - müəyyən zaman müddətinə strateji plan formasında konkretləşdirilməklə firmanın strategiyalarının işlənilməsi prosesidir. Aşağıdakılar strateji planlaşdırmanın səciyyəvi xüsusiyyəti hesab edilir: a) firmanın inkişafı ilə bağlı qlobal ideyaların araşdırılmasına əsaslanır; b) firma ilə bağlı istənilən digər növ planlaşdırmalar üçün baza rolunda çıxış edir; c) qarşıya qoyulan məqsədə (nəticəyə) nail olmağın alternativ variantlarını nəzərdən keçirir; d) firmanın fəaliyyətinin xarici və daxili mühitinin öyrənilməsini şərtləndirir. Strateji planlaşdırma - qarşıya qoyulan strateji məqsədə nail olma üsul və vasitələrini əks etdirən müddətli planlaşdırmadır. Bu, qərarların seçilməsi prosesidir. Strateji planlaşdırma həm də istiqamətin (məqsədin) funksiyasıdır. Aşağıdakı əlamətlər üzrə strateji plan digər növ planlardan fərqlənir:
Firmanın strateji idarə edilməsinin əlamətləri aşağıdakılardır: a) xarici mühitdə baş verən dəyişikliklərə çevik reaksiyanın verilməsi; b) şirkətdə vaxtlı-vaxtında zəruri təşkilati dəyişikliklərin edilməsi; c) şirkətin perspektiv rəqabət qabiliyyətliliyinin təmin edilməsi; d) istehlakçıların tələbatlarına istiqamətlənmə.
İnkişaf strategiyası dedikdə qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün firmanın reallaşdırması zəruri olan müddətli və davamlı fəaliyyətlər modeli başa düşülür. Firmanın inkişaf strategiyası qarşıya qoyulan məqsədə (nəticəyə) nail olmaq üçün firmanın başlıca fəaliyyət istiqamətini – dəyişikliklər vektorunu əks etdirir. Firmanın inkişaf strategiyası aşağıdakı dəyişiklik istiqamətini əks etdirir: 
Firmanın inkişaf strategiyasının işlənilməsini zəruri edən başlıca amil dinamik bazar dəyişiklikləridir. Firmanın inkişaf strategiyasının formalaşmasına təsir göstərən amillər xarici mühit amilləri və daxili mühit amilləri kimi qruplaşdırılır. Aşağıdakılar firmanın inkişaf strategiyasını müəyyən edən amil hesab edilmir:
Strategiyanın müəyənləşdirilməsi zamanı firmanın rəhbərliyinin 3 başlıca sualla qarşılaşır:
Firmanın inkişaf strategiyasının predmetini aşağıdakılardır:
Mövzu 3. Firmanın (müəssisənin) inkişafının baza strategiyaları və onların xüsusiyyətləri Plan:
Firmanın səviyyələri üzrə strategiyalar:
Firmanın inkişaf strategiyasının əsas növləri aşağıdakılardır:
Bu strategiya növləri arasındakı fərq biznesin aşağıdakı elementlərindən biri və ya bir neçəsinin dəyişməsi ilə bağlıdır:
“Təmərküzləşdirici” artım strategiyaları – Bu strategiya növünün tətbiqi zamanı məhsul və bazar dəyişilir,digər 3 element toxunulmaz qalır.Belə strategiyaların tətbiqi zamanı müəssisələr fəaliyyət göstərdiyi sahəni dəyişmədən buraxılan məhsulu təkmilləşdirməyə və ya yeni məhsul istehsalına cəhd göstərir.Təmərküzləşdirici artım strategiyasının aşağıdakı tipləri var:
“İnteqrallaşdırılmış” artım strategiyaları – Bu strategiyalar firmaya yeni bömələrin,strukturların əlavə edilməsi yolu ilə firmanın genişləndirilməsini nəzərdə tutur.Bu strategiya növünün tətbiqi zamanı sahə və sahədaxilində firmanın mövqeyi dəyişir,digər 3 element toxunulmaz qalır.Belə strategiyaların 2 tipi var:
“Diversifikasiyalı” artım strategiyaları – Bu strategiyalar firma hazırda istehsal etdiyi məhsulla mövcud sahə çərçivəsində malik olduğu bazarlarda inkişaf etmək imkanını tükətdikdə və ya sahə daxilində bundan sonrakı böyümə yüksək risk doğurduqda tətbiq edilir.Bu strategiya növündə biznesin bütün elementləri dəyişir. Bu strategiyanın aşağıdakı tipləri var:
|