Mühazirə Beynəlxalq təşkilatlar və onların qlobal problemlərin həllində yeri Beynəlxalq təşkilat nədir?

Mühazirə 4. Beynəlxalq təşkilatlar və onların qlobal problemlərin həllində yeri
Beynəlxalq təşkilat nədir? Beynəlxalq təşkilatlar zaman keçdikcə dövlətlərlə oxşar rolları bölüşməyə başlasalar da, praktikada dövlətlər qədər geniş səlahiyyətlərə və sərt sanksiyalara malik deyillər. Təşkilatlarla dövlətlər arasında müəyyən fərqlər var. Əvvəla, dövlətlər kimi təşkilatların öz ərazisi və ya onlara bağlı əhalisi və vətəndaşları yoxdur. Digər bir fərq, təşkilatların dövlətlər kimi tətbiq etmək və ya əmr vermək səlahiyyətinə malik olmamasıdır. Nəhayət, deyə bilərik ki, dövlətlər təşkilatlardan daha məhdud sahəyə malikdirlər; çünki təşkilatlar öz məqsədlərinə uyğun fəaliyyət göstərə və qlobal miqyasda fəaliyyət göstərə bilsələr də, dövlətlər yalnız öz vətəndaşları haqqında qərar qəbul etmək səlahiyyətinə malikdirlər. Bu izahlara əsaslanaraq, " Beynəlxalq təşkilatlar" XIX əsrin əvvəllərindən yaranmağa başlayan və birdən çox dövlətin və ya dövlətin vətəndaşları arasında yaranan təşkilatlar" ifadəsi ilə dar çərçivədə müəyyən edilə bilər.
Beynəlxalq təşkilatların qısa tarixi. Beynəlxalq təşkilatlar milli dövlətlərin yaranması və onların beynəlxalq sistemdə hökmranlığı ilə meydana çıxmağa başladı. Protestant-katolik müxalifəti səbəbindən 1618-1648-ci illər arasında 30 illik müharibələrdən sonra Müqəddəs Roma-German İmperiyasının knyazlıqları müstəqil siyasi vahidlərə çevrildilər. 1648-ci ildə Avropada 30 illik müharibəyə son qoyan Vestfaliya müqaviləsi dünyanın ən qanlı müharibələrindən birinə son qoyarkən, digər tərəfdən beynəlxalq sistemi kökündən dəyişdirən bir suverenlik anlayışı dünya sistemində dominant hala gətirildi. “Milli dövlət”in ümumbəşəri imperiyalara qarşı qələbəsini simvolizə edən bu sülh müqaviləsi beynəlxalq aləmdə dövlətlərin suverenliyini və bərabərliyini prinsipial olaraq əsas qaydaya çevirmişdir.
Hakim bərabərlik prinsipi ətrafında yenidən formalaşan yeni nizama Fransız İnqilabının gündəmə gətirdiyi millətçilik hərəkatı yeni ruh verdi və dünya sistemi “milli sistem” və ya “beynəlxalq sistem” adlandırılmağa başladı. ". Suveren və bərabərhüquqlu dövlətlərdən/birliklərdən ibarət olduğu güman edilən yeni beynəlxalq sistem yaranmışdır. Bu sistem heç bir mərkəzi orqanın olmadığı, dövlətlərin ümumiyyətlə təhlükəsizlik qayğıları ilə hərəkət etdiyi, anarxik xüsusiyyət göstərməyə başlamış və beynəlxalq münasibətlərin əsas mövzusunu təhlükəsizlik problemləri olmağa başlamışdır. Suveren və bərabərhüquqlu hesab edilən dövlətlərə əsaslanan bu yeni beynəlxalq sistemdə dövlətlər yalnız beynəlxalq təşkilatlar yaratmaqla əməkdaşlıq etmək imkanı tapmışdılar. Vestfaliya müqaviləsi və onun suverenlik və bərabərlik anlayışı beynəlxalq təşkilatların yaranmasında həlledici rol oynamışdır. Bu səbəbdən ərazi, suveren və bərabərhüquqlu milli dövlətlərdən ibarət yeni beynəlxalq sistem Vestfal sistemi adlanır.
Beynəlxalq təşkilatların geniş vüsət alması üçün 19-cu əsrin əvvəllərini gözləmək lazım idi. Bunun əsas səbəbi milli və milli dövlətlərin üstünlük təşkil etməsi və bu dövlətlərarası münasibətlərin sülh şəraitində artmasıdır. Bu baxımdan 19-cu əsr beynəlxalq təşkilatların Avropada geniş vüsət aldığı böyük bir başlanğıc dövrü olmuşdur. 19-cu əsrdə Napoleon müharibələrindən sonra 1815-ci il Vyana Konqresi ilə ortaya çıxan “Avropa Harmoniyası” nizamı daxilində artan əməkdaşlıq mühiti beynəlxalq təşkilatların qurulması üçün əlverişli mühit yaratmışdır. 1815-ci ildə Reyn üzərində əlaqə üçün yaradılmış “Mərkəzi Komissiya” həm bu mənada yaradılmış ilk beynəlxalq təşkilat, həm də müasir beynəlxalq təşkilatların öncülü olmuşdur.
Milli dövlətlərin rəqabəti, güc axtarışı strategiyası və hərbi məsələlərdə yaranan gərginlik 1914-cü ildə Avropanı müharibəyə sürüklədi. Birinci Dünya Müharibəsinə son qoyan Paris Sülh Konfransından sonra yaradılmış Millətlər Cəmiyyəti mühüm təşəbbüsdür. Bu təşəbbüsün arxasında ABŞ prezidenti Vilsonun liberal baxışları və idealizmi dayanır. Wilson iddia edirdi ki, beynəlxalq hüququn və beynəlxalq institutların hökmranlığı altında universal prinsiplər beynəlxalq sistemə rəhbərlik edərsə, sülh daimi olacaqdır. ABŞ daxili siyasətindən irəli gələn səbəblərdən Millətlər Cəmiyyətinə üzv olmamış və bu vəziyyət təşkilatı problemli vəziyyətə salmışdır.
Millətlər Cəmiyyəti; Birinci Dünya Müharibəsindən sonra 1920-ci il yanvarın 10-da İsveçrədə yaradılmışdır. İkinci Dünya Müharibəsinin başlanmasının qarşısını ala bilmədiyi üçün 1946-cı il aprelin 18-də ləğv edildi.
İkinci Dünya Müharibəsindən sonra Birləşmiş Millətlər Təşkilatı yaradıldı və beynəlxalq təşkilatlar sahəsində yeni dövr başladı. Beynəlxalq təşkilatlar gündəmi müəyyən edə və koalisiya quruculuğu prosesində katalizator rolunu oynaya bildikləri kimi, zəif və kiçik dövlətlərin siyasi təşəbbüsdən istifadə etməsi və əlaqə strategiyasını həyata keçirməsi üçün də əsas rolunu oynayırlar.
BMT və MC dünya müharibələrindən sonra yaradılmış və beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyin qorunmasına yönəldildiyinə görə oxşardır. Bununla belə, İkinci Dünya Müharibəsinin başlaması MC-nin sülhü qorumaq iqtidarında olmadığını göstərdi. BMT-ni isə ən azı ona görə uğurlu hesab etmək olar ki, bu miqyasda silahlı münaqişə baş verməyib.
Beynəlxalq təşkilatlar beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərdən sonra ikinci mühüm rol oynayırlar. Qloballaşma beynəlxalq təşkilatların yerini gücləndirdi və onların mövcudluğuna ehtiyacı artırdı. Beynəlxalq konyuktura çərçivəsində vazkeçilməz hala gələn beynəlxalq təşkilatlar məqsədlərinə, metodlarına, təşkilinə və formalaşmasına görə fərqlənirlər. Dövlətlər tərəfindən yaradılan və dəstəklənən beynəlxalq təşkilatlarla yanaşı, qeyri-hökumət təşkilatı kimi fəaliyyət göstərən beynəlxalq qeyri-hökumət təşkilatların da insan hüquqlarının təşviqi və müdafiəsi ilə əlaqəsi var.
Ümumiyyətlə, beynəlxalq təşkilatların sayının artmasında aşağıdakı şərtlər təsirli olmuşdur:
İkinci Dünya Müharibəsinin gətirdiyi dağıntılardan sonra dövlətlər beynəlxalq aləmdə əməkdaşlığa, ortaq dəyərlər ətrafında təşkilatlanmağa ehtiyac duydular.
Texnologiyanın inkişafı ilə əlaqədar dövlətlərarası koordinasiyaya ehtiyacının nəzərə alınması
Qloballaşma ilə dövlətlərarası münasibətlərin intensivləşməsi