Multi DƏrmanlara qarşi rezistent vəRƏm barəDƏ kurs dünya Tibb Birliyi
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MULTİ DƏRMANLARA QARŞI REZİSTENT VƏRƏM BARƏDƏ KURS © Dünya Tibb Birliyi Dünya Tibb Birliyi (WMA) təxminən 7 milyon müxtəlif ixtisaslı həkimləri təmsil edən beynəlxalq təşkilatdır. O, 18 Sentyabr 1947-ci ildə Parisdə WMA- nin Birinci Ümumi Şurasında 27 müxtəlif ölkələrdən olan həkimlərin görüşü zamanı yaranıb. Bu təşkilat həkimlərin müstəqilliyini təmin etmək və bütün insanlara hər zaman tibb qulluğunun mümkün olan ən yüksək standartlarına, etik normalarına, təhsil və sağlamlıqla bağlı insan hüquqlarına uyğun işləmək üçün yaradılıb. Bütün dünya üzrə Tibb Birliklər WMA-ə daimi üzvlər kimi daxildirlər. Ayrıca həkimlər üçün isə WMA Assosiyasiya Üzvliyini təklif edir. WMA öz üzvlərin sərbəst məlumat almaları və faydalı fəaliyyətləri üçün forum təchiz edir. Bu forum tibb etikasının ən yüksək standartlar və professional qabiliyyət üzrə razılığa nail olmaq, bütün dünyada həkimlərin professional azadlığını irəli sürmək və həkim sənətin Qayğı, Etika və Elm kimi ənənələrinin saxlanmasına kömək edir. Bu nadir əməkdaşlıq xəstələr üçün sağlam mühitdə yüksək dərəcəli humanitar yardıma nail olmağa kömək edir, bütün dünyada insanların həyat keyfiyyətini artırır. World Medical Association 13, Chemin du Levant - 01212 Ferney-Voltaire, France Tel.: + 33 450 40 75 75 • Fax: + 33 450 40 59 37 e-mail: wma@wma.net www.wma.net İmtina Bu nəşrdə əksini tapan məlumatların təsdiqlənməsi üçün Dünya Tibb Birliyi, Peşəkar İnkişaf Fondu və Norveç Tibb Birliyi bütün lazımi tədbirləri görüb. Lakin, bu kurs nə xüsusi, nə də nəzərdə tutulan təminatla keçirilir. Materialların istifadəsi və interpritasiyası oxucunun məsuliyyəti altındadır. Dünya Tibb Birliyi, Peşəkar İnkişaf Fondu və Norveç Tibb Birliyi bu kursun istifadəsindən yaranan ziyana görə heç bir halda məsuliyyət daşımayacaq. MDR Vərəmin inkişafı ilə bağlı tədqiqatlar və təcrübələrə gəlincə onu deyə bilərik ki, ÜST bununla bağlı təlimatlarını yeniləyəcək. Biz çalışarık ki, bütün bu dəyişiklikləri kursa daxil edək, lakin bütün hallarda təlimatların son variantını əldə etmək üçün ÜST-nın saytına daxil ola bilərsiniz. Təşəkkür: Dünya Tibb Birliyi aşağıda adları qeyd edilən şəxslərə əməkdaşlığa görə öz dərin minnətdarlığını bildirir: Eli Lilly – məhdudiyyətsiz təhsil qrantı və Vərəmə qarşı mübarizədə QHT-nın əməkdaşlığı üçün yorulmaq bilmədən göstərdiyi səylərə görə. Üzvlərin dəstəyi Peşəkar İnkişaf Fondu (FPD) Cənubi Afrika Tibb Birliyinin (SAMA) təhsil bölməsi Norveç Tibb Birliyi və onun öyrədici platformasına – bu kursun onlayn formatına çevrilməsi və onlayn mövcudluğuna görə Almaniya Tibb Birliyinə bu WMA layihəsinin koordinasiyasına görə Məşləhət Komitəsinin könüllü dəstəyi Dr Oumou Bah-Sow, QİÇS, Vərəm və Malyariya üzrə İş Bölməsinin Vərəm Sahəsi (ATM) Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının Afrika üçün Regional Ofisi (ÜST/AFRO), Zimbabve Dr. Liu Jianjun, Vərəmə Nəzarət və Qarşısının alınması üzrə Milli Mərkəz, Çin Dr. Yao Hongyan, Vərəmə Nəzarət və Qarşısının alınması üzrə Milli Mərkəz, Çin Dr. John Sbarbaro, Kolorado Universiteti, ABŞ Prof. Mohammad Reza Masjedi, Vərəm və Ağciyər Xəstəlikləri üzrə Milli Elmi-Tədqiqat İnstitutu, Iran Mr. Bjorn Hoftvedt, Norveç Tibb Birliyi, Norveç Dr. Vaira Leimane, MDR Vərəm üzrə Təkmilləşdirmə Kursları Mərkəzi, Latviya Dr. Jose Caminero Luna, Konsultant – IUATLD, İspanya Dr. Thelma Tupasi, Tropik Xəstəliklər Fondu, Inc, Filippin Bu proqramın hazırlanmasında sərf etdikləri əməyə görə Dr. Karin Weyer, Tibbi Tədqiqat Şurası, Cənubi Afrika, mükəmməl müəlliflik bacarığına görə Dr. Hernan Reyes, İsveçrə, Vərəm və Həbsxanalar bölməsində göstərdiyi əməkdaşlığa görə Dr. Patrizia Carlevaro, İsveçrə, Beynəlxalq QHT-birliyinin MDR Vərəmə dair işlərin əlaqələndirilməsi, səylərin göstərilməsi və aparılmasına görə Peşəkar İnkişaf Fondu, Cənubi Afrika: Dr. Elmie Castleman Mrs. Ronel Chickory Ms. Helga Swart Prof. Pierre JT de Villiers -Stellenbosch Universiteti Peşəkar İnkişaf Fondu adından Ms. Karoline Borgen, bu məlumatların internetdə yerləşdirilməsinə görə Mr. Bjorn Hoftvedt, əlyazmaları redaktə etməyə görə Dr. Terje Vigen, Norveç, Norveç Tibb Birliyindən alınan mənbələri yerləşdirdiyinə görə Dr. Ramin Pasa Parsi, Almaniya, WMA – layihəsinin koordinasiyasına görə Dr. Delon Human, İsveçrə, Layihənin başlanması üçün Dr. Michael L. Rich, Səhiyyə Partnyorları Ruanda, 2008-ci ildə kursun yeniləndirilməsi üçün Mrs. Minda Nicolas, Səhiyyə Partnyorları Ruanda, 2008-ci ildə kursun yeniləndırılməsi üçün Design: HELP Design Group Bütün hüquqlar, həmçinin başqa dillərə tərcümələr, qorunur. Dünya Tibb Birliyi tərəfindən yazılı icazəsi olmadan bu nəşrin heç bir hissəsi və ya şəkilləri yenidən çap və ya hər hansı bir şəkildə istifadə olunması, bərpa sistemində saxlanması, hər hansı bir formada köçürülməsi qadağandır. Qısa hissələr (300 sözə qədər) isə yalnız mənbənin qeyd olunması şərti ilə icazəsiz çap oluna bilər. Copy right 2008 The World Medical Association (Dünya Tibb Birliyi), 13, Chemin du Levant, 01212 Ferney-Voltaire, France. Dünya Tibb Birliyi Lilly MDR-Vərəm Birliyinin dəstəyi ilə Kurs qarşı rez stent Mult dərmanlara vərəm barədə G r ş Bölmə 1 - MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI Öyrənmə məqsədləri Giriş MDR-VƏRƏMIN yaranması MDR-Vərəmin qarşısının alınmasında DOTS strategiyası əsasdır Birinci sıra vərəm dərmanları ilə müalicənin qeyri-müvafiq olmasının səbəbləri İlkin və ikincili MDR-Vərəm MDR-Vərəmin müalicəsi MDR-Vərəm müalicəsinə yanaşma MDR-Vərəm müalicəsinin hissələri MDR-Vərəm proqramının tələbləri Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 2 - MDR-Vərəm ep dem olog yası Öyrənmə məqsədləri Giriş Epidemioloji təriflər Qlobal MDR-Vərəm problemin həcmi MDR-Vərəm risk amilləri Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 3 - Xəstəl k hallarının aşkarlanma strateg yaları və tər flər Öyrənmə məqsədləri Giriş MDR-Vərəm üçün risk qrupları Xəstəlik hallarının aşkarlanma strategiyaları DHT-in tətbiq edilməyən proqramlar üçün strategiyalar DHT-in tətbiq edildiyi proqramlar üçün strategiyalar MDR-Vərəm üçün xəstəlik hallarının tərifləri Xəstəlik hallarının tərifləri nə üçün istifadə olunur? Təriflər Kohort analizlər üçün xəstəlik hallarının qeydiyyatı Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 4 - MDR-Vərəm d aqnozu Öyrənmə məqsədləri Giriş MDR-Vərəmin əlamətləri Xəstənin MDR-Vərəmə görə yoxlanması Tibbi anamnez Fiziki müayinə MDR-Vərəmin laboratoriya diaqnozu Mikroskopiya Kultura M. tuberculosis-in müəyyənləşdirilməsis Dərmana həssaslıq testi DHT-nin məhdudiyyətləri MDR-Vərəm proqramlarda laboratoriya xidmətlərinin rolu Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar M əzm un 6 8 9 9 10 15 16 17 17 19 24 27 29 30 30 32 35 36 38 39 39 41 41 42 44 44 45 46 48 50 51 51 52 53 53 54 55 57 59 59 61 62 64 7 28 37 49 M əzm un Bölmə 5 - MDR-Vərəm n müal cə strateg yaları Öyrənmə məqsədləri Giriş MDR-Vərəm üçün müvafiq dərmanlar Dərmanlar və rejimlər üçün standard kodlar Müalicə strategiyaları Müxtəlif müalicə strategiyaları arasında seçim Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 6 - MDR-Vərəm müal cə rej mlər n n planlaşdırılması Öyrənmə məqsədləri Giriş Müalicə rejimlərinin planlaşdırılması Əsas prinsiplər Dərman seçimi və rejimin planlaşdırılması Standartlaşdırılmış müalicə rejimləri Empirik müalicə rejimləri Fərdi müalicə rejimləri İnyeksion dərman vasitəsinin istifadə müddəti Müalicənin müddəti Proqramlı müalicə strategiyasının planlaşdırılması Ekstrapulmonar MDR-Vərəmin müalicəsi XDR-Vərəmin müalicəsi Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 7 - Əlavə Dərmanlar Və Köməkç Müal cələr Öyrənmə məqsədləri Giriş Əlavə dərmanlar və köməkçi müalicələr Cərrahiyyə Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 8 - Dərmanların əlavə təs rlər Öyrənmə məqsədləri Giriş Ən çox rast gəlinən dərman əlavə təsirləri Dərmanların əlavə təsirlərinə nəzarət Dərmanların əlavə təsirlərinin idarəedilməsi Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 9 - Xüsus s tuas yalar Öyrənmə məqsədləri Giriş Peroral kontraseptivlərin istifadəsi Hamiləlik Ana südü ilə qidalanma Uşaqlar Şəkərli diabet Böyrək çatışmazlığı Qara ciyər xəstəlikləri Tutmalar Narkomaniya Ruhi xəstələr MDR-Vərəm müalicəsinin uğursuzluqları Uğursuz MDR-Vərəm müalicəsinə şübhəli xəstələr Aşkar uğursuz MDR-Vərəm müalicəsi olan xəstələr Müvəqqəti olaraq dayandırılmış terapiya Palliativ/əvəzedici terapiya Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar 66 67 67 71 72 73 74 76 77 77 77 78 81 81 82 83 84 94 86 86 88 90 91 91 92 95 97 98 98 100 101 108 109 111 111 111 113 113 117 118 119 120 121 121 122 122 123 123 124 126 65 75 89 96 109 Bölmə 10 - MDR-Vərəm və HİV Öyrənmə məqsədləri Giriş HİV-lə əlaqədar MDR-Vərəmin kliniki təsviri HİV ilə əlaqədar MDR-Vərəmin diaqnostikası MDR-Vərəmin müalicəsi Antiretroviral müalicə Antiretroviral müalicənin məqsədləri MDR-Vərəmli boyüklərdə ART-nin başlanmasının seçimi HİV infeksiyası olan uşaqlarda yanaşı MDR-Vərəm Opportunistik infeksiyaların profilaktikası İmmunoloji yenidənqurma sindromu Xəstəyə nəzarət Dərmanların əlavə təsirlərin idarəedilməsi Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 11 - MDR-Vərəm xəstələr nə nəzarət və nət cələr n q ymətlənd r lməs Öyrənmə məqsədləri Giriş Xəstənin maarifləndirilməsi və məsləhətin verilməsi Müalicəyə riayət edilməsi Birbaşa müşahidə altında müalicə (DOT) Məxfiliyi saxlamaq İctimai və emosional dəstək Yarımçıq müalicənin idarəedilməsi Müalicəni tamamlayan xəstələrin izlənilməsi MDR-Vərəmə dair sənədləşmə Bakterioloji araşdırılmalar Sınaqların intervalları Konversiyanın tərifi Radiologiya MDR-Vərəm proqramlarında müalicə nəticələrinin tərifləri Müalicə nəticələrin kohort analizləri Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 12 - Qeyd yyat və hesabat Öyrənmə məqsədləri Giriş MDR-Vərəm formaları/qeydiyyat jurnalları və məlumatın ötürülməsi Müalicə kartı MDR-Vərəm üzrə qeydiyyat jurnalı Request for sputum examination Bəlğəmin yoxlanması üçün müraciət MDR-Vərəm aşkarlanma halların rüblük hesabatı 6-aylıq müvəqqəti nəticələrin ilkin qiymətləndirmə forması MDR-Vərəm hallarının müalicə nəticələrin illik hesabatı Xəstənin şəxsi kartı Kompüterləşdirilmiş sistemlər Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar M əzm un 128 129 129 129 130 130 131 131 133 134 135 135 136 138 140 141 141 142 142 143 143 144 145 145 146 146 146 147 147 148 150 152 153 153 153 155 156 156 156 157 157 157 157 158 127 139 151 Bölmə 13 - MDR-Vərəmlə təmas halları Öyrənmə məqsədləri Giriş MDR-Vərəmlə təmas riskinin qiymətləndirilməsi İnfeksiya mənbəyinin kontagiozluğu MDR-Vərəmlə təmasda zaman və məkan amilləri Təmas tarixçəsi Vaksinasiya MDR-Vərəmli xəstələrin asimptomatik təmas hallarının idarəedilməsi MDR-Vərəmli xəstələrin simptomatik təmas hallarının idarəedilməsi Böyüklərdə təmas halları Uşaqlarda təmas halları Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 14 - İnfeks yaya nəzarət Öyrənmə məqsədləri Giriş İnfeksiyaya nəzarətin prioritetləri İnzibati nəzarətlər Mühitə aid olan nəzarətlər Ümumi fikirlər Təbii ventilyasiya Fərdi respirator müdafiə Cərrahi maskalar Respiratorlar Xüsusi sahələr və prosedurlar Radiologiya Gözləmə sahələri Bəlğəm numünələrin yığılması və öskürəkgətirici prosedurlar Cərrahi və autopsiya otaqları İntensiv terapiya sahələri Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar Bölmə 15 - Həbsxanalarda Vərəm və MDR Vərəm Öyrənmə məqsədləri Giriş Nə üçün həbsxanalar? Bu yalnız məhkumlar barədə deyil…! Vərəm həbsxana şəraitində xüsusi çətinliklə aradan qaldırılır Ümumi şərhlər. “Həbsxanalar vərəmli xəstələr üçün münasib deyil” Həbsxanalar və vərəm Həbsxanalar vərəmi qəbul edir Həbsxanalar Vərəmi konsentrasiyalaşdırır Həbsxanalar vərəmi disseminasiya edir Həbsxanalar Vərəmi ağırlaşdırır Həbsxanalar Vərəmi ixrac edir “Həbsxanalar vərəmli xəstələr üçün münasib deyil” Həbsxanaların qapalı (və məcburi) bir mühit olması ilə bağlı meydana çıxan problemlər Məhkumların özləri ilə bağlı problemlər Həbsxanalarda rast gəlinən spesifik tibbi problemlər (MDR və HİV) Həbsxanalardakı səhiyyə ilə bağlı sosial problemlər və mənbələrin lokalizasiyası Nəticədə Biliklərinizin qiymətləndirməsi üçün Suallar və Çalışmalar İst nad ed lən mənbələr M əzm un 160 161 161 161 162 162 162 163 164 164 164 166 168 169 169 170 172 172 174 178 178 179 180 180 180 181 181 181 182 184 185 186 186 187 188 189 189 189 190 191 191 193 194 195 197 204 205 206 207 211 159 167 183 Səhifə 6 • Multi Dərmanlara Rezistent Vərəm (MDR-Vərəm) üzrə kurs G r ş Vərəmə nəzarət üçün hal-hazırda genişləndirilmiş Birbaşa Müşahidə Altında Qısamüddətli Müalicə Kursu (DOTS) proqramlarına inteqrasiya edilmiş multi dərmanlara qarşı rezistent vərəmin (MDR-Vərəm) müalicəsi indi Vərəmlə mübarizənin beynəlxalq standartlara uyğun önəmli komponenti kimi qəbul edilir. Lakin, DOTS-dan fərqli olaraq, MDR Vərəmin müalicəsi ekspertizalar və resurslar tələb etdiyindən müəyyən qədər mürəkkəb və bahalı hesab edilir. Bu kurs genişləndirilmiş DOTS prinsipləri əsasında MDR-Vərəmli xəstələrin idarəolunmasına cəlb olunmuş tibb işçiləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. Kurs Vərəmin ötürülməsi, patogenezi və Vərəmə nəzarət üçün beynəlxalq DOTS strategiyası ilə bağlı əsas biliklərin olması məqsədəuyğun hesab edir. Bu kursun məqsədi müxtəlif coğrafi, iqtisadi və sosial şəraitlərdə mövcud olan MDR Vərəmin müasir standartlara uyğun diaqnozu və kliniki baxımdan idarəedilməsi üçün müasir tibbi işçilərin biliklərinin artırılmasına kömək etmək, onların bu sahədə üzləşdikləri çətinlikləri aradan qaldırmaqdır. MDR-Vərəmin müalicəsi proqramlaşdırılmış fəaliyyət və xəstələrin müalicəsi Milli Vərəmə Nəzarət Proqramlarının rəhbərliyi altında həyata keçirilməli olduğundan, kurs müvafiq beynəlxalq siyasi göstərişlərə tanışlıq üçün elektron linklərlə təmin edilmişdir. Multi dərmanlara qarşı rezistent vərəm barədə Kurs • Səhifə 7 MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI Bölmə 1 Səhifə 8 • Multi Dərmanlara Rezistent Vərəm (MDR-Vərəm) üzrə kurs 1 Öyrənmə məqsədlər Bu bölməni bitirdikdən sonra siz: • MDR-Vərəmin qarşısını almaqda DOTS strategiyasının əsas olduğunu anlayacaksınız • MDR-Vərəmin mikrob, kliniki və proqram səbəblərini aydınlaşdıra biləcəksiniz • MDR-Vərəmin yaranmasında kliniki təcrübəni təsvir edə biləcəksiniz • MDR-Vərəmin idarə olunmasına proqramlı yanaşmanı anlayacaqsınız • MDR-Vərəmin strategiyalarının müxtəlif komponentlərini təsvir edə biləcəksiniz Bölmə 1 MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI Bölmə 1 MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI • Səhifə 9 2 G r ş Vərəm əleyhinə dərmanlar iki tərəfli effektə malikdir – bir tərəfdən, onlar vərəm (V) çöplərini məhv edirlər, o biri tərəfdən isə, əsl rezistent olan çöpləri seçirlər. Bu yolla ştammlar bir neçə amillərə qarşı rezistent ola bilir və xəstələr əlavə rezistentliyə nail olmağa daha həsas olurlar. Bu nadir halın ən ağır ictimai sağlamlıq nümunələrindən biri dünya səviyyəsində olan fövqəladə hal alan multi dərmanlara qarşı rezistent olan Vərəmdir (MDR-Vərəmin). MDR-Vərəmin izoniazid və rifampisinə (iki ən güclü birinci sıra vərəm əleyhinə dərman vasitəsi) qarşı rezistent və başqa birinci sıra vərəm əleyhinə dərmanlara rezistent olması ya da olmaması kimi təsvir olunur. Hər hansı bir florxinolonlara və inyeksion olan dərmanların (amikasin, kapreomisin və kanamisin) üçündən birinə qarşı rezistent MDR-Vərəm yüksək dərəcədə rezistent vərəm (XDR Vərəm) kimi müəyyən edilir və bu növ vərəmin yayılması təhlükəni daha da artırır. 3 MDR-VƏRƏMIN yaranması Sual MDR-Vərəmin yaranmasına səbəb olan əsas amillər hansılardır ? a. Davam edən bakterial mutasiya b. Təbii olaraq əmələ gələn dərmanlara rezistent mutantların selektiv təzyiqi c. Priventiv müalicə d. Vərəm kavernalarında dərmanların fəaliyyətsiz mübadiləsi e. Effektiv olmayan makrofaqların fəaliyyəti f. Müalicənin yarımçıq kəsilməsi Cavab Düzgün cavablar a) və f )-dir MDR-Vərəmin yaranmasına səbəb olan amillər aşağıdakılardır: • Vərəm əleyhinə dərmanlarla həssas bakteriyaların məhv edilməsi nəticəsində, bakterial populyasiyada rezistent mutantların seçilməsi. • Birbaşa və birbaşa olmayan monoterapiya kimi qeyri-müvafiq müalicə. • Mycobacterium tuberculosis spontan, asta sürətlə, lakin davamlı mutasiya və rezistent mutant mikroorqanizmləri yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. • İlkin Vərəm üçün müalicənin tam kursunun uğursuzluğu. Vərəmdə dərmana rezistentlik bakterial populyasiyada həssas bakteriyaların vərəm əleyhinə dərmanlarla məhv edilməsi ilə, rezistent mutantların seçilməsi nəticəsində əmələ gəlir. Bu məsələ qeyri-müvafiq müalicə olan birbaşa və ya birbaşa olmayan monoterapiya, yəni vərəm əleyhinə bir dərman və ya bir neçə suboptimal konsentrasiyalı dərmanları qəbul etməklə daha da ağırlaşır. Həssas bakteriyalar məhv olur və rezistent mutant bakteriyalar çoxalmağa başlayırlar. Mycobacterium tuberculosis spontan, asta sürətlə, lakin davamlı mutasiya və rezistent mutant mikroorqanizmləri yaratmaq qabiliyyətinə malikdir. Bu təbii fenomen genetikdir və dərmandan dərmana dəyişir. Bu fərdi birinci sıra vərəm əleyhinə dərmanların spontan rezistentlik ehtimalı aşağıdakı kimidir: • Isoniazid: hər 10 6 hüceyrə bölgüsü üçün 1 • Rifampicin: hər 10 9 hüceyrə bölgüsü üçün 1 • Streptomycin: hər 10 6 hüceyrə bölgüsü üçün 1 • Ethambutol: hər 10 5 hüceyrə bölgüsü üçün 1 • Pyrazinamide: hər 10 5 hüceyrə bölgüsü üçün 1 Adətən, müxtəlif dərmanlara rezistentlik xromosomda bir-biri ilə əlaqəsi olmayan yerlərdə yerləşir; ona görə də multi dərmanlara rezistentliyin spontan olaraq əmələ gəlməsi nadir haldır. Məsələn, izoniazid-ə rezistentliklə nəticələnən mutasiya ehtimalı 10- 6 və rifampisin üçün isə 10- 9 -dur. İzoniazid və rifampisinə qarşı spontan rezistentlik iki ehtimalın nəticəsində ola bilər, yəni 10- 15 . Rezistent mutant bakteriyaların təbii yolla əmələ gəlmə ehtimalı çox az olduğuna görə, MDR-Vərəm ştammlarının əmələ gəlməsi üçün çoxlu miqdarda bakteriyaya (məsələn, ağ ciyər kavernalarında) ehtiyac var. Səhifə 10 • Multi Dərmanlara Rezistent Vərəm (MDR-Vərəm) üzrə kurs Mycobacterium tuberculosis Xəstəliklərə Nəzarət və Prevensiya Mərkəzləri MDR-Vərəm vərəm olmayan mikobakteriyaların (VOM) törətdiyi kimi bir xəstəlik deyil. VOM-lar da həm izoniazidə, həm də rifampisinə qarşı rezistentdirlər, lakin onları MDR-Vərəmlə qarışdırmaq lazım deyil. Bu təlim kursu VOM ilə törədilmiş xəstəlik üçün yox, yalnız MDR-Vərəmin idarə olması üçün müvafiqdir. VOM ilə törədilmiş xəstəliyi müəyyən etmək üçün kulturanı spesifik identifikasiyadan keçirmək lazımdır. VOM çox vaxt bəlğəmdə kontaminantlar kimi müşahidə olunur və yalnız bir neçə bakterioloji, radioloji və klinik meyarlara cavab verdikdə kliniki əhəmiyyət kəsb edir. 4 MDR-Vərəm n qarşısının alınmasında DOTS strateg yası əsasdır Sual: Aşağıdakılardan hansı MDR-Vərəmin idarə olunmasında DOT yanaşmasının əsası hesab oluna bilər? a. Xəstə özü qəbul etməsi üçün aylıq dərmanla təmin edilir b. Tibb işçisi xəstənin müalicə qeydiyyatını tamamlayır c. Tibb işçisi dərman qutusunda qalan həbləri sayır d. Tibb işçisi qəbul edilən dərmanın dozasının miqdarını hesablayır e. Xəstə dərmanı udarkən nəzərət altında olur Cavab: Düzgün cavab (e) -dir : Başqa alternativ cavablarda dərmanın qəbulu birbaşa nəzarət altında deyil və xəstələr çox vaxt xoşagəlməz əlavə təsirlərə görə dərmanı qəbul etməkdən imtina edirlər Bölmə 1 MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI • Səhifə 11 Yoluxucu halların diaqnostika və müalicəsi, zəruri idarəetmə vasitələrinin birləşdirilməsi əsasında vərəmə nəzarət üçün lazım olan əsas xidmətlər Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən 1990-ci ilin əvvəllərində DOTS strategiyasında cəmləşdirilmiş və həmin vaxtdan etibarən vərəmə nəzarət üçün qlobal strategiya kimi təqdim olunmuşdur. Hal-hazırda DOTS strategiyası dünyanın 200-dən çox ölkələrində yerinə yetirilib. DOTS –u geniş surətdə tətbiq edən ölkələr qısa müddət ərzində Vərəmə nəzarətdə yaxşı nəticələrin və təkmilləşmələrin şahidi olmuşlar. Bir çox ölkələrin DOTS –un əsaslarını yerinə yetirmək və özlərinin Vərəmə nəzarət strategiyalarını yoxlamaq və ya yeniləməyə skeptizmlə və həvəssiz şəkildə yanaşırdılar, lakin son 10 il ərzində DOTS proqramı ilə davamlı şəkildə müsbət nəticələr əldə edilmişdir (daha ətraflı məlumat üçün WHO 2008 Report on Global tuberculosis control bax). Bu vaxta kimi, DOTS proqramı ilə davamlı şəkildə musbət nəticələrlə muqayisə oluna bilən nəticələrə malik hec bir strategiya muəyyən olunmayıb. Növbəti onilliyin ən vacib bir məsələsi bugünkü nailiyyətləri nəzərə alaraq Vərəmin nəzarətinə dair MDG və əlaqəli olan Stop Vərəm Tərəfdaşlığının məqsədlərinə nail olmaqdır. Bu məqsədlər ikinci Stop Vərəm üzrə Qlobal Plan (2006- 2015) –nın kontekstinə uyğun strategiyanı tələb edir. Bu strategiya bugünkü nailiyyətlərinin saxlanmasına, əmələ qələn problemlərinin effektiv şəkildə həll edilməsinə, səhiyyə sisteminin güclənməsinə dair aparılan cəhdlərinin dəstəklənməsinə, yoxsulluq səviyyəsinin azalmasına və insan hüquqlarının qorunmasına imkan verməlidir. Bu yeni strategiyanın adı Stop Vərəm Strategiyası-dır. HELP Design Group Sual MDR-Vərəmin qarşısını almaq üçün DOTS Strategiyasının əsasları hansılardır? a. İnsan və maliyyə resurslarını artırmaq üçün davamlı siyasi öhdəçilik b. Keyfiyyətli Vərəm bakterioskopiyasına malik olmaq c. Standart qısamüddətli kimyaterapiya d. Keyfiyyətli dərmanların fasiləsiz təchizatı e. Qeydiyyat və hesabat sistemi f. Tibb işçiləri tərəfindən evlərə təkrari vizitlər g. Ailə üzvlərinin davamlı olaraq məlumatlandırılması Cavab Düzgün cavablar (a), (b), (c) (d) və (e)-dir • Ev vizitləri DOTS Strategiyasına aid edilmir. • Xəstənin vəziyyəti ortadırsa onun ailəsinə məlumat vermək zəruri deyil. • Uğurlu proqram üçün siyasi və maliyyə dəstəyi əsas amillərdir Peru, Lima şəhərində Segio Bernales Xəstəxanasında dərmanların qəbuluna nəzarət Səhifə 12 • Multi Dərmanlara Rezistent Vərəm (MDR-Vərəm) üzrə kurs 2006-ci ildə qeyri-DOTS-da (sütunların bənövşəyi hissəsi) və DOTS-da (sütunların boz hissəsi) qeyd olunan təxmini xəstəlik hallarının proporsiyası. Hər hissədə və ya hər sütunun içərisində və ya da üstündə göstərilən rəgəmlər qeyd olunan xəstəlik hallarının (rəqəmlər minliklərlə göstərilib) saylarıdır. DOTS proqramda qeyd olunan xəstəlik hallarının sayı sütunların boz hissələrində göstərilib. DOTS proqramına daxil olmayan xəstəlik hallarının sayı sütunlarının bənövşəyi hissələrində qeyd olunub. Sual MDR-Vərəmin qarşısını almaq üçün DOTS Strategiyasının beş əsas elementləri çox vacibdir. DOTS Strategiyasının beş əsas elementlərin siyahısı. Cavab 1. İnsan və maliyyə resurslarının artırılması və Vərəmə nəzarətin milli ictimai səhiyyə sisteminin bir hissəsi kimi ümumilli prioritetə çevrilməsi üçün davamlı siyasi öhdəçilik. 2. Vərəm əlamətləri olan və ya skrininq nəticəsində vərəm olması müəyyənləşdirilən şəxslərin aşkarlanma zamanı keyfiyyətli Vərəm bakterioskopiyasına malik olması 3. Birbaşa müşahidə altında müalicə alan və nəzarət edilən bütün vərəmli xəstələr üçün standartlaşdırılmış qısamüddətli kimyaterapiya. 4. Etibarlı dərman təchizatı və paylama sistemləri ilə keyfiyyətli dərmanların fasiləsiz təchizatı. 5. Hər bir xəstənin müalicə nəticələrinin və ümumilikdə vərəmə nəzarət proqramının fəaliyyətini qiymətləndirməyə imkan yaradan qeydiyyat və hesabat sistemi. AFR Afrika Bölgəsi AMR Amerika Bölgəsi EMR Şərqi Aralıq Bölgəsi EUR Avropa Bölgəsi SEAR Cənub-Şərqi Bölgəsi WPR Qərbi Sakit okean Bölgəsi Ü ST B ö lg ələ r (Mənbə: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı. ÜST Hesabatı 2008: Qlobal Vərəmə nəzarət: araşdırma, planlaşdırma, maliyyələşdirmə. (WHO/HTM/TB/2008.393). Cenevrə, İsveçrə: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı; 2008). Bölmə 1 MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI • Səhifə 13 DOTS strategiyası beş əsas hissədən ibarətdir : Yaxşı Vərəmə nəzarətin əsası kimi DOTS strategiyasının beş əsas hissələrinin təfsilatlarını nəzərdən keçirmək dəyərlidir. (Bu həmin beş hissələr MDR-Vərəmin proqramlaşdırılmış nəzarətinə tətbiq oluna bilər – bu bölmənin 5-ci Hissəsinə bax). • İnsan və maliyyə resurslarının artırılması və Vərəmə nəzarətin milli ictimai səhiyyə sisteminin bir hissəsi kimi ümummilli prioritetə çevrilməsi üçün davamlı siyasi öhdəçilik. • Vərəm əlamətləri olan (ən vacib, iki həftədən çox davam edən öskürək) və ya skrininq nəticəsində Vərəm olması müəyyənləşdirilən şəxslərin aşkarlanma zamanı keyfiyyətli Vərəm bakterioskopiyasına malik olması. Ağ ciyər vərəmi şübhəsi olan xəstələrin ən effektiv skrininq üsulu olan yaxmaların mikroskopiyası infeksion vərəmli xəstələrin aşkarlanmasında əsas rol oynayır. Mikroskopiyanın nəticələrinə dair məlumatların dərhal ötürülməsi (24 – 48 saat ərzində) spesifik tələbdir. HİV-ə yoluxmuş şəxslər və infeksiya ilə təmasda olmuş uşaq riskli qruplar arasında xəstəliyin aşkarlanması üçün kulturanın tətbiqi vacibdir, MDR-Vərəmin yüksək olduğu izdihamlı yerlərdəki şəxslər üçün isə əlavə olaraq dərmana həssaslıq testinin tətbiqinə ehtiyac var. • Birbaşa müşahidə altında müalicə alan nəzarət altında olan bütün vərəmli xəstələr üçün standartlaşdırılmış qısamüddətli kimyaterapiya . Xəstəlik hallarının tam şəkildə idarə olunması müxtəlif kateqoriyalı vərəm xəstələri üçün müvafiq müalicə rejimindən istifadə edərək texniki cəhətdən düzgün müalicə xidmətlərini nəzərdə tutur (daha ətraflı məlumat üçün the WHO Treatment of tuberculosis: guidelines for national programmes, 3 rd edition bax) Birbaşa müşahidə altında müalicə xəstələrin müalicəyə tam əməl etmələrini və dərmana rezistentliyin qarşısını almaq üçün DOTS strategiyasının ən önəmli hissəsidir. Birbaşa müşahidə altında müalicə (DOT – müfəssəl idarəetmə strategiyası olan DOTS – la səhv salınmamalıdır -) xəstə həbləri udarkən müşahidəçinin ehtiyaclara uyğun və həssas şəkildə xəstəni izləməsi deməkdir. Beləliklə, vərəmli xəstənin düzgün dərmanları, düzgün dozalarla və düzgün vaxtda qəbul etməsi təmin olunur. Praktikada bu, xəstəyə uyğun olan müalicə müşahidəsini tərtib edib, xəstənin onu bitirmək qabiliyyətində olması deməkdir. Müşahidəçi tibb işçisi və ya cəmiyyətin təlimləndirilmiş və nəzarət edilən bir üzvü ola bilər. Birbaşa müalicəyə nəzarətin xəstəyə uyğun olmasından və onun məxfiliyinin qorunmasından əmin olmaq vacibdir, yəni bu müalicə müsbət şəraitdə təşkil edilməlidir. Bu, vərəm əleyhinə dərmanların həmişə müalicənin müşahidəçisində olması və xəstəyə qəbul edilən vaxt verilməsi deməkdir. DOT xəstənin müalicəyə davam etmək hissini artırmaq və adamların müalicəsinin arasını kəsmək meylilliyin qarşısını almağa kömək edir, çünki bilmək olmur hansı xəstə tabe olacaq, hansı yox. DOT həmçinin tibb işçilərinin məsuliyyətli olmaqlarını təmin edir və dərmanlara qarşı resistentliyin əmələ qəlməsinin qarşısını alır. Nə zaman rifampisin qəbul olunursa dərman rezistentliyinin, MDR da daxil olarkən, qarşısını almaq üçün DOT istifadə etmək məsləhət görünür. • Etibarlı dərman almaq və yaymaq sistemləri ilə keyfiyyətli dərmanların fasiləsiz təchizatı . Vərəm əleyhinə dərmanlar ən uyğun qiymətlərlə səhiyyə tərəfindən tapılır. Lakin ümumi səhiyyə xidmətləri üçün dərman anbarlarının planlaşdırılması və qorunub saxlanması təmin edilməlidir. Ancaq DOTS həyata keçən yerlərdə dərman anbarı planlaşdırılıb və qoruyub saxlanması üçün lazım olan məlumat, məsələn, əvvəlki illərdə müxtəlif müalicə kateqoriyasında xəstələrin sayı, istifadə olunan standart müalicə rejimi, və mövcüd olan və rezerv anbarın olması, dəqiq qeydiyyat və hesabat sistemi olmalıdır. • Hər xəstənin müalicə nəticələrini və bütün Vərəm nəzarət proqramın həyata keçirilməsinin qiymətləndirilməsi qeydiyyat və hesabat sistemində mümkündir. Qeydiyyat və hesabat sistemi xəstədə xəstəliyinin gedişi və müalicənin nəticələri barədə, həmçinin bütün sistematik Vərəm nəzarət proqramın həyata keçirilməsinin qiymətləndirmək üçün istifadə olunur. Sistem aşağıdıkılardan ibarətdir: * Bütün bəlğəm verən xəstələr barədə məlumat toplayan Laboratoriya Qeydiyyat Kitabçası * Dərmanların müntəzəm qəbulu və bəlğəm müayinələrin monitorinqini əks etdirən Xəstənin Müalicə Kartları * Müalicəni başlayan xəstələrin və onların baxıma görə fərdi və ümumi nailiyyətlərin siyahısı olan Vərəm Qeydiyyat Kitabçası Səhifə 14 • Multi Dərmanlara Rezistent Vərəm (MDR-Vərəm) üzrə kurs • Hər hansı bir yerdə Vərəmə nəzarət fəaliyyətinin yararlılığını qiymətləndirmək üçün Kohort müayinələrindən əsas idarə üsulu kimi istifadə olunur. Vərəm xəstələrinin kohortu müəyyən vaxtda qeydiyyatdan keçmiş xəstələrdən ibarətdir və kohort müayinələr sistematik monitorinq və müalicənin nəticələri və uğurları barədə spesifik göstəricilər əsasında müəyyənləşir. Müvəqqəti icra göstəriciləri üç aylıq bəlğəm dəyişikləri barədə məlumatlar, həm də üç aylıq və illik müalicə üğurunun səviyyəsinin vaxtında bilinməsi, səhiyyə xidmətlərinin uğurlarının dəqiq göstəriciləri və ya məsələni cözmək üçün tələb olunan fəaliyyətindən ibarətdir. DOTS-un qeydiyyat və hesabat sistemi müalicəsi qənaətbəxş olmayan xəstələrin müəyyənləşdirilməsi və həmçinin müəssisələrin, bölgələrin, rayonların, əyalətlərin və ya ölkələrin ümumi vəziyyətinin sürətli şəkildə qiymətləndirilməsi üçün fərdiləşdirilmiş izlənməsinə şərait yaradır. Səhiyyə sistemində DOTS xidmətlərinin keyfiyyətinə əmin olmaq üçün nəzarət və davamlı təlim lazımdır. Vərəmə nəzarət ictimai səhiyyə xidmətlərinin əsas hissəsi olduğu üçün bütün ilkin yardım göstərən tibb işçiləri DOTS strategiyası və Vərəmə effektiv nəzarət mexanizmləri barədə məlumat almalıdırlar. DOTS-dan daha geniş istifadə üçün özəl sektorda çalışan həkimlərin tam iştrakı tələb olunur. Həkimlər DOTS-un həyata keçirilməsinə dəstək olaraq, Vərəmə nəzarət cəhdlərində tam tərəfdaş olmalıdırlar. Tibb işçilərin vərəm xəstələri ilə klinikanın həyətində söhbət edərkən Ağ Ciyər Sağlamlığı üzrə Kitabxana Vərəm üzrə qeydiyyat jurnalı HELP Design Group Bölmə 1 MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI • Səhifə 15 4.1 B r nc sıra vərəm dərmanları lə müal cən n qeyr -müvaf q olmasının səbəblər Sual Birinci sıra vərəm dərmanları ilə müalicənin qeyri-müvafiq olmasının əsas səbəbləri hansılardır ? a. Müalicə monitorinqinin olmaması b. Müalicəyə riayət etməmək c. Zəif təşkil olunmuş və ya maliyyələşdirilmiş Vərəmə nəzarət proqramları d. Müəyyən dərmanların olmaması e. DOT-un həyata keçirilməməsi f. Müxtəlif səbəblərə görə xəstələrinin razılığının olmaması Cavab Bütün fikirlər düzgündür . Sual MDR-Vərəmə gətirib çıxaran birinci sıra vərəm dərmanları ilə müalicənin qeyri-müvafiq olmasının səbəbləri hansılardır? Cavab Dərmanlara rezistent olan Vərəm mikrob, kliniki və proqramlı səbəblərə malikdir. Müvafiq olmayan müalicənin ümumi səbəbləri cədvəl 1-də toplanılıb. Sual MDR-Vərəm müalicəsinin qeyri-müvafiq olmasının əsas səbəbləri hansılardır ? g. Müalicə monitorinqinin olmaması h. Aşağı keyfiyyətli dərmanlar i. Dərmanların səhv dozalarda qəbulu j. DOT-un həyata yaxşı keçirilməməsi k. Dərmanların əlavə təsirləri l. Müalicəyə riayət etməmək m. Məlumatsızlıq n. Yanaşı xəstəliklər, məsələn HİV Cavab Bütün fikirlər düzgündür və bəzən xüsusi bir xəstədə birləşir. Səhifə 16 • Multi Dərmanlara Rezistent Vərəm (MDR-Vərəm) üzrə kurs Cədvəl 1. Müvaf q olmayan müal cən n səbəblər Həkimlər/Vərəm Proqramları: Müvafiq olmayan rejimlər Dərmanlar: Müvafiq olmayan təchizat/ keyfiyyət Xəstələr: Müvafiq olmayan dərmanların qəbulu • Müvafiq olmayan göstərişlər • Göstərişlərə əməl etməmək Göstərişlərin olmaması • Zəif təlim • Müalicəyə nəzarətin olmaması • Zəif təşkil olunmuş və ya maliyyələşdirilmiş Vərəmə nəzarət proqramları • Aşağı keyfiyyət • Müəyyən dərmanların olmaması • Anbarın boş olması • Paylaşdırma və çatdırılmanın müntəzəm olmaması • Pis saxlama şəraitləri • Dərmanın səhv doza və ya kombinasiyasının verilməsi • Müalicəyə zəif riayət (və ya zəif DOT) • Məlumatsızlıq • İmkansızlıq (Pulsuz müalicənin olmaması) • Nəqliyyatın olmaması • Əlavə təsirlər • Sosial maneələr • Malabsorbsiya • Narkotik istifadəsi ilə əlaqəli yaranan xəstəliklər (Mənbə: Lambregts-van Wezenbeek CSB, Veen J. Dərmanlara rezistent vərəmə nəzarət. Vərəm və Ağ Ciyər Xəstəlikləri 1995; 76: 455-459). Vərəmə nəzarət proqramlarının zəif olması, xoşagəlməz kliniki təcrübələrin davam etməsinə, icma arasında dərmana rezistent vərəm hallarının sayının artmasına səbəb olur, məsələn • Dərman çatışmazlığı həkimləri müvafiq olmayan müalicə rejimlərindən istifadə etməyə məcbur edə bilər. • Keyfiyyətsiz dərmanlar müvafiq olmayan müalicə rejimlərinin tətbiqinə gətirib çıxarır. • Müalicə qeyri-kafi nəzarət, pərakəndə dərman qəbulu ilə nəticələnir və bu da, dərmanlara rezistent bakteriyaların yaranmasına səbəb olur. • Vərəmə nəzarət proqramının siyasəti suboptimal ola bilər. • Kliniki təcrübələr bəzi hallarda proqram siyasətə uyğun olmur. Vərəmə nəzarət proqramı ilə tanış olmayan və bu sferada işləməyən özəl tibb işçilərinin fəaliyyəti yüksək dərəcədə dərmanlara rezistentliyin yaranmasına səbəb ola bilər. Xəstələrə təsadüfən müvafiq olmayan müalicə rejimlərinin təyin edilməsinin qarşısını almaqda MDR-Vərəm ştammlarını aşkar etmə imkanına malik yüksək keyfiyyətli laboratoriyaların olması vacibdir (Bölmə 4 – də bax). Güclü infeksiyaya nəzarət tədbirləri xəstəxanalarda, həbsxanalarda və başqa müəssisələrdə MDR-Vərəmin yayılmasının qarşısını almağa kömək edir (Bölmə 15-ə bax). 4.2 İlk n və k nc l MDR-Vərəm Əgər əhali arasında MDR-Vərəm ştammları kök salsa, onda hətta qısamüddətli kimyaterapiya (QKT) istifadə edən yaxşı işləyən Vərəmə nəzarət proqramları da artan sayda Vərəm xəstələrin müalicəsində uğursuz olacaq. Dərmanlara rezistent ştammlara malik xəstələrə təkrar QKT təyin etməklə istifadə olunan dərmanlara qarşı daha güclü rezistentlik yaradılır. Əhali arasında davam edən MDR-Vərəm ştammlarının ilkin ötürülməsi dərmana rezistentliyin yeni hallarının yaranmasında vacib yer tutur. Antonio Tito Puma, 9 yaş, qardaşından yoluxmuş ilkin MDR-Vərəm Ağ Ciyər Sağlamlığı üzrə Kitabxana Bölmə 1 MDR-VƏRƏMIN STRATEGİYALARI • Səhifə 17 5 MDR-Vərəm n müal cəs 5.1 MDR-Vərəm müal cəs nə yanaşma Dunyada dərmanlara qarşı rezistent Vərəmə nəzarət etmək məqsədi ilə, UST və onun partnyorları genişlənmiş DOTS proqramları cərcivəsində MDR-Vərəmin mualicəsinə ustunluk verməyi məsləhət gorur, ona indi Stop Vərəm Strategiyası adı verilib. Stop Vərəm Strategiyası Vərəmə nəzarəti gucləndirməyə cağırır və dərmana rezistentliyin qarşısını alır. Beləliklə, 50 milyon xəstənin mualicə edilməsi və 14 milyon xəstənin Vərəmdən olməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə 2006-2015 –ci illər ucun nəzərdə tutulmuş Stop Vərəm Tərəfdaşlığının Qlobal Planını dəstəkləmiş olur. Vərəmə nəzarət zamanı qeyd olunan əlavə qərginlik və çətinliklərə baxmayaraq, STOP Vərəm Strategiyası DOTS strategiyasının əsas komponentlərinə xüsusi əhəmiyyət verməyə davam edir. STOP Vərəm Strategiyası altı əsas komponentlərdən ibarətdir: 1. Yüksək keyfiyyətli DOTS-un yayilmasını və güclənməsini təqib etmək a. Maliyyənin artması ilə yanaşı siyasi öhdəçilik b. Keyfiyyətli Vərəm bakterioskopiyası ilə xəstəlik hallarının aşkar olunması c. Xəstəyə nəzarət və yardım ilə yanaşı standartlaşdırılmış müalicə d. Effektli dərmanların təchizatı və idarəetmə sistemi e. Monitorinq və qiymətləndirmə sistemi və təsirin ölçü sistemi 2. Vərəm\HİV, MDR-Vərəm, XDR-Vərəm və digər problemlərə müraciyət etməklə Vərəm\HİV qarşı mübarizə fəaliyyətini həyata keçirmək, XDR- və DR-Vərəmin qarşısını almaq və nəzarət etmək və məhkumlara, qaçqınlara və digər risk qrupplara və vəziyyətlərə müraciyyət etmək. 3. Digər səhiyyə programları və ümumi xidmətlərlə (məsələn, həyata keçirilməsi və təsirin qiymətlənməsi üçün zəruri insan və maliyyə resursları səfərbər etmək, digər sahələrdə olan yeniliklərlə yanaşı Vərəm nəzarətində nailiyyətlərin bölüşməsi və tətbiqi) əməkdaşlıq nəticəsində səhiyyə sisteminin güclənməsi. 4. İctimayi, qeyri-hökumət və özəl təminatçıları daxil edərək, bütün səhiyyə təminatçılarını cəlb etmək. İctimayi-özəl qarışıqlı (İÖQ) yanaşmaları artaraq və yoxsul və ən zəif qrupların təchizatına fikirləri cəmləşdirərək, Vərəmə qayğının beynəlxalq standartlarına riayətin təmin edilməsi. 5. Cəmiyyətdə Vərəmə qayğının artması və xüsusi müdafiədən, əlaqədən və ictimai səfərbərlikdən tələbat yaradaraq Vərəmlə mübarizədə insanlara və cəmiyyətlərə səlahiyyət vermək. 6. Proqramın təkmilləşdırılməsi və yeni dərmanların, diaqnostik üsulların və vaksinlərin inkişafı üçün tədqiqatlara hüquq və imkan verərək, irəli sürmək. Laboratoriya imkanlarını genişləndirmək (birinci bəlğəm yaxmasının mikroskopiyası, sonra kultura və dərmanlara həssaslıq testi (DST)) və bütün proqramlarda yüksək keyfiyyətli dərmanlardan istifadə etmək Vərəmə nəzarətin müfəssəl yanaşmanın vacib aspektləridir. (Mənbə: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı, Stop Vərəm Departamenti) ! ! "#!$%&'&()*&++,!%-$.*-!(/ -!0+#1&+!1.%$-2!#3!"4!1, !5678!)2!+)2-!9)(/!(/-! ! :)++-22).'!;-<-+#='-2(!> #&+?!&2$!(/-!@(#=!"4!A&%( 2-%?/)=!(&%0-(? ! B! C*/)-<-!.2)<-%?&+!&**- ??!(#!/)0/DE.&+)(,!$)&02#? )?!&2$!=&()-2(D*-2(%-$!(%- &('-2(! ! B! F-$.*-!(/-!/.'&2!?. 33-%)20!&2$!?#*)#-*#2#' )*!1.%$-2!&??#*)&(-$!9)(/ !"4 ! B! A%#(-*(!=##%!&2$!<.+2- %&1+-!=#=.+&()#2?!3%#'!"4G! "4HIJK!&2$!'.+()$%.0D%-?)? (&2(!"4 ! B! @.==#%(!$-<-+#='-2(! #3!2-9!(##+?!&2$!-2&1+-!( /-)%!()'-+,!&2$!-33-*()<-!. ?- !! B! :;>!LG!"&%0-(!MN!OOO/& +(-$!1,!5678!&2$!1-0.2!(# !%-<-%?-!(/-!)2*)$-2*-OOO ! B! "&%0-(?!+)2P-$!(#!(/-!: ;>?!&2$!-2$#%?-$!1,!@( #=!"4!A&%(2-%?/)=N ! ! ! 4,!5668N!$-(-*(!&(!+-&? (!Q6R!#3!2-9!?=.(.'!?' -&%D=#?)()<-!"4!*&?-?!&2$ !*.%- ! ! ! &(!+-&?(!M8R!#3!(/-?-! *&?-?! ! ! ! 4,!5678N!%-$.*-!=%-<& +-2*-!#3!&2$!$-&(/?!$.-!(# !"4!1,!86R!%-+&()<-!(#!7S S6 ! ! ! 4,!5686N!-+)')2&(-!"4 !&?!&!=.1+)*!/-&+(/!=%#1+- '!T!U7!*&?-!=-%!')++)#2!=# =.+&()#2!V ! ! ! &O! A#+)()*&+!*#'')('-2(! 9)(/!)2*%-&?-$!&2$!?.?(&)2 -$!W2&2*)20 ! ! 1O! X&?-!$-(-*()#2!(/%#. 0/!E.&+)(,D&??.%-$!1&*(-%)# +#0, ! ! *O! @(&2$&%$)Y-$!(%-&(' -2(!9)(/!?.=-%<)?)#2!&2$!= &()-2(!?.==#%( ! ! $O! C2!-33-*()<-!$%.0!?.= =+,!&2$!'&2&0-'-2(!?,?(- ' ! ! -O! :#2)(#%)20!&2$!-<&+. &()#2!?,?(-'G!&2$!)'=&*(!' -&?.%-'-2( ! ! ! B! J'=+-'-2(!*#++&1#%&()<-!" 4HIJK!&*()<)()-? ! ! B! A%-<-2(!&2$!*#2(%#+!'.+()$ %.0D%-?)?(&2(!"4! ! ! B! C$$%-??!=%)?#2-%?G!%-3.0- -?!&2$!#(/-%!/)0/D%)?P!0%# .=?!&2$!?=-*)&+!?)(.&()#2? Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|