Мясняви Иранын Исламдан сонракы епосудур Мящяммяд Яли Ислами Нядушян



Yüklə 1,65 Mb.
səhifə5/11
tarix06.05.2017
ölçüsü1,65 Mb.
#16997
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11

Дейилянлярдян беля чыхыр ки, йухарыда гейд етдийимиз билийи газанмагдан ютяри мцт­ляг Аллащла вящдятя наил олмаг лазымдыр. Якс истигамятдя дя бу мянтиги нятиъя йенидян ишляйир, кимся вящдятин дярк едилмясиня чатыбса, юз мащиййятиня эюря дярк едян дярк едилян вя билик олур. Биликля вящдятдя инсан универсал олур. Бу сябябдян Молла Сядра юзцнцн чохъидлик «Яглин дюрд сяйащяти» ясяриндя яглин «мяняви сяфяриндян» данышыр. Онун Аллащдан «айрылмасындан» башлайараг «Аллащла» вящдятя наил олмасына гядяр бу гябилдяндир3. Молла Сядра тякъя мцряккяб фялсяфи аргументляри ъялб етмир, ейни заманда Аллащын мащиййятинин эюрцндцйц гностик образла мянзярядян дя истифадя едир. Бурада Аллащ бцтцн шейлярин мащиййятини дярк едир. Молла Сядра щеч вахт бирбаша елан етмямишдир ки, Аллащла бирляшмя идракын зярури шяртидир. Онун бцтцн фялсяфясинин ясас мащиййяти ондан ибарятдир ки, бу щал юз- юзцня баш верир.

Молла Сядранын тялими Ислам фялсяфясиндя чеврилиш етмишдир. Онун мцяллим кими фяалиййяти дя бюйцк файда вермишдир. Бюйцк мцтяфяккирин шаэирдляриндян бязиляри юзляри эюркямли философ олмушлар. Щям дя онлар юз мцяллимляринин эцълц тяблиьатчылары кими дя фяалиййят эюстярмишляр.

Молла Сядранын фялсяфясинин популйарлыьы тяняззцлцн ня олдуьуну билмямишдир. Онун фялсяфяси XVIII–XIX ясрлярдя Иранда йенидян эцълц сурятдя ъанландырылмышдыр.

Мцасир дюврдя Иранда вя Ислам дцнйасынын шярг реэионларында фялсяфя щяля дя Молла Сядранын вя онун шаэирдляринин тялимляринин тясири алтындадыр.


Молла Сядранын ясас идейаларындан бири Варлыьын вящдятинин мювъудлуьу идейасыдыр. Варлыг юзцнцн хцсуси, мцстягил мювъудлуьуна маликдир, варлыгдан асылы олан мащиййятляр юз шяхси реаллыгларына малик дейилдир. Тябиятдя щярякят мювъуддур. Ейниййят аз камил оландан даща мцкяммял олана доьру мяняви (рущани) сяйащятдир. Молла Сядра даща сонра гейд едирди ки, Аллащ-мцтляг, сон камилликдир. Ейни заманда эюркямли философ дярк едилянин, дярк едянин вя билийин вящдятинин мювъудлуьуну хцсуси вурьулайырды.
Ислам сивилизасийасында расионализм

Щцсейн Мясуди

Мювляви дили щягигятин кюлэяси щесаб едир. Юзц бу фикри бяйан едян заман санки дилин гейри-мцяййянликляриня вя гаранлыг ъящятляриня диггят йетирмишдир.

Цмумиййятля, о, дили сирли вя ейни заманда щягигятлярин цзяриндяки пярдяляри ачан адландырыр. Лакин, бязян бу дил щягигятлярин цзяриня пярдя юртцр вя щягигятя чатмаьын щиъабина чеврилир. Инсанлар диля мющтаъдырлар. Чцнки дил фязайа маликдир, фикир вя мягсядлярин ялдя едилмясини тямин едир. Лакин, бу фяза гаранлыгларла вя кцляклярля бцрцняндя фикирляр артыг юз щядяфляриня чатмырлар. Мцбадиляляря, мцъадиляляря чеврилирляр. Дилдя ясас ролу дашыйан вя мяналарын юз йериндя йерляшмясинин сябябкары олан сюзляр бязян мянанын анлашылмасында чохлу чятинликляр вя яйинтиляр йарадырлар. Хцсусян фикирляри алдатмаьы даща чох баъаран вя бунун цчцн истедада малик олан ейни мяналы синоним сюзляр. Алдатмаьы баъаран беля сюзлярдян бири дя ягл сюзцдцр. Фикир тарихиндя бу гядяр чох истифадя едилиб ишляня билян «ягл» кими аз сюз тапылар. Мин иллярдир ки, инсан юзцнц «ягл» кялмяси иля мяналандырмышдыр. Инсанын данышыьы вя данышыьын расионаллыьы щямишя малик олдуьу няфс анлайышына даща чох бянзяйир. Бир чох фикир ъяряйанларында «ягл» щям инсан тярифиня, щям дя «ъащан» тярифиня мяна вермишдир. О, щям щягигятин нярдиваны, щям щягигятин щакими, щям дя щягигятин юзц олмушдур. Бязи фикир ъяряйанларында ону ъащанын рущу адландырмышлар. Бязян ися ону илащиляшдирмишляр. Мцасир дцнйайа нязяр салсаг эюряъяйик ки, яглин йеэанялийи, аргументлийи вя мцтляг етибарлылыьы цчцн даща чох инад эюстярирляр. Бцтцн тярязиляри ягл тярязиси иля таразлашдырырлар вя бцтцн проблемляри яглин эцъц иля щялл етмяк истяйирляр.

Тарихи тящлиллярдя дя ягл бцтцн сивилизасийаларын ясас нцвяси сайылмышдыр. Беля дейилир ки, сивилизасийалар идракчылыьын орбитиндя йаранырлар вя онларын мящв олмасы иля арадан чыхырлар. Эюрясян бу белядирми?

Ягл бизим динимиздя дя уъа вя сечилмиш бир мювгейя маликдир. Йараданын илк йаратдыьыдыр. Онун васитяси иля рящман олан Аллаща пярястиш едилир, онун кюмяйи иля бещишт ялдя едилир.

Бяли, сюзляр алдадыъыдырлар! Хцсусян адайа охшайан сюзляр. Бу аданын щяр бир ъящяти бир мяна цфугцня доьру ачылыр вя онларын ъоьрафи мювгейи фикир сящнясиндя Шярг, Гярб, Шимал вя Ъянуб мядяниййятляринин кясишдийи йеря бянзяйир. Щамы бу сюзляря сюйкянир. Лакин мцхтялиф истяк вя мягсяд иряли сцрцрляр. Бу ъящятдян конструктивист философларын вя мцасир дилчилярин «сюзляри аид олдуглары структур вя дцзцмляриндя мяналандырмалы» фикирляри дцзэцн дейилдирми? Йяни онларын мядяни вя иътимаи кюкляриня уйьун шякилдя, синоним вя ейни мяналы сюзлярин мцхтялиф мядяни гурулушларда мцхтялиф мяналар ифадя етдиклярини гябул етмяк олмазмы? Сюзлярин «сярэяштя» вя аидиййятсиз олмадыглары дцздцр. Лакин йадда сахламаг лазымдыр ки, биз щямишя онлары бир хцсуси мядяни фязада тяняффцс етмишик вя о мядяниййятин эюрцнмязлийи яламятлярини онларын мяна сябябляриндя излямишик.

Бяли, сюзляр алдадыъыдырлар!

Бизим ясримиздя щамы дилдян вя сюзлярдян бящс едир. Аналитик философлар бир ъцр, екзистенсиалистляр бир ъцр, постмодернистляр бир ъцр, щармонистляр бир ъцр, конструктивистляр бир ъцр, дилчиляр ися башга ъцр. Бцтцн бу дейимлярин мцштяряк мяхряъи одур ки, дил мювзусу бизим бир чох фикир проблемляримизин щялл едилмясинин ачарыдыр. Фикир чадырыны дил юлкясиндя гурмаг эярякдир вя фикри дилин эюрцшцня эюндярмяк лазымдыр. Дилин инъяликлярини, юйрянмяли, дил вя сюз дящлизляриндя ися щягигяти ахтармалыйыг. Дилин гаранлыгларындакы дяринликляр бизя фикир айдынлыгларына доьру йол эюстярир. Ола билсин ки, ъцмлянин бу шякилдя гябул едилмяси фялсяфи бящслярдян узаг оланлар цчцн чятиндир. Лакин фикир тарихини изляйянляр цчцн бу айдын мясялядир. Щяр щалда, дил бящсляринин анализи вя тящлили мядяниййятлярин тящлил едилмясини вя юйрянилмясини истяйир. Мядяниййятляр ися фикирлярин цзя чыхмасынын ясасыны тяшкил едир.

Дили мядяниййятлярля бир йердя юйрянирик ки, бизим арашдырмаларымыздан фикирляр цзя чыхсын.

Йени тярздя фикирляшянлярин яксяриййяти вя дини зийалылыьын нцмайяндяляри дя дини щяйатын йениляшдирилмяси мягсяди вя бу мювзулар цзяриндя тякид етмишляр: тарихин щяр бир дюврцндя дини дил вя данышыглара мцраъият етмякля дини мяфщумларын ачылмасы, Ислам сивилизасийасынын йарадылмасы вя инкишафы. Ислам сивилизасйиасы аспектиндя яглин талейини бу ясас цзяриндя изляйяк. Ягл вя ягланиййят (идракчылыг) дини фикря аид йазыларда таныш мяфщумлардыр. Лакин бунлар еля бир танышлардыр ки, яслиндя нязярлярдян узагда йерляширляр. Биз анъаг онларын сораьыны ешидирик, цзляриндяки нигабы ися галдыра билмямишик.

Ислами мятнлярдя вя йазыларда ягл вя идрак иля дяфялярля растлашырыг. Бу ягли дини, йахуд Ислами ягл адландырмаг олар. Чцнки, нязяря чарпаъаг хцсусиййятляря маликдир. Биз щямчинин инсанларын щяйатдакы ади яглляри иля дя растлашырыг вя бу ягл фярди вя йа иътимаи ишлярин тядбирлярини тюкцр. Бу ягл ола билсин ки, дини йюнцмлц олмасын вя щятта дин ялейщиня йюнялсин. Ясасян, баъарыглы вя чятинликляри щялл едян цнсцрдцр. Вя юзцнцн фяал вя ритмик структуру чярчивясиндя ямял едир. Юзлцйцндя гиймятли бир цнсцр дейилдир вя мцяййян гиймятли хцсусиййятляря дя малик дейилдир. Бязиляри бу ягли «мааш ягли» адландырырлар ки, дцзэцн вя анлашыглы ифадя дейилдир.

Бу шякилдя фикир вя фялсяфя тарихи бойунъа башга яглляри дя таныйырыг. Бу ягллярин щяр бири мцхтялиф фикир ъяряйанларынын эюстяриъиси олмушлар:

- Аристотел вя Платон ягли;

- Декарт ягли;

- Кант ягли;

- Щеэел ягли;

- Ибн Сина вя Ибн Рцшди ягли;

- Яшраьи ягли;

- Сядрайи ягли (ялбяття, эцман етмирик ки, бцтцн бу ъяряйанларда яглин ейни мяналары олмушдур).

Бунларын щамысынын мцштяряк хцсусиййяти ондан ибарятдир ки, онлар талейя фялсяфи вя нятиъяси олан бир мцнасибят ясасында реалдырлар. Онлар формал мянтигдян файдаланырлар, фикир маддялярини тяртиб едилмиш бир низама салырлар вя еля эцман едирляр ки, ола билсин бу структурдан нятиъядя щягигят эювщяри ялдя етсинляр. Бу мягсядля эащ рийазиййаты юзляриня ясас мейар эютцрцрдцляр (Декарт кими, о рийази ягли вя математизми даща цстцн гиймятляндирирди), эащ Евклид щяндясясини (Спипоза кими), эащ физиканы (Кант кими) вя эащ да халис мянтиги (орта яср философлары вя онларын мцсялман давамчылары кими). Лакин бцтцн бу нятиъяли ягллярин щяр бири юзцнямяхсус хцсусиййятляря маликдирляр вя яслиндя яглин вя йа ягл апаратынын анлардан айрылмасы бязян даща чох дил аналоэийасына охшайыр. Бу ягл плцрализмини гейд етмякля ян азы бир мятляб юзцнц даща шяффаф эюстярир. Мятляб ондан ибарятдир ки, сюзляри даща чох ъилаламаг лазымдыр, онларын дашыдыглары мяна вя мяфщумларын шяффафлашмасына даща чох ъящд эюстярилмялидир.



Йухарыда гейд етдийим дини идракчылыьымыз дини щяйатымызын тарихи бойу чохлу дяйишилмя вя чеврилмяляря мяруз галмышдыр. Гейд етдийимиз башга ягллярля полемикайа отурмуш, онларла гаршылыглы ямякдашлыг етмяк цчцн йени сурятляр кясб едяряк «йени палтарлар» эейинмишдир. Мцтякяллимляр, фягищляр, мцфяссирляр, цсулчулар бир тяряфдян вя философлар, зийалылар, модернистляр диэяр тяряфдян щяр бири бу ягли дяйишилмя вя чеврилмялярдя мцхтялиф роллар ойнамышлар. Онларын ялдя етдиклярини гиймятляндиряндян сонра бир шей юзцнц даща дцзэцн эюстярир: дини идракчылыьын йени ягли тязащцрляри иля онларын илк тязащцрляри арасында бюйцк фасиля вя фяргляр эюрцнмякдядир. Гуранда вя дини мятнлярдя идрак анлайышы щеч вахт Аристотел идракы, йахуд рийази идрак кими ишлянмямишдир. Гуран идракчылыьы щятта цсулчуларын вя фягищлярин анлашылан идракчылыьы иля дя фяргляря маликдир. Гуран идракынын црякля дярин бир баьлылыьы вардыр, онда хейир вя шяри айырд етмяк гцввяси вардыр. Онда щейсиййятин гиймяти вардыр вя ондан яхлаги ниййят вя ямял тюрянир. Даща чох ямяли идрака охшайыр вя субйектляри айырд етмяйин садя вя дяйярли хцсусиййятиня биэаня вя етинасыз гала билмир. Щеч бир шцбщя йохдур ки, диндарлыг давраныш цсулларынын бир нювцдцр вя диндарлыьын реаллашмасы цчцн бир нюв давраныш идракчылыьына ещтийаъ вардыр. Гуранын сцннялярин вя динля баьлы бцтцн йазыларын юйрянилмяси щягигятдя беля бир идракчылыгдыр. Лакин диндарлар арасында, хцсусян дини мцтяфяккирляр арасында щягигятя чевриляряк реаллашан шей тяркиб идракчылыьыдыр. О идракчылыг ки, ямяли хцсусиййятлярдян даща чох нязяри хцсусиййятляря маликдир. Даща чох оланлары юйрянир, ондан даща аз давраныш вя метод тюрянир. Дини анлайышы долашыг шякилляря салыр. Бир дястянин ишини мящдудлашдырыр, юзц конфликт, рягабят вя фикир айрылыглары йарадыр. Йени фиргяляр ямяля эятирир мцнагишя вя мцбащисяляря ряваъ верир. Беля бир расионализм, бязиляринин иддиа етдикляри дини щямфикирлиликдян сапмалар дейилми? Бу диндарлары халис дини идракчылыьа эятирмирми? Диэяр тяряфдян, идеал вя халис дини идракчылыьын башда идракчылыгларла ямякдашлыгдан, мцбадилялярдян вя онларла тяркиб йаратмагдан башга бир сечими вармы? Бу идаркчылыг башга идракчылыгларла гоншулугда олуб, тякликдя гала вя гоншуларла щеч бир ялагядя олмайа билярми? Бу гябилдян олан суаллар бизим дини фикир вя ямялляримиз цчцн талейцклц суаллардыр. Дини иътимаиййят вя онун фикир сащибляри щямишя динин дцзэцн анлашылмасына вя она дцзэцн йанашылмасына тякид етмишляр. Лакин бу анлайыш щеч вахт бош йердя йаранмамышдыр. Яксиня, о щямишя дини иътимаиййятдя мцхтялиф мядяни ирсляр зямининдя мейдана эялмишдир. Ислам иътимаиййяти тясис олундуьу андан индийя кими мцхтялиф мярщяляляри баша вурмуш вя мцхтялиф мядяни пилляляри кечмишдир. Щяр бир пиллядя хариъи мядяниййятлярля мцбадиляляря эирмиш вя бу мцбадилялярин наилиййятляри кими дини мядяниййят вя дини расионализм (идракчылыг) цчцн йени характер вя сурятляр пейда олмушдур. Щесаблама техникасы мядяниййяти ъямиййятин бцтцн щярякатларына чеврилдийиндян, расионализм щяр бир ъямиййятдя цмуми вя характерик бир шей олдуьундан, бцтцн мядяниййятлярин юзцлц сайылмаьа башламышдыр вя беля нязяря чарпыр ки, щяр бир ъямиййяти танымаг вя йенидян гурмаг цчцн онун ягли вя мядяни тямяллярини ахтармаг лазымдыр. Ислам ъямиййяти Ислам пейьямбяринин (с) щяйаты заманы ясил мядяниййяти вя расионилзми вящй чешмясиндян вя пейьямбярин биликляриндян бирбаша гайнагланмыш хцсуси форма вя гайдайа малик иди. Бу ъямиййят йарымаданын (Ярябистан йарымадасы – мцяллиф) сярщядлярини кечдикдян вя башга мядяниййятлярля тоггушдугдан сонра ишьал едилмиш юлкяляр вя онларын халглары цчцн йени тяърцбяляр йаратды вя юзц дя цмуми фикир вя ямял щювзяляриндя йени тяърцбяляри юйрянмяйя башлады. Халгларын вя миллятлярин мядяниййятляри иля гарышды вя инсан ъямиййяти щяйатынын вя фикирляринин йени формаларыны йаратды. Бу эцн Ислам ъямиййятинин дцшцнъя сащибляри вя онун тяряфдарлары дини ъямиййяти йенидян гурмаг вя тикмяк цчцн Ислам ъямиййятинин мядяни кюкляринин дяринликлярини, дини идракчылыьын инъяликлярини, хцсусиййятлярини, нятиъялярини вя онларын мцхтялиф дюврлярдяки файдаларыны юйрянмяйя ещтийаъ дуйурлар.

Ислам сивилизасийасында идракчылыьы тянгид етмяк лайищяси ялбяття йени лайищя дейилдир. Бюйцк фикир сащибляринин щяр бири, о ъцмлядян Гязали, Ибн Сина, Мола Сядра вя щямчинин бир чох фягищляр, шярият сащибляри, арифляр вя башгалары – щяр бири юз яняняви ролларыны бу лайищядя ойнамышлар. Лакин Ислам мядяниййятинин Гярб мядяниййяти иля эюрцшмяси, сцннят вя модернизм мясялясиндя дини мцтяфяккирляр арасында йаранмыш бюйцк мцбащися бу лайищянин йенидян ъанландырылмасыны вя она ъидди йанашылмасыны зярури етмишдир. Мящяммяд Абид Ялъабири, Мящяммяд Аркун вя онларын диэяр йени дини дцшцнъяли ардыъыллары бу мяна истигамятиндя Ислам сивилизасийасында яглин, онун инкишаф вя чеврилмялярини юз арашдырмаларынын обйекти етмишляр. Онлар бу инамдадырлар ки, Ислам тарихинин мцхтялиф дюврляриндяки (хцсусян мцасир дюврдя) идракчы (расионалист) зийалылыгла Ислам ъямиййятини йенидян гурмаг олар, ону бяшяри сивилизасийанын йени шяраити иля уйьунлашдырмаг олар. Фикримизъя, бу ъцр сюзляр вя етигадлар мцяййян дяряъядя бизим йени йаранмагда олан Ислам ъямиййятиндяки мцбащисяляри бир гядяр бязяйир. Бир дини гурулушун тясис едилмяси, илк мярщялядя беля суала сюйкянир ки, бу ъямиййятин дини юзэцнлцйц щансы амиллярля баьлыдыр?

Дини юзэцнлцйцн варлыьындан хябярдарлыг онун зати вя сабит цнсцрляринин нядян ибарят олмасыны вя бу юзэцнлцйцн ня дяряъядя уйьунлашмаг габилиййятиня маликлийини билмяк бу гурумун тясис едилмясиня тясир едян ян щялледиъи мясялялярдяндир. Бизимля пейьямбяр сялаватуллащын зцщур етдийи вя йашадыьы мядяниййят арасындакы тарихи фасиля, бизимля о дювр арасында чохлу мядяни гатларын йаранмасы вя бу арада мядяниййят, сивилизасийа вя Ислам идракчылыьында баш вермиш мцряккяб чеврилмяляр – бцтцн бунларын щамысы дини вя имани юзэцнлцйцн варлыьыны юйрянмяйимиз цзяриндя бир щиъаб ролуну ойнайыр. Щягигятдя, бизим вязиййятимиз о азмыш шяхслярин вязиййятиня бянзяйир ки, йол ахтаран заман юзлярини хатырлайырлар, лакин онларын ясил юзэцнлцк сурятини бцрцмцш бюйцк щиъабларла цзбяцз дурмушлар. Дини идрак вя идракчылыьы, онун илк вя сонракы формаларыны, ямякдашлыг вя мцбадиляляр цчцн дартышмаларын вя имканларын юлчцсцнц вя онларын дяйишилмяк габилиййятини билмяк еля бир лайищядир ки, юзцмцзц танымагда, йаддашларымызы йениляшдирмякдя вя юз варлыьымызы йенидян гурмаьымызда бизя йардым едяъякдир. Ялбяття ады чякилян бу лайищянин гаршысында узун бир йол вардыр вя бу ишдя ямякдашлыг вя иштирак цчцн истедадлар вя зяка сащибляр тяляб едир. Ислам ъямиййятинин идрак мирасынын юйрянилмяси бу ирсин чохалдылмасы щямин мирасын йарадылмасында чохлу хидмяти оланларын цзя чыхардылмасыны, диггятли арашдырмалар апарылмасыны вя ялдя едилмиш нятиъялярдян дини идракчылыьын хоша эялян тясвиринин йарадылмасында лайигинъя истифадя едилмясини тяляб едир. Бу иши даща кичик лайищяляри щазырлайыб щяйата кеирмякля башламаг олар. Фялсяфи ъяряйанларын вя Ислам ъямиййятиндя онлардан галмыш мирасын мащиййятляринин ачылмасы бу кичик лайищялярдян сайыла биляр.

Сонракы аддымлары бу лайищядян алынмыш нятиъяляр ясасында эяляъяйя даща ятрафлы вя даща узаг бахмагла атмаг олар. Бцтцн чатышмамазлыгларына бахмайараг, мяъмуядя тягдим едилянляр яслиндя бу истигамятдя атылан кичик аддымлардыр вя цмидварыг ки, тякмилляшдирмякля онун инкишафыны вя йцксялмясини тямин етмяк мцмкцн олаъагдыр.



Фарс дилиндян тяръцмя етди:

Салещ Достялийев

Vəhdət - din alimlərinin islahatçılıq

təfəkkürlərinin inikası

Məcid Kamrani

mədəniyyət müşaviri
Allahın adı ilə

Bu məqalədə vəhdət və İslami birlik mövzusu onun müasir dövrdə zəruriliyi nəzərə alınaraq təhlil olunacaq. Müsəlmanların birliyi məsələsi hələ İslamın meydana gəlməsinin ilk illərindən bəri din rəhbərlərinin və alimlərinin diqqət mərkəzində olmuşdur. Məsum imamlar (ə) və Əhli-Beyt (ə) məzhəbindən olan alimlər tarix boyu Qurani-Kərim, hədis, sünnə və əqldən (Allahın insana verdiyi ən üstün nemət) bəhrələnərək məzhəb və məsləkindən asılı olmayaraq bütün müsəlmanların Allahın ipindən yapışıb bir-birinin yanında yaşamaları üçün çalışmışlar. Onlar bu məsələyə bir şüar kimi yanaşmamış, həm də əməli şəkildə sübuta yetirmişlər. Bəzi şiə alimlərinin tarix boyu bu yolda olan səylərinə qısa şəkildə toxunacaq, Əhli-Beyt (ə) alimlərinin vəhdət mövzusuna qəlbi və əməli etiqadlarını sübut etməyə çalışacağıq.

Əsas mövzuya keçməzdən öncə yaxşı olar ki, həmin alimlərin tarix boyu bu yolda çəkdikləri əzab-əziyyətə və qarşılaşdıqları problemlərə qısaca nəzər salaq. Din alimləri, islahatçıları və ziyalıları həmişə böyük çətinliklərlə üzləşmişlər.


  • Dardüşüncəlilik və quru müqəddəslik

Tarix boyu dardüşüncəli və quru müqəddəs insanlar həssas məqamlarda özlərinin cahillikləri ilə düşmən dəyirmanına su tökmüşlər. Din düşmənləri də bu fürsətdən istifadə edərək onların dini mövzulara səthi yanaşmalarını din alimlərinin və islahatçılarının islahatçı təfəkkürlərinə qarşı yönəltmişlər. Dinə bu cür səthi yanaşmalar hələ İslam Peyğəmbərinin (s) vəfatından sonra başlamış və bu gün də özünü müasir forma və surətlərdə göstərməkdədir. Həzrət Əlinin (ə) mübarək və bərəkətli xilafəti dövründə bu növ insanlar xəvaric adı ilə tanınmışlar. Onlar dini qorumaq adı ilə dünyanın ən kamil, şücaətli, təqvalı, ədalətli və mömin insanı olan İmam Əliyə (ə) qarşı çıxdılar. Xəvariclər özlərinin dardüşüncəli və zülmət dolu təfəkkürləri ilə Bəni-Üməyyə sülaləsinin hakimiyyəti üçün zəmin yaratdılar və əllərini İmam Əlinin (ə) qanına buladılar.

Dardüşüncəlilik, quru müqəddəslik, məsələlərə birtərəfli yanaşma və durğunluq İslam dininin yenilik və islahatçı təfəkkürünün bəlalarındandır. İslamın nurani təlimlərinin dardüşüncəliliyə, durğunluğa və geriliyə gətirib çıxaran bu bəlaların kökünü aşağıdakı kimi sadalamaq olar:



  • Nəfsani istəklər və kin-küdurət.

  • Özgə və yad mədəniyyətlərə vurğunluq.

  • Siyasi rəqabətlər.

  • İslam dininin doğru-düzgün öyrənilməməsi.

  • Dini mövzularda dərin araşdırmaların aparılmaması.

  • Quranın ayələrinə, hədislərə və şəriət hökmlərinə səthi və zahiri yanaşma.

  • Dinin şəxsi mənafe üçün istifadəsi.

  • Məsələlərə birtərəfli yanaşma.

İnsanın dardüşüncəlilik və durğunluq toruna düşməsi üçün bu bəlalardan birinə giriftar olması kifayət edər və giriftar olduqda özü öz dardüşüncəliliyini təbliğ edəcəkdir. Bu proses o qədər cəlbedicidir ki, insan heç bir vəchlə ondan ayrıla bilmir və ömrünün sonuna qədər bu yolu getməyə, namübarək yükü daşımağa məcbur olur.

  • Hakimiyyət ələ gətirmək

Din alimləri və islahatçıları tarix boyu bir məsələ haqqında danışdıqda hakimlər tərəfindən hakimiyyət ələ gətirməkdə ittiham olunurdular. Onlar bu vasitə ilə din alimlərinin və islahatçıların təfəkkürlərini boykot edib, özlərinin hakimiyyətə gəlmələrini və ya hakimiyyətdə qalmalarını təmin etmişlər. Bu metod digər metodlar kimi İslam dinin zühurundan indiyə qədər dardüşüncəli insanlar və din düşmənləri tərəfindən dəfələrlə istifadə olunmuşdur.

Həzrət Əlinin (ə) xilafəti dövründə, o həzrət dəfələrlə bu cür insanlar tərəfindən hakimiyyət ələ gətirməkdə ittiham olunmuşdu.

Müasir dövrdə İmam Xomeyni Rza şah rejiminə qarşı mübarizə apardıqda dəfələrlə rejim mollaları, quru müqəddəs və dardüşüncəli insanlar tərəfindən bu ittihamlarla üzləşirdi.

Din alimləri və islahatçıları tarix boyu çəkdikləri əzab-əziyyətə və çətinliklərə rəğmən mübarizəyə qalxmış, azad düşüncəlilik, yenilik və islahatçılıq carçısı olan İslam dininin müqəddəs təlimlərini yaymışlar. Bu islahatçı təfəkkürlərdən biri də İslami birlik və vəhdət məsələsidir.

Şiə alimləri İslami birlik məsələsinin banilərindən hesab olunurlar. Onlar İslam dininin məzhəbləri arasında barışığın və birliyin yaranmasında əllərindən gələni etmişlər. Şiə alimlərinin sünnilərlə birlikdə yaşadıqları sülhsevər və iftixarlı həyatları həmin həqiqəti sübut edir. İndi isə bəzi tarixi faktlar əsasında bu barədə olan nümunələrə nəzər salaq.

Hamının təsdiqlədiyi kimi İslam Peyğəmbəri (s) özündən sonra Həzrət Əlini (ə) xəlifəliyə seçmişdi. Lakin məlum hadisələrdən sonra İmam Əli (ə) İslamın və müsəlmanların birliyi xətrinə hər üç xəlifənin xilafətinə dözdü və səbir etdi. Bir rəvayətə əsasən üçüncü xəlifə Osman Həzrət Əlidən (ə) qorxduğu üçün onu Mədinədən ixrac edir. Lakin sonra yenidən qaytarır. Bir müddətdən sonra yenə də onu şəhərdən xaric edir və yenə də qaytarır. İmam Əli (ə) bu məsələdə müsəlmanların birliyi naminə səbir edir və buyurur: And olsun Allaha, qorxuram bu cür davranmağıma və oxşar məsələlərdə Ömərlə mülayim rəftarıma görə günaha batım, və Allah məni bağışlamasın. Əhli-Beyt (ə) məzhəbinin rəhbərinin İslami birlik məsələsinə yanaşması bu cür idi.

Dünyada Əhli-Beyt (ə) məktəbinin və mədəniyyətinin geniş şəkildə yayılması bu məktəbin əqli və əməli yenilikləri və mötədilliyi sayəsində olmuşdur. Bu məktəb gəldiyi hər yerə və millətə inkişaf və asayiş ərməğan etməklə bərabər daima digər məzhəblərin hüquqlarına hörmət etmiş və İslam qardaşlığı və vəhdətini əsas şüar bilmişdir. Bu, xüsusilə onların hakimiyyətdə və iqtidarda olduqları zaman açıqcasına hiss edilir. Əhli-Beyt (ə) davamçıları daima öz müxalifləri ilə münasibətdə söz və əqidə azadlığı prinsiplərinə riayət etmişlər. Həmin məktəbin geniş yayılmasının və davamlılığının sirri də məhz bu məsələdə gizlənmişdir. Tarixdən məlum olduğu kimi bir çox şiə alimləri sünni ustadlarının yanında şagirdlik etmiş və əksinə, şiə ustadlarının çoxlu sünni tələbələri olmuşdur.

Hicri qəməri tarixinin 4-cü və 5-ci əsrlərində Bağdadda hənbəlilərin şiələrə divan tutmalarına rəğmən şiə alimləri onlara qarşı mötədil və insaflı olmuşlar. Əzdud-dövlə Deyləminin müşaviri, böyük şiə alimlərindən olan Şeyx Müfidin, həmçinin Fəxr əd-Dövlə Deyləminin vəziri, şiə alimi Sahib bin İmadın sünnilərə və bütün İslam alimlərinə qarşı rəftarları və hörmətləri, həmçinin Rey şəhərinin şiələrin elmi mərkəzinə, eyni zamanda sünni-şiə dialoqu mərkəzinə çevrilməsi şiə alimlərinin İslam qardaşlığı və birliyi məsələsinə baxışlarının bir nümunəsidir. Bu tərz-təfəkkür digər şiə məmləkətlərində də hakim idi. Qazi Nəman adlı böyük şiə alimi tərəfindən idarə olunan Misirdəki Fatimilər höküməti də bütün İslam məzhəbləri və firqələri üçün bərabər şəkildə fəaliyyət aparmaq üçün geniş imkanlar açmışdı. Fatimi hakimlər müxtəlif məzhəblərdən olan alimləri Misirə dəvət edərək onlara tədris etmək, fitva vermək və qazilik etmək üçün şərait yaratmışlar. Buraya Əhli-Beyt (ə) məktəbinin barışmaz müxaliflərindən olan Qəzzali də böyük ehtiramla dəvət olunmuşdu. Təbii ki, bu rəftar Misir Fatimi hakimlərinin Əhli-Beyt (ə) bulağından sirab olmalarından irəli gəlirdi. Burada qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Al-Buye və Suriyanın şimalında yerləşən Al-Həmdan höküməti də digər məzhəblərə qarşı eyni rəftarları edirdi. Bu gün Misirin ən böyük elmi mərkəzi olan Əl-Əzhər Universiteti Fatimilər höküməti dövründə Əhli-Beyt (ə) ardıcıllarının islahatçı təfəkkürünün mirasıdır ki, bir İslam ölkəsində cilvələnib. O zaman bu elmi mərkəzdə bir şeyx Fatimi məzhəbini, digəri Maliki, üçüncüsü Hənəfi və dödüncüsü Şafii məzhəbini tədris edirdi. Təqribən belə əməkdaşlıq, vəhdət və fikir azadlığı hətta günü bu gün də müəyyən bir elmi mərkəzdə qeyri-mümkündür, hansı ki, hakimiyyət və ya ictimai təhlükəsizlik də buna şərait yaratsın. Bu təhlükəsizlik o dövrkü cəmiyyətdə Fatimi hakimlərinin vahid İslam ümmətinə və digər məzhəblərə hörmətindən qaynaqlanırdı.

Hicri qəməri tarixinin yeddinci əsrində yaşamış Əhli-Beyt (ə) məktəbinin əvəzsiz alimi Əllamə Hilli adı ilə tanınan Cəmaləddin bin Mutəhhər İslamın və ümmətin şərəfini qorumaq məqsədilə çox dəyərli addımlar atmışdır. Belə ki, o, əsl Əhli-Beyt (ə) maarifindən və təlimlərindən istifadə edərək, Sultan Məhəmməd Xudabəndənin dövründə İslam dini şiddətli böhranla üzləşdikdə məzhəblər arasında yaranan ixtilafları asanlıqla aradan qaldırmış və nurlu İslam dininin öz həyatını davam etdirməsinə səbəb olmuşdur. Bu ixtilaflar o yerə çatmışdı ki, məzhəb böyükləri və tərəfdarları digər məzhəbi rədd və özünün doğruluğunu sübut etmək üçün hətta Qurani-Kərim kimi müştərək və danılmaz əsasları belə inkar edirdilər. Bu məsələ yenicə İslam dinini qəbul edənlərin (monqolların) dindən uzaqlaşmasına səbəb olurdu. Məhz belə bir böhranlı dövrdə Əllamə Hillinin bu problemlərin həllində oynadığı tarixi və mühüm rol heç kimə gizli deyil. Sultan Məhəmməd Xudabəndənin Əllamə Hilli ilə tanışlığı sayəsində İslamı qəbul etməsi bu böyük alimin uzaqgörən və müdrik rəftarının bir nümunəsi idi. Bu dövrdə çoxlu sünni və şiə alimləri Əllamə Hillinin meydana gətirdiyi sağlam mühit sayəsində yenidən özlərinin dini fəaliyyətlərini davam etdirdilər.

Səfəvilər dövrünün bütün alimləri, o cümlədən Mühəqqiq Kurki, Şeyx Bəha, Molla Sədra, Əllamə Məclisi və Xansari kimi alimlər digər İslam firqələrinin başçıları ilə sağlam və elmi dialoqların aparılmasını vurğulayır və bunu ən düzgün yol hesab edirdilər. Onlar Səfəvi dövlətinə qarşı düşmənçilik ideologiyasına görə Kiçik Asiya və Diyarbəkrdə minlərlə Əhli-Beyt (ə) tərəfdarlarını öz qanına qəltan etmiş Osmanlı dövlətinin o dövrdəki başçısı İkinci Sultan Səlimin cinayətləri müqabilində müsəlmanlar arasında qardaş qırğınına yol vermədilər. Bu da din alimlərinin İslam məzhəbləri arasında birliyin qorunmasını vacib sayan islahatçılıq ideyalarının və öz xalqına və millətinə varid olmuş zülm və təzyiqlərə baxmayaraq İslami vəhdət məsələsinə önəm vermələrinin bariz nümunəsidir.

Müasir dövrdə də şiə alimləri İslami birliyi və məzhəblər arasında yaxınlaşmanı özlərinin əsas prinsiplərindən hesab edirlər. Ayətullah Burucerdi, Ayətullah Kaşani, Ayətullah Hayeri, Ayətullah İmam Xomeyni, Ayətullah Xamneyi, Ayətullah Sistani və digər alimlər və təqlid mərcələri bütün dünyada İslami birliyin bayraqdarlarıdır. İran xalqı və dövlətinin sünni olmalarına baxmayaraq məzlum Fələstin xalqını hərtərəfli dəstəkləməsi, İran İslam Cümhuriyyətinin dahi rəhbəri Həzrət İmam Xomeyni tərəfindən mübarək Ramazan ayının axırıncı cümə gününün Ümumdünya Qüds günü elan edilməsi, həmçinin İranın dini lideri Ayətullah Xamneyi tərəfindən 2007-ci ilin İslami birlik ili elan edilməsi şiə alimlərinin vəhdət, sülh şəraitində birgəyaşayış və İslami vəhdət məsələsinə qəlbən olan etiqadlarının göstəricisidir.

Bu islahatçılıq və yenilik baxışları dövrü problemlərin və məsələlərin düzgün dərk edilməsindən irəli gəlir və yalnız İranlı din alimlərinə aid deyil. İraqda, Livanda və digər İslami ölkələrdə olan Əhli-Beyt (ə) tərəfdarları və alimləri də vəhdət və İslami birlik məsələsinə tamamilə eyni mövqedən yanaşırlar. Seyid Həsən Nəsrullah və digər Livan alimlərinin rəhbərliyi ilə Cənubi Livanda yaşayan müsəlmanların sülhsevərlik və humanist rəftarları, həmçinin Ayətullah Sistaninin İraqı işğal edən qüvvələr və terroristlər müqabilində tədbirli rəftarlarını da bu baxımdan araşdırmaq olar. Belə ki, İslam düşmənləri İraqın Samirra şəhərindəki və digər şəhərlərdəki müqəddəs ziyarətgahları hücuma məruz qoymaqla və İslam məzhəbləri arasında təfriqə salmaqla özlərinin şeytani məqsədlərinə çatmaq istəyirdilər. Lakin Ayətullah Sistaninin müdrik tədbirləri və fətvaları sayəsində baş verə biləcək fitnənin qarşısı alındı. Eyni zamanda bu şiə alimi bütün sağlam və dindar qüvvələrin birləşib istismarçılara və sionistlərə qarşı mübarizə aparmağına icazə verərək Əhli-Beyt tərəfdarlarını səbrə və dözümə dəvət etdi. Böyük İslam aliminin bu uzaqgörən və müdrik hərəkəti təkcə müsəlman ziyalıları, alimləri və insan hüquqları tərəfdarları tərəfindən dəstəklənmədi, həm də Səudiyyə müftiləri və Qərzavi kimi məşhur sünni alimləri də bu hərəkəti alqışladılar. Bu gün İraq xalqı və dövləti bu məsələdə, yəni ixtilaf və təfriqələrdən ən böyük zərbələrə məruz qalmışdır.

Sadaladıqlarımız İslam tarixi boyu din alimlərinin islahatçılıq fəaliyyətlərinin yalnız kiçik bir hissəsi idi. Əhli-Beyt (ə) ardıcıllarından olan alimlərin iftixarlı həyatları bu qəbildən həqiqətlərlə doludur. Bu həqiqətlərin hər biri müsəlmanlar arasında vəhdət və birliyin qorunmasına xidmət etmişdir.

Vəhdət və İslami birlik ideyası əsil İslam mədəniyyətindən qaynaqlandığı üçün özünün həyatı boyu dardüşüncəlilik, durğunluq, gerilik, zahirpərəstlik, məsələlərə birtərəfli yanaşma, kin-küdurət, qudrət tələblik, həsəd və siyasətbazlıq kimi bəlalarla və çoxlu qanlı fitnələrlə qarşılaşmışdır.

Müsəlmanların hər birinin, xüsusilə azadfikirli alimlərin və ziyalıların İslam dünyasının müştərək məsələlərində dialoq və həmrəyliyi İslam ümmətinin birliyi sütunlarını daha da möhkəmlədəcək, müqəddəs İslam dininin düşmənlərinin bütün hiylə və məkrlərini alt-üst edəcəkdir.


Yüklə 1,65 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin