Multuk ltural zm

 
•  Heydər Əliyev, “Müstəqillik yolu”, Seçilmiş fikirlər. Bakı, 1997, 
•  Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyası  (Maddələr  21,  25,  44,  45), 
Bakı, 1995.  
http://president.az/azerbaijan/constitution/
 
•  “Azərbaycan  Respublikasında    yaşayan  milli  azlıqlar,  azsaylı  xalqlar  və 
etnik qrupların hüquq və azadlıqlarının qorunması, dil və mədəniyyətinin 
inkişafına  dövlət  yardımı  haqqında”  Azərbaycan  Respublikası 
Prezidentinin 16 sentyabr 1992-ci il tarixli Fərmanı  
http://e-qanun.az/files/framework/data/7/f_7762.htm
 
•  Azərbaycan  Respublikasının  Cinayət, 
nzibati  Xətalar  və  Cinayət-
Prosessual  məcəlləsi  (283  maddə  “Milli,  irqi,  sosial  və ya  dini  nifrət  və 
düşmənçiliyin salınması”)   
• 
http://www.azhumanrights.az/az/normacts/1386-az399rbaycan-
respubl304kasinin.html
 
http://www.azhumanrights.az/az/normacts/1387-az399rbaycan-
respubl304kasinin.html
 
http://constcourt.gov.az/laws/36
 
•  Avropa  Şurasının  “Milli  azlıqların  müdafiəsi  haqqında  Çərçivə 
Konvensiyası”  (Azərbaycan  hökuməti  tərəfindən  1995-ci  il  fevralın  1-də 
imzalanmış və 2000-ci il 16 iyun tarixli Qanunla ratifikasiya edilmişdir) 
http://diaspora.gov.az/index.php?options=content&id=270
 
•  Azərbaycan 
Respublikasının  UNESKO-nun  “Mədəni  ozünüifadə 
müxtəlifliyinin qorunması və təşviqinə dair” Konvensiyasına qoşulmasına 
dair 26 noyabr 2009-cu il tarixli Qanunu  
http://www.e-qanun.az/files/framework/data/19/f_19041.htm
 

•  “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsinin 
səmərəliliyini  artırmaq  sahəsində  Milli  Fəaliyyət  Proqramı”  (27  dekabr 
2011-ci il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş)  
http://www.president.az/articles/4017
 
•  “Deportasiya olunmuş şəxslərin, milli azlıqların və xalqların hüquqlarının 
bərpası  ilə  bağlı  məsələlərə  dair  Sazişin  təsdiq  edilməsi  barədə” 
,   Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin8  oktyabr  1996-cı  il  tarixli 
Qanunu  
•  Dözümlülük prinsipləri haqqında Bəyannamə. UNESCO, 16 noyabr 1995-
ci  il,  Tolerantlıq  (sənədlər,  konsepsiyalar)  Azərbaycan  Respublikası  Dini 
Qurumlarla  ş  üzrə  Dövlət  komitəsi  tərəfindən  nəşr  olunmuşdur.  Bakı, 
2014, s.10- 18. 
 
•  “ rqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğv edilməsi haqqında Beynəlxalq 
Konvensiyaya qoşulmaq barədə”,  Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 
31 may 1996-cı il
 tarixli Qanunu,  
http://www.justice.gov.az/view_hr.php?id=15
 
•  Fautre  W.  Azerbaijan.  Ethnic  diversity.  Peaceful  co-existence  and  state 
management. Brussels, 2014 
http://hrwf.eu/wp-content/uploads/2014/11/Azerbaijan-Ethnic-Diversity-
Peaceful-Co-existence-State-Management.pdf 
•  Куропятник  А.И.  Мультикультурализм.  Проблемы  социальной  ста-
бильности
 полиэтничных обществ. СПб., 2000.  
http://www.old.jourssa.ru/2000/2/2bKuropyatnik.pdf
 
•  Мамедова Ф. Кавказская Албания и албаны. Баку, 2005. С.571- 667 
•  Najafov  E.A.  The  Evolution  of  Azerbaijani  Nationalism:  Enlightenment, 
ADR, and Azerbaijanism- Vol., I, 2008- AZERBAIJAN IN THE WORLD 
(Articles. interviews, chronology)  
http://www.ada.edu.az/biweekly
  Azərbaycan  Diplomatiya  Akademiyası, 
2009, p.101-10 
•  Quliyeva  N.  Azərbaycan  tatlarının  ailə  məişəti  və  mənəvi  mədəniyyəti. 
Bakı, 2005. 
•  Вердиева  Х.  Немцы  в  Северном  Азербайджане.  Баку,  2009.C.33-
45.102-106. 
http://www.ebooks.az/book_orXjt0kT.html 
ВердиеваХ
.Ю.Переселенческая  политика  Российской  империи  в  
Севером
  Азербайджане.Баку,  1999.С.42-43,226,235,245,250,258, 
259, 264. 

Вердиева
  Хаджар,  Гусейн-заде  Рауф.  “Родословная”  армян  и    их 
миграция
  на  Кавказ  с  Балкан.издание  второе,  исправленное.  Баку, 
2013.C.129-138 
Гусейн
-заде Рауф. Кaвкaз и армяне. Баку, 2014.C.343-344,355-360. 
http://www.erevangala500.com/booke//kitab/1416596114_5743530.pdf 
Həsənli  Cəmil.Tarixi şəxsiyyətin tarixi.Bakı, 2013.S.113-121. 
http://vhp.az/index.php?type=xebergoster&id=765
 
Baykara Hüseyn.Azərbaycan  stiqlal mübarizəsi tarixi.Bakı,   1992.S.109-  
119,130-144. 
Балаев
  Айдын.  Азербайджанское  национальное  движение  в  1917-
1918 гг. Баку,1998. С32 -37,.41, 42, 45-47. 
Süleymanov  Manaf.  Eşitdiklərim,  oxuduqlarım,  gördüklərim.  Bakı, 
1987.85-90,151-156.63,64. 
 
•  Воронков  В.  Мультикультурализм  и  деконструкция  этнических 
границ
  //  Мультикультурализм  и  трансформация  постсоветских 
обществ
 / Под. ред. В. С. Малахова и В. А. Тишкова. М., 2002 
http://cisr.ru/files/publ/Voronkov/Voronkov_Multikulturalism_i_dekonstr
ukcia_etnicheskih_granic.pdf
 
Azərbaycanda  yaşayan  azsaylı  xalqların  adət  və  ənənələrinin    təbliğində 
kitabxanaların 
rolu. 
Respublikanın 
kütləvi 
və 
ixtisas-laşdırılmış 
kitabxanaları,  Mərkəz-ləşdirilmiş  KitabxanaSistemləri  üçün  metodik  vəsai.  t 
Bakı-2012 
 
MÖVZU 5. 
 
MULTIKULTURALIZM ETNIK-MƏDƏNI MÜXTƏLIFLIYIN 
TƏNZIMLƏNMƏSININ SƏMƏRƏLI SIYASƏTi   KIMI. 
 
Giriş 

Azərbaycan  dövlət  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonra  dövlət-din 
münasibətlərində  yeni  bir  mərhələ  başladı.  Ölkə  vətəndaşlarının  dini  etiqad  və 
vicdan  azadlığı  təmin  olundu,  bu  sahə  ilə  bağlı  qanunvericilik  aktları  beynəlxalq 
hüquq  normalarına  uyğunlaşdırıldı.  Uzun  illər  ibadət  ocaqlarının,  dini  icmaların 
fəaliyyətinə,  dini  ayinlərin  icrasına,  dini  təyinatlı  ədəbiyyatın  nəşrinə  və 
yayılmasına  qoyulmuş  qadağalar  aradan  qaldırıldı,  yeni  ibadət  evlərinin  və  dini 
təhsil  müəssisələrinin  əsası  qoyuldu.  Azərbaycan  xalqı  öz  milli  və  dini 
bayramlarını  azad,  sərbəst  qeyt  etmək  hüququ  əldə  etdi,  ölkə  vətəndaşlarının 
müqəddəs  yerlərə  ziyarətinin  təşkili  üçün  şərait  yaradıldı. 
llər  boyu 
baxımsızlıqdan uçub dağılmış pir və ziyarətgahlar fəaliyyətini yenidən bərpa etdi, 
gənc  nəslin  sağlam  ruhda,  milli-mənəvi  dəyərlərə  sadiq  yetişməsi  istiqamətində 
ardıcıl və məqsədyönlü tədbirlər həyata keçirildi.  
Qeyd  olunan  müsbət  dəyişikliklərlə  yanaşı  dini  durumda  narahatlıq  doğura 
biləcək məqamlar da müşahidə olundu. Dövlətin dini etiqad və vicdan azadlığının 
təmin  olunması  istiqamətində  həyata  keçirdiyi  tədbirlərdən  öz  məqsədləri  üçün 
istifadə  etməyə  cəhd  edən  qüvvələr  meydana  çıxdı.  Onlar  bütün  imkanlarını 
səfərbər  edərək  qeyri-ənənəvi  dini  təlimləri  təbliğ  edir,  dini  durumun 
gərginləşdirilməsinə,  radikal  dini  təriqətlərin  Azərbaycanda  yayılmasına 
çalışırdılar. Belə bir ağır şəraitdə Azərbaycan hökumətinin üzərinə ciddi vəzifələr 
düşürdü.  Dövlət  nəsillərdən-nəsillərə  keçən  dini  dəyərlər  sistemini  kompleks 
şə
kildə öyrənməli, olduğu kimi xalqa çatdırmalı, dözümlülük ənənələrini qorumalı, 
dini  fəaliyyət  sahəsində  cərəyan  edən  hadisələri  təhlil  etməli  və  dini  durumu 
nəzarətdə  saxlamalı  idi.  Ancaq  həmin  dövrdə  cərəyan  edən  hadisələr,  iqtisadi  və 
siyasi  durum  bu  vəzifələrin  uğurla  həyata  keçirilməsinin  bir  o  qədər  də  asan 
olmadığını söyləməyə əsas verirdi.    
 
Müstəqilliyin ilk illərində Azərbaycanda dini durum 
 
Müstəqilliyin  ilk  illərindən  başlayaraq  Azərbaycanda  dini  etiqad  azadlığının 
təmin  olunması,  dövlət-din  münasibətlərinin  hüquqi  müstəvidə  tənzimlənməsi, 
radikal  təriqətlərin  və  missioner  təşkilatların  fəaliyyətinin  nəzarətə  götürülməsi 
istiqamətində  ardıcıl  tədbirlər  həyata  keçirildi.  1995-ci  ildə  qəbul  edilən 
Azərbaycan  Respublikasının  Konstitusiyasına  dini  etiqad  azadlığını  təmin  edən, 
dövlət-din  münasibətlərini  tənzimləyən  müddəalar  daxil  edildi.  Dövlət 
quruculuğunun dünyəvi mahiyyət daşıması, dinin dövlətdən ayrı olması, bütün dini 
etiqadların  qanun  qarşısında  bərabər  sayılması,  dövlət  təhsil  sisteminin  dünyəvi 

xarakter  daşıması,  insan  ləyaqətini  alçaldan,  insanpərvərlik  prinsiplərinə  zidd 
dinlərin  yayılmasının  və  təbliğinin  qadağan  olması  barədə  müddəalar  həmin 
sənəddə  əksini  tapdı  (1,  səh.  14).  Eyni  zamanda  hər  kəsə  fikir  və  söz  azadlığı 
verildiyi, ölkə vətəndaşlarının dinə münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər 
hansı dinə təkbaşına və ya başqaları ilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç bir dinə 
etiqad etməmək, dinə münasibəti ilə bağlı əqidəsini ifadə etmək və yaymaq hüququ 
olduğu bəyan edildi.  
1992-ci  ildə  qəbul  olunan,  sonrakı  illərdə  bir  sıra  ciddi  dəyişikliklər  edilən 
“Dini  etiqad  azadlığı  haqqında”  Azərbaycan  Respublikasının  Qanunu  ilə  dini 
mərkəzlərin,  idarələrin,  qurumların  və  tədris  müəssisələrinin  fəaliyyəti 
tənzimləndi.  Dini  qurumalrın  dövlət  qeydiyyatına  alınması  və  fəaliyyətinə  xitam 
verilməsi  qaydaları  müəyyənləşdirdi,  onların  mülkiyyət  hüququ,  istehsal  və 
təsərrüfat  fəaliyyəti,  beynəlxalq  əlaqələri,  dinin  məktəblə  münasibəti,  dini 
icmaların  xeyriyyə  və  mədəni-maarif  fəaliyyəti  ilə  bağlı  məsələlərə  aydınlıq 
gətirdi. 
Həmin  dövrdə  missioner  təşkilatlar  Azərbaycan  xalqının  humanistliyindən, 
ölkədə  yaranmış  qeyri-sabit  sosial-iqtisadi  vəziyyətdən  və  Qarabağda  ağır 
döyüşlərin  getməsindən  məharətlə  istifadə  edərək  Bakını  digər  müsəlman 
ölkələrində  təriqətçilik  təbliğatı  aparacaq  mərkəzə  çevirməyi  qarşılarına  məqsəd 
qoymuşdular (2, s. 265).  
Həmin dövrdə Missioner təşkilatlarının Azərbaycanda fəaliyyətlərini və təsir 
dairələrini  genişləndirməsində  insanların  sosial-iqtisadi  durumunun  ağır  olması, 
Azərbaycan  torpaqlarının  erməni  təcavüzünə  məruz  qalması,  ərazisinin  20%-nin 
işğal olunması və dini maarifləndirmənin zəif aparılması böyük rol oynadı. Həmin 
təşkilatlar ölkənin düşdüyü ağır sosial iqtisadi durumdan və müharibə şəraitindən 
məharətlə  bəhrələnərək,  insanlara  maddi  yardım  paylamaqla  yanaşı,  dini  təbliğat 
da aparırdılar (3, s. 247). 
Bu  təşkilatların  bir  qismi  gənclər  arasında  dini  təbliğatı  gücləndirmək 
məqsədilə  xarici  dil  kursları  təşkil  edərək  çoxlu  sayda  -  əsasən  rus  dilində  təhsil 
almış  gəncləri  bu  kurslara  cəlb  etməyə  nail  olmuşdular.  Onlar  əsasən  yetim, 
kimsəsiz və əlil insanların məskunlaşdığı yerlərdə geniş təbliğat aparmağa üstünlük 
verirdilər. Həmin təşkilatlara kimsəsiz və əlil insanların yeməyə olan ehtiyaclarının 
ödənilməsi  müqabilində  dini təbliğat  aparmaq  üçün  imkan və  şərait  yaradılmışdı. 
Bu  imkandan  istifadə  edən  bir  neçə  humanitar  təşkilat  dini  təbliğat  aparmaq 
məqsədilə xeyli sayda uşaq və kimsəsizlər evini himayəyə götürmüşdü. 

Bakıda əsas mərkəzlərini yaradan, missioner təşkilatlar Azərbaycanın böyük 
şə
hərlərindən  başlayaraq  regionlarda  da  dini  təbliğat  aparmağı  və  təlimlərini 
yaymağı  qarşılarına  məqsəd  qoymuşdular.  Həmin  dövrdə  əhatə  dairələrini 
genişləndirmək  məqsədilə  həmin  qurumlar  böyük  şəhərlərdən  Gəncə  və 
Sumqayıtda, respublikanın şimal rayonlarından  smayıllı, Zaqatala, Qax, Balakən, 
Quba, Qusar və Xaçmazda geniş dini təbliğat aparırdılar. Azərbaycanda fəaliyyət 
göstərən bəzi ölkələrin səfirlikləri də müxtəlif yollarla missoner təşkilatlara dəstək 
göstərir, dövlət qurumlarının dövlət-din münasibətlərinin tənzimlənməsi, radikallıq 
meyllərinin  qarşısının  alınması  istiqamətində  həyata  keçirdiyi  tədbirləri 
Azərbaycanda  insan  hüquq  və  azadlıqlarının  pozulması  kimi  qələmə  verməyə 
çalışırdılar (4, s. 164).     
Cənub  rayonlarında  əhalinin  əksəriyyətinin  islama  meyilli  olmasını  nəzərə 
alan humanitar təşkilatlar bu bölgədə fəal dini təbliğat aparmaqdan və təlimlərini 
yaymaqdan  çəkinsələr  də,  yerli  dayaqlar  yaratmaq  məqsədilə  müəyyən  tədbirlər 
həyata  keçirir  və  bəzi  cənub  rayonlarında  xristian  təmayüllü  dini  icmalar 
yaradırdılar. 
Sözügedən  missioner  təşkilatlar  müəyyən  vaxtdan  sonra  qanunsuz 
fəaliyyətlərinin  qarşısının  alınacağını  öncədən  düşünərək  onlardan  sonra  ölkədə 
dini  təbliğat  apara  biləcək  davamçılar  yetişdirirdilər.  1997-ci    ildə  əcnəbilər  və 
vətəndaşlığı  olmayan  şəxslərin  ölkədə  dini  təbliğat  aparmalarına  qanunla  qadağa 
qoyulduqdan  sonra  onların  uzun  müddət  hazırladıqları  insanlar  təbliğat  aparmaq 
missiyasını  öz  üzərlərinə  götürdülər.  Bununla  da  həmin  təşkilatlar  yerli  əhalinin 
köməkliyi ilə yenidən dini təbliğat aparmaq imkanı əldə etdilər. 
“Dini  etiqad  azadlığı  haqqında"  Azərbaycan  Respublikasının  Qanununa 
edilən  dəyişikliklərdən  sonra  müvafiq  dövlət  qurumları  dini  təbliğat  aparan  və 
missionerlik  fəaliyyəti  göstərən  humanitar  təşkilatların  qanuna  zidd  əməllərinin 
qarşısını  qismən  aldı.  Humanitar  təşkilatların  fəaliyyəti  xeyriyəciliklə 
məhdudlaşdırıldı,  qanunu  pozan  bir  neçə  humanitar  təşkilatın  fəaliyyətinə  xitam 
verildi. 
2001-ci  ildə  Dini  Qurumlarla  ş  üzrə  Dövlət  Komitəsi  yaradıldıqdan  sonra 
ölkədə dövlət-din münasibətlərində yeni bir mərhələyə qədəm qoyuldu. Dini etiqad 
azadlığı  ilə  bağlı  qanunvericilik  aktlarının  tələblərinə  riayət  olunmasının  təmin 
edilməsi, dini icmaların qeydiyyata alınması, qeydiyyatının ləğvi, dini qurumların 
və  təhsil  müəssisələrinin  fəaliyyətinin  tənzimlənməsi  səlahiyyəti  həmin  quruma 
həvalə olundu (2, s. 266).  

Həmin  dövrdən  başlayaraq  din  etiqad  azadlığının  təmin  olunmasına, 
icmaların  dini  ayin  və  mərasimləri  sərbəst  yerinə  yetirməsinə,  milli-mənəvi 
dəyərlərin  təbliğinə  və  tolerantlıq  ənənələrinin  gücləndirilməsinə  diqqət  daha  da 
artırıldı.  Azərbaycan  hökuməti  bütün  dinlərin  nümayəndələrinə  dini  ayin  və 
mərasimləri  sərbəst  yerinə  yetirmək  üçün  bərabər  imkanlar  yaratdı,  onların 
fəaliyyətinə  əsassız  müdaxilələrin  qarşısını  aldı.  Eyni  zamanda  missioner 
təşkilatların və radikal qruplaşmaların fəaliyyətinə nəzarət daha da gücləndirildi.  
 
Azərbaycanda tolerantlıq 
 
Müasir  dövrdə  dünya  dövlətlərinin  və  beynəlxalq  təşkilatların 
qarşısında  duran  ən  başlıca  vəzifələrdən  biri  insanlar  arasında  dini 
dözümlülüyün  gücləndirilməsinin,  müxtəlif  din  və  mədəniyyətlərə  mənsub 
insanlarm  sülh  və  əmin-amanlıq  şəraitində  yaşamasının  təmin  edilməsidır. 
Müasir  dövrdə  dünyanın  müxtəlif  bölgələrində  baş  verən  hadisələr 
mədəniyyətlərin müxtəlifliyini qəbul etməyən, digər din və mədəniyyətlərin 
nümayəndələrinin  adət-ənələrinə,  həyat  tərzinə,  əqidə  və  düşüncəsinə 
hörmətlə  yanaşılmayan  cəmiyyətlərdə  davamlı  sabitliyə  və  inkişafa  nail 
olmağın qeyri-mümkün olduğunu göstərir (5, s. 85). Bu səpkidə qarşıdurma 
və  münaqişələrin  baş  verməməsi  üçün  insanlarda  digər  din  və 
mədəniyyətlərə 
qarşı 
dözümlülük 
və 
hörmət 
xüsusiyyətləri 
gücləndirilməlidir.  Bu  ənənənin  gücləndirilməsi  və  qorunması  məqsədilə 
Azərbaycanda bir çox əhəmiyyətli tədbirlər həyata keçirilmişdir.  
Danılmaz faktdır ki, Azərbaycan xalqı tarix boyu digər din və mədəniyyətlərə 
dözümlü  münasibət  ilə  seçilmişdir.  Digər  din  və  mədəniyyətlərə  dözümlü 
münasibət,  onlarla  sülh  və  qarşılıqlı  anlaşma  şəraitində  yaşamaq  Azərbaycan 
xalqının  təbiətindən,  insanpərvərliyindən  və  xoş  məramlılığından  irəli  gəlir. 
Azərbaycan  qədim  zamanlardan  müxtəlif  dinlərin,  dini  cərəyanların  yayıldığı, 
qovuşduğu, qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşadığı və əməkdaşlıq etdiyi bir məkan 
olmuşdur.  Zərdüştilikdən  başlayaraq  sonuncu  böyük  din  islamadək  bütün  dinlər 
Azərbaycanda 
yayılmışdır. 
Azərbaycan 
ə
halisinin  böyük 
ə
ksəriyyətini 
müsəlmanlar təşkil etməsinə baxmayaraq ölkə Konstitusiyasında bütün dini etiqad 
və təlimlərin qanun qarşısında bərabər olduğu təsbit olunmuşdur. Qanunvericiliyə 
ə
sasən  ölkədə  hər  hansı  bir  dinin  digər  dindən  üstün  olması  barədə  təbliğatın 
aparılması qadağandır.    

Ə
srlər boyu Azərbaycanda islam, xristian və yəhudi dinlərinin nümayəndələri 
qarşılıqlı anlaşma şəraitində yaşamışlar. Milli və dini etnik qruplar arasında ədavət 
və  qarşıdurma  halları  müşahidə  olunmamışdır  (1,  s.  35).  Müxtəlif  din  və 
mədəniyyətlərə mənsub insanlar əsrlər boyu Azərbaycan xalqının ictimai-siyasi 
və  iqtisadi  həyatında  mühüm  rol  oynamış,  özlərinin  etnik  xüsusiyyərlərini, 
dinlərini  və  adət-ənənələrini  qoruyub  saxlayaraq  bu  günümüzədək  yaşatmışlar. 
Müasir  dövrdə  də  ölkəmizdə  həmin  dinlərin  tarixi,  mədəni  abidələri  və  zəngin 
mənəvi irsi dövlət tərəfindən qorunub saxlanılır.  
Müasir 
dövrdə 
dünyanın 
bir 
çox 
ölkələrində 
insanlarm 
məskunlaşmasında  onların  dini  və  milli  mənsubiyyəti  əsas  meyar  kimi 
götürülür,  yəhudi,  xristian  və  müsəlmanlar  bir  çox  dövlətlərdə  ayrı-ayrı 
məhəllələrdə  yaşadığı  halda  bu  gün  ölkəmizdə  müxtəlif  din  və  təriqətlərə 
mənsub  insanlar  bir  küçədə,  bir  həyətdə,  hətta  bir  evdə  sərbəst  yaşayır  və 
bir-birilərinin  bayramlarında,  dini  ayin  və  mərasimlərində  bir  ailə  kimi 
yaxından iştirak edirlər. Onlar nəinki özlərini Azərbaycanda yad hiss etmir, 
hətta yerli əhali ilə qaynayıb-qarışaraq qohumluq əlaqəsi qururlar.    
Azərbaycanda  tolerantlıq  ənənəsinin  formalaşmasına  və  dini  qruplar 
arasında  möhkəm  birliyin  yaranmasına,  sülh  və  barışın  hakim  olmasına, 
ölkə  ərazisinin  tez-tez  xarici  dövlətlərin  işğalına  məruz  qalması  və  asılı 
vəziyyətə düşməsi böyük təsir göstərmişdir. Azərbaycanın zəngin yerüstü və 
yeraltı  təbii  sərvətləri,  mühüm  geostrateji  ərazisi  daim  xarici  ölkələrdə 
maraq  doğurmuş,  qüdrətli  dövlətlər  zəngin  təbii  sərvətləri  talan  etmək, 
yerləşdiyi  mühüm  geostrateji  mövqelərə  sahib  çıxmaq  məqsədilə  mütəmadi 
olaraq  bu  ölkəyə  hücumlar  etmişlər.  Bölgədə  yaşayan  əhali  dini 
baxışlarındakı fərqlərə baxmayaraq bu qüvvələrə qarşı daim birgə mübarizə 
aparmışdır. 
Hazırda Azərbaycan xalqının və dövlətinin qarşısında duran əsas vəzifələrdən 
biri  bu  zəngin  irsin  və  mədəniyyətin  qorunub  saxlanılması,  gələcək  nəsillərə 
çatdırılmasıdır. Müasir dövrdə tolerantlıq Azərbaycanın əvəzsiz, dünyanın bir çox 
ölkələrinin  həsəd  apardığı  milli-mənəvi  sərvətinə  çevrilmişdir.  Bu  ənənənin 
zəiflədilməsinə  yönələn  bütün  cəhdlərin  qarşısı  dövlət  tərəfindən  davamlı  olaraq 
alınır.  Bu  işdə  dövlət  qurumları  ilə  yanaşı  ictimai  təşkilatlar  da  aktiv  iştirak 
etməlidirlər.  
 
Azərbaycanda dinə dövlət qayğısı  
 

Müasir  dövrdə  ölkədə  yaşayan  müxtəlif  din  və  məzhəblərin 
nümayəndələrinə  qayğı  göstərmək,  onların  problemlərini  həll  etmək 
Azərbaycan  hökumətinin  din  siyasətinin  prioritet  istiqamətlərindən  birini 
təşkil  edir.  Hökumət  davamlı  olaraq  bu  istiqamətdə  ardıcıl  tədbirlər  həyata 
keçirir.   
Ölkəmizdə 
yaşayan 
qədim 
xalqlardan 
biri 
yəhudilərdir. 
Məskunlaşdıqları  digər  ölkələrdə  işgəncə  və  təzyiqlərə  məruz  qalan 
yəhudilər yurdumuza pənah gətirərək 2500 ildən artıqdır ki, bu bölgədə sülh 
və  qarşılıqlı  anlaşma  şəraitində  yaşayırlar.  Onlar  ölkəmizdə  heç  vaxt  dini 
dözümsüzlüyə və ayrı-seçkiliyə məruz qalmamış, əksinə daim yerli əhalinin 
diqqət və qayğısı ilə əhatə olunmuşlar. 
Ölkəmizdə yəhudilərin ümumi sayı 16.000 təşkil edir. Bunlardan 11.000-i dağ 
yəhudiləridir ki, onların da təxminən 6.000-i Bakıda, 4.000-i Qubada, 1000 nəfəri 
isə  digər  şəhərlərdə  yaşayır.  Əşkinazi  yəhudilərin  sayı  4,3  min  nəfərdir.  Gürcü 
yəhudilərinin təxmini sayı 700 nəfərdir (6). 
Hazırda yəhudilər Azərbaycanda üç qurumla - Dağ, Əşkinazi və Gürcü 
yəhudiləri  icmaları  ilə  təmsil  olunur.  Quba  rayonundakı  Qırmızı  qəsəbə 
postsovet  məkanında dağ  yəhudilərinin kompakt yaşadığı yeganə  məkandır. 
Ölkəmizə  XIX  əsrdə  pənah  gətirən  Əşkinazi  yəhudilər  daha  çox  Bakı  və 
Sumqayıtda məskunlaşmışlar. 
 2003-cü  ilin  mart  ayında  Azərbaycan  hökumətinin  diqqəti  sayəsində 
Bakıda  yeni  yəhudi  sinaqoqu  istifadəyə  verilmişdir.  Avropada  ən  böyük 
sinaqoq  sayılan  bu  ibadətgah  köhnə  məbədin  yerində  inşa  olunmuşdur. 
Açılış  mərasimində  dövlət  rəsmiləri,  Azərbaycanda  fəaliyyət  göstərən  dini 
icmaların  rəhbərləri  və  xarici  ölkələrdən  qonaqlar  iştirak  etmişlər. 
Sinaqoqun  tikintisində  xaricdə  fəaliyyət  göstərən  yəhudi  təşkilatları  ilə 
yanaşı,  Qafqaz  Müsəlmanları  darəsi,  Rus  Pravoslav  Kilsəsinin  Qafqaz  və 
Xəzəryanı Yeparxiyası yaxından iştirak etmişdir (7, s. 71).  
2003-cü  ilin  sentyabr  ayında  Bakıda  "Or-Avner"  Xabad  Lyubaviç 
Beynəlxalq Fondunun maliyyələşdirdiyi ilk yəhudi orta ümumtəhsil məktəbi 
fəaliyyətə  başlamışdır.  Açılış  mərasimində  xaricdə  yaşayan  yəhudi 
icmalarının nümayəndələri, eləcə də Azərbaycan rəsmiləri iştirak etmişlər. 
Azərbaycanda  yəhudi  icmaları  ilə  bərabər  xristianlığın  pravoslavlıq, 
katoliklik  və  protestantlıq  qollarını  təmsil  edən  dini  icmalar  da  fəaliyyət 
göstərir.  Ölkəmizdə  pravoslavlıq  qoluna  mənsub  xristianlar  çoxluq  təşkil 

edir,  xristianlıq  əsasən  Bakı,  Sumqayıt  və  Gəncə  şəhərlərində  geniş 
yayılmışdır. 
Azərbaycan  hökumətinin  qərarı  ilə  1920-ci  ildə  bağlanmış  Cen 
Mironosets  kilsəsinin  binası  1991-ci  ildə  Rus  Pravoslav  kilsəsinə 
verilmişdir.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  kilsəni  1907-ciildə  məşhur  Azərbaycan 
xeyriyyəçisi  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev  inşa  etdirmişdir.  2001-ci  ilin  may 
ayında  Azərbaycanda  səfərdə  olan  bütün  Rusiyanın  Patriarxı  II  Aleksi  bu 
məbədə  baş  kafedral  kilsə  statusu  vermişdir.  Kilsə  Sovet  hakimiyyəti 
dövründə  anbar  kimi  istifadə  olunduğunda  dağıntılara  məruz  qalmışdır. 
Kilsənin təmirini Moskvada yaşayan azərbaycanlı iş adamı Aydın Qurbanov 
öz üzərinə götürmüş, baş kafedralf kilsə tezliklə təmir olunmuş və 2003-cü 
ilin  mart  ayında  dindarların  istifadəsinə  verilmişdir  (7,  s.  72).  Kilsənin 
açılış  mərasimində  Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyev,  hökumət  üzvləri, 
səfirliklərin  nümayəndələri  iştirak  etmişlər.  Hazırda  Bakıda  3,  Gəncə  və 
Xaçmazda 1 rus pravoslav kilsəsi, Sumqayıtda 1 məbəd fəaliyyət göstərir. 
2003-cü  ilin  aprel  ayında  Rum  Patriarxı  I  Varfolomey  Azərbaycan 
hökumətinin  dəvəti  ilə  ölkəmizdə  rəsmi  səfərdə  olmuş,  dövlət  rəsmiləri,  din 
xadimləri, müsəlman, xristian, yəhudi icamalrının rəhbərləri ilə görüşlər keçirmiş, 
dini  durumla  tanış  olmuş  və  ölkədə  fəaliyyət  göstərən  dini  icmalar  arasındakı 
münasibətləri yüksək qiymətləndirmişdir. Qonağı həmin dövrdə Ümummilli Lider 
Heydər Əliyev də qəbul etmişdir. 
Azərbaycan  hökuməti  1999-cu  ildə  katolik  icmasının  dövlət  qeydiyyatına 
alınmasına şərait yaratmış, əvvəllər dini ayinləri evlərdə icra edən icma üzvlərinə 
2000-ci ildə ibadətlərin yerinə yetirilməsi məqsədilə xüsusi bina alınmış və kilsəyə 
çevrilmişdir. Sonrakı illərdə Azərbaycan hökuməti ilə Vatikan arasındakı razılığa 
ə
sasən  Bakıda  Nobel  prospektində  Roma  katolik  kilsəsi  inşa  olunmuşdur.  Açılış 
mərasimində  dini  icmaların  nümayəndələri  ilə  yanaşı  dövlət  rəsmiləri  də  iştirak 
etmişdir.  
Roma  katolik  kilsəsinin  başçısı  II  ohann  Pavel  2002-ci  ilin  may  ayında 
Azərbaycan hökumətinin rəsmi dəvəti ilə Bakıda səfərdə olmuş, dövlət rəsmiləri, 
ictimaiyyətin  nümayəndələri  ilə  görüşmüşdür.  O,  Azərbaycandakı  mövcud  dini 
dözümlülüyü  yüksək  qiymətləndirərək  demişdir:  “Azərbaycanda  dinlər  arasında 
mövcud  tolerantlıq  və  dözümlük  münasibətləri  dünyanın  bir  çox  ölkələri  üçün 
yaxşı nümunə ola bilər”. 
Azərbaycanda dövlət qayğısı ilə əhatə olunan azyaşlı, qədim xalqlardan biri 
də əsasən Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində yaşayan udilərdir. Dünyada udilərin 

sayı 10.000-ə yaxındır ki, onların də təqribən 7000-i Azərbaycandadır. Əsrlər boyu 
azərbaycanlılarla  udilər  dinc  şəraitdə,  yanaşı  yaşamış,  onların  arasında  daim 
dostluq  əlaqələri  və  qarşılıqlı  anlaşma  mövcud  olmuşdur.  Müasir  dövrdə  də  bu 
ə
nənə uğurla davam etdirilir. 
  Azərbaycan hökumətinin diqqət və qayğısı sayəsində 2003-cü ildə alban-udi 
dini icması dövlət qeydiyyatına alınmışdır. 1836-cı ildə Rusiya çarının fərmanı ilə 
alban  kilsəsi  və  katolikosluğu  ləğv  edilmiş,  alban  məbədləri  erməni  apostol 
kilsəsinə verilmişdi (6). Azərbaycan hökümətinin dini fəaliyyət sahəsində yetirdiyi 
uğurlu  siyasət  nəticəsində  udi  etnosu  itirilmiş  hüquqlarını  tam  bərpa  etmişdir. 
Onlara məxsus tarixi abidələrin bir qismi yenidən bərpa olunmuşdur ki bunlardan 
biri Qafqazda, eləcə də dünyada ən qədim xristianlıq məbədlərindən biri sayılan, 
vaxtilə Şəkinin Kiş kəndində inşa edilən alban kilsə-muzeyidir. Bu kilsə 2003-cü 
ildə əsaslı şəkildə bərpa olunaraq istifadəyə verilmişdir. IV-V əsrlərə aid kilsənin 
təmirinə  2000-ci  ildə  başlanılmış  və  2003-cü  ildə  başa  çatdırılmışdır.  Kilsənin 
bərpasında  xarici  alimlərlə  yanaşı,  azərbaycanlı  alimlər  də  böyük  əmək  sərf 
etmişdir. 
2006-cı  ilin  may  ayında  Qəbələ  rayonunun  Nic  qəsəbəsində  Müqəddəs 
Yelisey adlı qədim alban kilsəsinin yerində Çotari adlı alban-udi kilsəsinin açılış 
mərasimi  keçirilmiş,  tədbirdə  hökumət  üzvləri,  dini  icmaların  nümayəndələri, 
xarici ölkələrin səfirləri və qonaqlar iştirak etmişdir (8, s. 152). 
Azərbaycanda dövlətin din sahəsinə qayğısına dəlalət edən məsələlərdən biri 
də müstəqillik illərində dini ibadət yerlərinin, məscid, kilsə və sinaqoqların sayının 
sürətlə  artmasıdır.  Azərbaycan  dövlət  müstəqilliyin  bərpa  edən  zaman  ölkədə  18 
məscid mövcud idi (1, s. 11). Hazırda Azərbaycanda 1956 məscid, 748 ziyarətgah, 
13 kilsə, 7 sinaqoq və digər ibadət yerləri fəaliyyət göstərir. Eyni zamanda 2009-cu 
ildə “Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa edilən 
müvafiq  dəyişikliklərdən  sonra  Dini  Qurumlarla  ş  üzrə  Dövlət  Komitəsində 
588 dini  icma  qeydiyyatdan  keçmişdir.  Onlardan 567-i  islam, 21-i  qeyri-islam 
qurumudur.  Həmin  icmalardan  12-i  xristian,  6-ı  yəhudi,  1-i  krişna,  2-i  bəhai 
icmasını təmsil edir. (9).