N. R. Namazov
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- UOT 63: 54 (075.8) H.M. HƏSƏNOV 1 , Q.M. MƏMMƏDOV 2 , N.R. NAMAZOV
- Tədqiqatın metodikası.
- Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
- Ekoloji problemlər.
| Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
3 ЕКОЛОЭИЙА ВЯ ЯТРАФ МЦЩИТИН МЦЩАФИЗЯСИ UOT 63: 54 (075.8) H.M. HƏSƏNOV 1 , Q.M. MƏMMƏDOV 2 , N.R. NAMAZOV 3 , B.C.BAĞIROVA 4 , E.P.MAHMUDOVA 5 goshgarmm@rambler.ru . AMEA Torpaqşünaslıq və Aqrokimya İnstitutu 2, 4, 5 Sumqayıt Dövlət Universiteti 1, 3 MĠNERAL GÜBRƏLƏRĠN VƏ TULLANTILARIN ĠSTĠFADƏSĠNĠN AQROKĠMYƏVĠ MƏSƏLƏLƏRĠNƏ DAĠR GiriĢ. Məlumdur ki, kənd təsərrüfatı məh- sullarının istehsalında və torpağın münbitliyinin yüksəldilməsində üzvi və qeyri-üzvi mənşəli gübrələrdən geniş istifadə olunur [1-3]. Üzvi gübrə kimi daha geniş istifadə edilən gübrələr iri və xırda buynuzlu heyvanların (inək, at, qo- yun, keçi və s.) və quş peyinindən (toyuq, ör- dək, qaz və s.) istifadə edilir. Bitkilər tərəfindən mənimsənilə bilən qida maddələrinin miqdarı quş peyinində mal peyi- nindən üstündür. Belə ki, quş peyininin tərkibi mal peyиni ilə müqayisədə təqribən 3 dəfə yük- səkdir. Belə ki, quş peyinində azot 1,7-1,9 %, fosfor 1,5-1,7 %, kalium 0,8-1 %, kalsium ionu 2,3-2,5 % təşkil edirsə, mal peyinində azot 0,4- 0,55 % fosfor 0,25-0,3 %, kalium 0,4-0,6 %, kalsium 0,5-0,6 %-dır. Keçi peyininin tərkibində kaliumun miq- darı (1,1-1,2 %) bütün peyinlərdən üstündür. Kartofda, turpda və paxlalı bitkilərdə kükürdlü birəşmələrin (ksantogenatların və mellitin züla- lının) əmələ gəlməsi üçün lazım olan (tərki- bində 1,1 % ) kükürd ionu vardır. Bu baxımdan üzvi gübrə kimi qaz peyini mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Üzvi gübrələrdə qida maddələrin az olmasına baxmayaraq torpaq qatının yumşaldıl- masında, aerasiyasında hidrofilliyin (su udma- nın) artırılmasında və rəng dəyişmə ilə istilik saxlama qabiliyyətinin yüksəldilməsində qeyd edilən gübrələr çox faydalıdır. Üzvi gübrə bitki yarpaqlrının təkibində 4 % azot, kalsium və ka- lium olmaqla qısa müddətdə torpağın münbit- ləşməsində, yumşaldılmasında, hidrofilləşmə- sində, eyni zamanda humusun əmələ gəlməsin- də də çox əhəmiyyətli hesab edilir.
yəvi tərkibinin öyrənilməsi ümumiləşdirilmiş və qəbul edilmiş analiz üsulları ilə aşağıdakı ədəbiyyatlarda göstərilən metodlara uyğun ola- raq aparılmışdır. «Агрохимические методы исследова- ния почв» Издательства «Наука». Москва, 1975. Под ред. акад. А.В.Соколова. «Практикум по агрохимии». Из-во ВО «Агропромиздат» Москва, 1987. под.ред.гл. кор. ВАСХИНИЛ проф. Б.А.Ягодина.
mənimsənilən qida maddələrinin miqdarına görə mineral (qeyri-üzvi) gübrələr kənd tə- sərrüfatı bitkilərinin intensiv inkişafında, məhsuldarlığın artırlmasında xüsusi əhəmiy- yətə malikdirlər. Azotlu gübrələrdən sulu ammonyak, ammonium nitrat, karbamid və sulfat turşusunun azotlu və kaliumlu birləş- mələri, fosfat turşusunun müxtəlif törəmələ- ri sadə superfosfat, ikiqat superfosfat, kali- umlu gübrələrdən kalium sulfat, kalium xlo- rid və s. geniş istifadə olunur. Aparılan təc- rübələrdən məlum olmuşdur ki, azotlu (am- monyaklı, nitratlı və amid tərkibli) gübrələ- rin qeyri-düzgün və yüksək normada tətbiqi əsasən gübrələrin normalarının düzgün seçil- məməsi nəticəsində torpaqəmələgətirən və digər faydalı mikroorqanizmlər məhv olur- lar. Bu baxımdan ammonium nitratın daha çox ekoloji zərərliliyi müşahidə edilmişdir ki, bu da onun tətbiqində gübrənin verilmə vaxtına, normasına və üsullarına xüsusı ola- raq diqqət yetiriməsidir. Belə ki, ammonium nitratın normadan yüksək tətbiqi torpaqdakı Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
4 canlıların məhvinə səbəb ola bilir və bunun- la yanaşı kənd təsərrüfatı bitkilrənin keyfiy- yətinə də mənfi təsir göstərir. Bundan əlavə bitkiyə normadan artıq ammonium nitrat gübrəsi verdikdə bitkilər- də, xüsusilə tərəvəzlərdə nitrat problemi ya- ranır, normadan artıq nitratlar, orqanizmdə nitritlərə və nitrozaminlərə çevrilir, bunlar da insanlarda xərçəng xəstəliklərinin əmələ gətlməsinə səbəb ola bilən amillərdən ol- maqla yanaşı kənd təsərrüfatı bitkilərinin keyfiyyət göstəricilərinə də mənfi təsir gös- tərir.
Bundan başqa azotlu gübrələrdən am- monyakın qaz halında itkisi və başqa sözlə ammonium nitratmın parçalanıb azot bir ok- sidə (N
2 O) çevrilməsi də ətraf mühit üçün çox zərərli və təhlükəli hesab olunur. Belə ki, N
2 O
əmələ gələndən
6-8 ay sonra ozon təbəqəsinə çataraq ozon qatının zəncirvari parçalanmasına səbəb ola bilir. Azotlu güb- rələrin tətbiqində aqroqaydalara riayət edil- dikdə onun bitkilər üçün əvəzedilməz gübrə olduğu bir daha təsdiq edilmişdir.
Akademik D.N.Pryanişnikov yazırdı: «ammonium nit- rat gələcəyin gübrəsidir». Bu gübrənin zərər- lilik dərəcəsi nəzərə alınmaqla onun tətbiqi vaxtına və normalarına xüsusi fikir verilmə- lidir. Bu gübrədən bitki zərərvericilərinin (xüsusilə yarpaqdakı cücülərin) məfv edil- məsində dərman kimi də istifadə olunası ədəbiyyatlarda göstərilmişdir [2,8]. Çöl təcrübələrində müəyyənləşdirilmiş- dir ki, tut ağacında amerika kəpənəyini məhv etmək üçün ammonium nitratın suda 1,5-2 %-li məhlulu ilə budaqları 10 gündə 2 dəfə dərmanlamaqla yarpaqyeyən kəpənək- lər məhv edilmişdir. Karbamid gübrəsi ammonium şorasına nisbətən az zərərli olsa da mikroorqanizmlər onu yeyərək ammonyaka (sulu məhlulda na- şatır spirtinə) və karbon qazına parçalayır. Bu zaman əmələ gələn naşatır spirti torpaq- dakı mikroorqanizmlərə və soxulcanlara mənfi təsir göstərir və bəzi hallarda onların məhvinə gətirib çıxarır. Mineral gübrələrdən nitrofoska, urojay və azofoskanın tərkibində 40-50% kalium xlorid, az bir hissəsi isə ammonium sulfat vardır. Gübrədə xlor ionu çox olduqda bitki- lərin xüsusilə xiyarın, çiyələyin, pomidorun və kartofun keyfıyyətinə pis təsir göstərir, məhsul tez xarab olur, sulu və dadsız olur. Aparılan təcrübələrdən məlum olmuşdur ki, (100 m 2 ) kartof sahəsinə 500 kq mal peyini və 3,5 kq nitrofoska verdikdə kartof məhsulu bir qədər sulu olmaqla yanaşı tez çürüməyə başlamışdır. Bunun səbəbi mineral gübrənin tərkibində xlor ionunun çoxluğu ilə kartofun isə xlorofob (xlor sevməyən) bitki olması ilə əsaslan- dırılmışdır. Respublikamızda ekoloji təmiz fosforlu, kaliumlu, kalsiumlu gübrələrin qismən də olsa istehsalı mümkündür. Belə ki, ildə mal- qara kəsimindən tonlarla sümük atılır. Hə- min sümüyü xırdalayıb və yaxud yandırıb külünü nitrat turşusu ilə qarışdırdıqda 50-60 C 0 -də aşağıdakı reaksiya ilə ekoloji təmiz gübrəyə çevrilməsi mümkündür.
Ca
(PO 4 ) 2 +4HNO
3 Ca(H 2 PO 4 ) 2 +2Ca(NO 3 ) 2 Bu gübrə qarışığı suda asan həll oldu- ğundan bitkilər tez mənimsəyirlər. Kalsium fosfatı (sümük unu) sulfat ya- xud fosfat turşusu ilə də emal etmək olar. Bu maddəni nitrat turşusu ilə emal etmək daha əhəmiyyətlidir, belə ki, burada əmələ gələn kalsium nitrat çox hidrofil (suya həssas) olduğundan suda asan həll olaraq, qoşa həll olma nəticəsində özü ilə birlikdə fosforlu birləşmənin suda asan həll olnıasına səbəb olur. Burada suda qoşa həllolma prosesi nə- ticəsində bitki asanlıqla bu kompleks gübrə- ni mənisəyərək intensiv inkişaf edir. Bu fos- forlu gübrəni sadə superfosfatdan fərqli ola- raq uzun müddət saxladıqda retroqradasiya (daşlaşma) prosesi getmədiyindən bitki tərə- findən asan mənimsənilən halda olur. Azərbaycanda (Qarabağda) tərkibində 20% maqnezium karbonat olan dolomit (CaCO 3
3 )yatağı vardır. Dolomitin sulfat turşusu ilə yaxud sulfat turşusu ilə nitrat turşusunun (70÷30 nisbətində) qarışığı ilə dolomiti 50-60 0 C-də emal etməklə suda asan həll olan kompleks gübrə alınır.
CaCO 3 -MgCO
3 +2H
2 SO 4 CaSO
4 + +MgSO 4 +CO
2 +2H
2 O CaCO 3 -MgCO
3 +4HNO
3 + +H 2 SO 4 CaSO
4 +Mg(NO
3 ) 2 + Ca(NO 3 ) 2 Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
5 Kalsium sulfat gübrə kimi çox qiymətli olsa da, amma suda pis həll olur (100 qr - da 2 qr) tərkibində olan maqnezium sulfat çox hidrofil olduğundan kalsium sulfatın nisbə- tən asan həll olmasına səbəb olaraq bitkinin intensiv inikşafını təmin edir. Xüsusilə 70% sulfat turşusu 30% nitrat turşusu ilə dolomiti emal etdikdə alınan kompleks gübrə suda yaxşı həll olaraq bitki tərəfindən asan mə- nimsənilir, çünki gübrənin tərkibində olan kalsium nitratda maqnezium sulfat və maq- nezium nitrat kimi çox su sevən (hidrofil) ol- duğundan bitki tərəfindən asan mənimsənil- ərək sürətli inikşafı təmin edir. Bu gübrənin 10 %-li sulu məhlulu uzun müddət çökmür və çöküntüsü dərhal homogen suspenziyaya şevrilir. Ağac külündə, xüsusilə enli yarpaqlı ağacların külündə 18%-dək kalium karbonat, 10 % kalsium oksid, kalsium karbonat və fosforlu, boratlı, maqneziumlu və mikroele- mentli birləşmələr vardır. Külü bir başa bit- kiyə verdikdə tərkibindəki qələvi xassəli ka- lium karbonat (K 2 CO 3 ) məhlulunun pH gös- təricisi 11 olduğundan bitki inkişafdan daya- nır. Bu qələvi xassəli maddələr qarışığı sulf- at turşusu ilə reaksiyaya uğradıqda mikroele- ment tərkibli neytral gübrə alınır:
K
CO 3 +CaCO 3 +4H
2 SO 4 2KHSO
4 + CaSO 4 +2CO
2 +3H
2 O
Burada alınan kalium hidrosulfat çox hidrofil maddə olduğundan suda çətin həll olan kalsium sulfatda həll olunaraq bitki tə- rəfindən asan mənimsənilə bilən formaya düşür. Əmələ gələn KHSO 4 sulu mühitdə temperaturun təsirindən K 2 SO 4 -ə çevrilir. Eksperimental tədqiqatlarda məlum ol- muşdur ki, otaq temperaturunda gedən pro- sesdə 4,5 kq külə 1 litr 93-95%-li sulfat tur- şusunu hissə-hissə qarışdırmaqla ekzotermik reaksiya nəticəsində kompleks gübrə alınır. Bü gübrə kükürdlü birləşmələrə çox ehtiyacı olan kartof, paxlalı bitkilər üçün daha fayda- lıdır. Burada bitkilərin tələbatından asılı ola- raq pH-ı 5-8 intervalında dəyişdirmək müm- kündür.
Məlumdur ki, bütün torpaqlarda 5-20 % CaCO
3 vardır. Bu duz suda pis (100 qr suda 0,392%) həll olur. Kalsium ionu bitkilərdə yüksək molekul kütləli karbohidratların (sellüloza, liqnin və s.) sintezinə (kaliumla birgə) sərf olunur. Onu torpaqda mənimsəni- lən hala salmaq üçün torpağa karbon qazı və yaxud turş su vermək lazımdır ki, suda həll olan turş duz əmələ gəlsin:
CaCO 3 +H 2 O+CO 2 Ca(HCO 3 ) 2
Respublikamızda ildə tonlarla karbid tul- lantısı-kalsium hidroksid alınır. Bu tullantını nitrat turşusu və ya fosfat turşusu ilə emal edərək kalsium nitrat və ya kalsium hidro- fosfat gübrəsi almaq, mümkündür. Bundan əlavə kalsium hidroksid bitkilərdə, xüsusilə tərəvəz bitkilərində, o cümlədən pomidor bitkisində daha çox rast gəlinən fitoftoroz xəstəliyinin müalicəsində, həmçinin bordo mayesinin komponenti olaraq ağacları ağart- maq üçün yararlıdır. Karbid tullantısının bu məqsədlə istifadə olunması həm də ekoloji nöqteyi-nəzərdən səmərəlidir.
Mineral gübrələrin, eləcə də ənənəvi və qeyri-ənənəvi üzvi və mineral mənşəli güb- rələrin tərkibi, xüsusiyyətləri və əkinçilikdə tətbiqi üsulları araşdırılmışdır. Tullantıların (sümük unu və ağac külü) fosfor gübrəsi ki- mi səmərəli istifadə xüsusiyyətləri araşdırıl- mış və eləcə də, dolomit minerallarından (CaCO 3
MgCO 3 ) kaliumlu və maqneziumlu mineral gübrələrin alınması və istifadə üsul- ları müəyyələşdirilmlşdir.
Mineral fertilizers, as well as traditional and non-traditional, organic and mineral fer- tilizers, I - stream composition, properties, and methods of application analyzed in agri- culture. Waste (bone meal and wood ash) characteristics were examined, as well as the efficient use of phosphorus as fertilizer, do- lomite minerals (CaCO3 MgCO3) purchase of potash and magnesium fertilizers and techniques used are defined.
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
6 Ədəbiyyat siyahısı 1.
Овчинников В.Ф., Янишевский Ф.В. Промышленность минеральных удоб- рений сельскому хозяйству. Москва «Химия», 1985. 45 стр. 2.
яйстве. Москва, 1984, №6. 3.
Химическая промышленность за рубе- жом. Москва, вып.2, 1988. 4.
və ətraf mühitin mühafızəsi. Bakı, “Elm”, 2005, 880s. 5.
на, Москва, ВО Агропомиздат 1989,
стр. 554. 6.
Мовсумов З.Р. Азот в земледелии Азер- байджана. Баку, Элм
, 1978, 162 с. 7.
üzvi tullantıların təkrar emalından alınmış yeni gübrələrin kənd təsərrüfatı bitkiləri altında səmərəliliyi. Torpaqşünaslıq və Aqtokimya tədqiqatları əsərləri toplusu, XV cild, səh. 339-348. Bakı, “Elm”-1999. 8.
Ягодин Б.А. Агрохимия Москва ВО. Агропромиздат , 1989, стр. 554. 9.
Агрохимические методы исследова- ния почв
Издательства Наука
. Мос-
ква, 1975. Под ред. акад. А.В.Соколо- ва.
10.
Практикум по агрохимии . Из-во ВО Агропромиздат Москва, 1987. под. ред. гл. кор. ВАСХИНИЛ проф. Б.А.Ягодина.
“Ekologiya mühəhdisliyi kafed- rasının” proffessoru A. Əzizov təqdim edilmişdir. UOT: 631.6 A.B. DOLXANOV BDU-nun dosenti KÜR-ARAZ OVALIĞININ EKOCOĞRAFI PROBLEMLƏRI VƏ YAXġILAġDIRILMASI YOLLARI 1. Torpaqların meliorasiyası və irri- qasiyası. Azərbaycanın uzun illər mühüm suvarma əkinçiliyi və qışlaq regionu kimi ta- nınan Kür-Araz ovalığında 20-25 il əvvəl başlamış durğunluq illərində ekocoğrafi və- ziyyət xeyli gərginləşmişdir. Əlverişli təbii şəraiti və şirin su mənbələrinin olması, bu- rada lap qədim zamanlardan suvarma əkinçi- liyinin inkişaf etdirilməsinə geniş imkanlar vermişdir. Burada kənd təssərüfatının inkişa- fına maneçilik törədən əsas səbəblər ərazidə yayılmış torpaqların duzluluğu və yüksək dərəcədə minerallığa malik olan qrunt suları- nın səviyyəsinin yer səthinə çox yaxın olma- sıdır. Şoranlaşmış torpaqların sahəsi 400 min ha-ı keçmiş, bir çox yerlərdə bitki örtüyü de- qradasiyaya uğramış, göl-bataqlıq kompleks- lərində suyun duzluluğu çoxalmış və s. arzu- olunmayan proseslər baş vermişdir. Ovalığın torpaqlarının kənd təsərrüfatı bitkiləri altında istifadə olunduğu ilk dövr- dən burada geniş irriqasiya-meliorasiya təd- birlərinin həyata keçirilməsinin lazım olduğu əsas məsələ kimi qarşıda dururdu. Ərazidə becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvar- ma suları ilə təmin edilməsi məsələsi ta- riximizin müxtəlif dövrlərində kifayət qədər yüksək dərəcədə həll edilmişdir. Ancaq il- dən-ilə əkin sahələrinin genişləndirilməsi burada becərilən kənd təsərrüfatı bitkilərinin suvarma sularına olan təlabatını həmişə kifa- yət qədər ödəyə bilməmişdir. 1950-ci illərdə Mingəçevir su anbarının Yuxarı Şirvan və Yuxarı Qarabağ kimi iri suvarma kanalları istifadəyə verilməsi, bir çox digər kanalların rekonstruksiya olunması və bərpası 1960-cı illərdə respublikamızda suvarılan torpaq əra- zilərinin sahəsini 1,45 mln hektara çatdırma- ğa imkan verdi. Suvarma şəbəkələrinin genişləndirilmə- sinə, böyük ərazilərin su ilə təmin edilməsi- nə baxmayaraq, burada kənd təsərrüfatı bit-
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
7 kilərindən nəzərdə tutulan yüksək məhsul əl- də olunmuşdur. Bildiyimiz kimi, ölkədə is- tehsal olunan pambıq bütövlükdə Kür-Araz ovalığında becərilir. 1980-cı ilin ortalarında ildə 1mln. tondan artıq pambıq istehsal edən Azərbaycan Respublikasında 7-8 il sonra pambıq əkini üzümçülük kimi tamamilə tə- nəzülə uğramışdır. Yenidən dirçələn pam- bıqçılıq getdikcə daha çox torpaq sahələrini əhatə edir və nəticədə 2005-ci ildə pambıq yığını 196,2 min ton təşkil etmişdir. Lakin bu yüksək məhsul yığımı yalnız bir neçə il davam etmişdir. Sonra bu sahələr şoranlaş- mış və əkin dövriyyəsindən çıxmışdır. Bu- nun əsas səbəbi yüksək minerallığa malik olan qrunt sularının suvarmaların aparılması ilə əlaqədar yer səthinə yaxınlaşması, özləri buxarlanaraq tərkiblərindəki duzları torpaq- ların üst qatına toplaması idi. Keçmiş SSRİ dövründə respublikada pam- bıqçılığın sürətlə inkişaf etməsi üçün gübrə və ziyanvericilərə qarşı mübarizə məqsədi ilə kimyəvi maddələrin geniş istifadə edil- məsi nəticəsində Kür-Araz ovalığının tor- paqlarının kimyəvi çirklənməsi baş vermiş- dir. SSRİ dağılan ərafədə Azərbaycanda 800 min ha sahə herbisidlər tətbiq olunmaqla be- cərilirdi. Bu torpaqların 60%-i Kür-Araz ovalığındadır. Ekocoğrafi cəhətdən ən çox çirklənmiş ərazi Muğan və Salyan düzləridir. Burada torpaqların tərkibində xlorlu-üzvi birləşmələrdən ibarət olan pestisidlərin miq- darı 0,94 mq/kq-dır. Torpaqda olan DDT-nin miqdarı qəbul edilmiş həddən 9 dəfə çox olmuşdur. Keçmiş SSRİ dağılandan sonra pambıq be- cərilən torpaqlar dəfələrlə azaldığına görə, zəhərləyici kimyəvi maddələrin miqdarı da o qədər aşağı düşmüş, bəzi çox zəhərli maddə- lərin yəni pestisidlərin istifadəsi qadağan edildiyindən son illərdə vəziyyət xeyli yax- şılaşmışdır. Uzun illər ərazində suvarılan torpaqlara xidmət edən kollektor-drenaj şəbəkəsi tədri- cən sıradan çıxmağa başlamış, SSRİ dağılan ərəfədə və ilk müstəqqilik illərində lillənmiş və bitki ilə örtülmüşdür. Ona görə də ümumi uzunluğu 26,5 min km-dən artıq olan kollek- tor-drenaj şəbəkəsi torpaqları şoranlaşdıran yeraltı suların yalnız 1/5-nə qədərini axıda bilir.
Magistral suvarma kanallarının süni örtüyə alınması burada böyük su itkisinə səbəb olmuşdur. Yuxarı Şirvan kanalından filtirasi- ya olunan su Mingəçevir su anbarından gö- türülən suyun 30%-ni, Yuxarı Qarabağ kana- lından isə 20%-ni təşkil edir. Bunun nəticə- sində Baş Şirvan, Mil-Qarabağ, Muğan-Sal- yan və s. kollektorlara göstərilən təzyiq ən azı 2 dəfə artıb. Kollektorların bəziləri demək olar ki, sıra- dan çıxmışdır. Hazırda Xəzər dənizindən Mil düzünə kimi çəkilmiş magistral kollek- torun yaxın vaxtlarda Mingəçevir və Şəmkir su anbarlarına qədər uzadılması və daha bir sıra böyük kollektorların çəkilməsi nəzərdə tutulub. Kür-Araz ovalığının ən böyük sərvəti bu- ranın torpağıdır. Onların şoranlaşması tor- paqların məhsuldarlığını o qədər aşağı salır ki, torpağı becərmək əhali üçün sərfəli ol- mur. Həmin səbəbdən suvarılan torpaqların 400 min ha-ı bu və ya digər dərəcədə şoran- laşmaya məruz qalmışdır. Suvarma mədə- niyyətinin aşağı səviyyədə olması torpaq- ların selləmə yolu ilə suvarılması və ümu- miyyətlə, suvarma rejiminin pozulması da təkrar şoranlaşmanı sürətləndirir. Həmin sə- bəbdən təbii ladşaft sahələrində də heyvan- darlığın inkişafı tənəzzülə uğrayır. Torpaqların şoranlaşması, onun qarşısını almaq üçün tədbirlər sisteminin işlənib ha- zırlanması tələb edilir. 1935-ci ilə kimi tor- paqların şoranlaşmasının qarşısını almaq üçün suvarma sularından qənaətlə istifadə etmək tədbiri həyata keçirilsə də, onların müsbət nəticəsi olmamışdır. 1928-1931-ci illərdə Muğanda sahəsi 600 ha olan Cəfərxan təcrübə-meliorasiya stansi- yası tikilib istifadəyə verildi. 3-3,5 m dərin- likdə qapalı drenaj şəbəkəsi ilə təmin olun- muş stansiyanın xidmət etdiyi sahələrdə tor- paqların duzlardan yuyulub təmizlənməsinə aid tədqiqatlar aparmağa başlandı. Tədqiqat- ların nəticələri göstərir ki, dərin drenaj fo- nunda torpaqların təkrar şoranlaşması baş vermir və o təbii drenaj qabiliyyəti çox aşağı olan, yüksək mineralığa malik olan qrunt su-
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
8 larının yer səthinə yaxın olan yerlərdə tor- paqları duzlardan yuyub təmizləmək, onların bərpasının qarşısını almaq və ərazinin eko- loji balansını nizamlamaq qabilliyyətinə ma- lik olan yeganə vasitədir. 1950-1960-cı illərdə Kür-Araz düzənli- yində meliorativ tədbirlərin həyata keçiril- məsi geniş vüsət tapmışdır. Artıq 1980-cı il- lərdə Azərbaycanda şoranlaşmış ərazilərdə tikilmiş kollektor-drenaj şəbəkələrinin uzun- luğu 25 min km-ə, onun xidmət etdiyi sahə isə 550 min ha-a çatdırılmışdır. Bundan əla- və geniş ərazilərdə yuma və hamarlama işlə- ri aparılmışdır. Bu tədbirlərin nəticəsi olaraq keçmiş şoranlar müsbət torpaqlara çevrilmiş və kənd zəhmətkeşlərinə yüksək məhsul əldə etmək üçün zəmin yaradılmışdır. Ancaq isti- fadədə olan meliorasiya olunmuş torpaqlar- dan əldə edilən məhsuldarlıq nəzərdə tutu- landan xeyli aşağı olmuşdur. Bu da kənd tə- sərrüfatı istehsalının səmərəliliyini aşağı sa- lırdı. Bu çatışmamazlıqların səbəbi o zamanlar Kür-Araz ovalığının ayrı-ayrı rayonlarının ərazisində yerləşən və müxtəlif su-fiziki xü- sussiyətlərə malik olan torpaq qruntlarında baş verən bir sıra prosesləri öyrənmək imka- nı verən elmi-tədqiqat metodlarının olması olmuşdur. Meliorasiya olunan torpaq-qrunt- larda baş verən prosesləri öyrənmək imkanı verən tədqiqat metodu su və duz balansları- nın birgə öyrənilməsi onun nizamlanması və optimallaşdırılması ola bilər. Odur ki, Kür- Araz ovalığının müxtəlif rayonlarında, su-fi- ziki və kimyəvi xüsussiyətlərinə görə biri di- gərindən fərqlənən təcrübə sahələrində uzun müddət ərzində su-duz balansı öyrənilmiş- dir. Keçən əsrin 50-60-cı illərində Gürcüstan və Dağıstan respublikalarından qış aylarında eşalonlarla doldurularaq Kür-Araz ovalığına gətirilən 100 minlərlə qoyun sürüləri burada qışlayırdı. Mil, Muğan və Şirvan düzlərinin qış otlaqları Azərbaycanla yanaşı iki qonşu respublikadan gətirilən qoyunların otarılması üçün kifayət edirdi. Hazırda keçmiş qış otlaqlarının bir çox yerində torpaq və bitki örtüyü o qədər çılpaqlaşmışdır ki, onlar qış otlaqları kimi əhəmiyyətini itirmişdir. Bunun da nəticəsində Kür-Araz ovalığında səhralaş- ma prosesi sürətlənmişdir. Ümumiyyətlə, ovalıqda səhralaşma prosesinin əmələ gəl- məsində bitki örtüyünün və iqlim xüsusiy- yətlərinin xüsusi rolu vardır. Səhralaşma əsasən həddən artıq istifadə olunmş örüşlərdə torpaqların münbitliyi azalmış və torpaq strukturu pozulmuş dəmyə əkinçiliyi sahələrində də özünü büruzə verir. Bu problemin qarşısının alınması üçün mü- barizə tədbirlərinin istiqaməti indiqatorların müəyyən edilməsinə yönləndilməlidir. Belə ki eroziya və şoranlaşmanın qarşısı alınmalı, fitomeliorativ tədbirlər görməklə landşaftları yaxşılaşdırmalı, düzgün suvarma aprılmalı və torpaqqoruyucu meşələr qorunmalı və ye- niləri salınmalıdır. Ümumiyyətlə, ovalıqda fitosenozu qorumalı, onun səciyyəvi tərkibi- ni saxlamaq zəruridir. Qeyd etmək lazımdır ki, ovalıqda fitosenozu əmələ gətirən növ, əsasən ətirli yovşandır. Efemer senozunun tərkbində soğanaqlı qırtıc (Poa bubosa), dən- li bitkilərdən birillik efemerlər, xaççiçəklər, mürəkkəb çiçəklər və başqaları səciyyəvidir. Yovşan yarımsəhra zonasında əsasən qış ot- lağı kimi istifadə edilir. Yovşanlı ot örtüyü- nün məhsuldarlığı hektarda 8-9 sentner təş- kil edir. Kür-Araz ovalığının təbii bitki örtüyü insa- nın əsaslı meliorativ tədbirləri nəticəsində xeyli fluktuasiyaya uğramışdır. Belə ki, təbii bitki örtüyü öz ilkin bərpasını zəiflətmiş, yovşanlıqlar isə intensiv otarmaya məruz qalmışdır. Türyançay, Girdimançay, Göyçay mənsəblərində çala bitkiləri lokal səviyyə daşısa da demək olar ki, deqradasiyaya uğra- mışdır. Bunlardan su çayırı, dəvətikanı, bi- yan və s-ni göstərmək olar. Ekoloji problemlər. Yüksək antropo- gen gərginlik nəticəsində və eləcə də Kür- Araz ovalığında aqrolandşaftın geniş yayıl- ması ilə əlaqədar bitki formasyaları tədricən sıradan çıxmaqdadır. Burada torpaq-bitki ör- tüyü xüsusən lokal səciyyə daşıyan səhra fi- tesenozlarında deqradasiyaya uğramasını də- rinləşdirir. Kür-Araz ovalığının geniş örüş sahələrin- dən qış otlaqları kimi istifadə olunması nəti- cəsində onların sahəsi 3 mln. hektardan 1
Еколоэийа вя су тясяррцфаты ъурналы, №2, май 2014
9 mln ha-a qədər azalmışdır. Otarmanın inten- siv və nizamsız aparılması nəticəsində sahə- lərdə bitki örtüyü deqradasiyaya uğrayaraq səhralaşma ehtimalını gücləndirmişdir. Ovalığın bitki örtüyünün təhlili göstərir ki, təbii amillərlə yanaşı antropogen gərginlik torpaq və bitki örtüyünün deqradasiyaya uğ- ramasına şərait yaratmış və nəticədə çox zəngin oazis Kür-Araz ovalığının böyük his- səsi səhralaşma prosesinə məruz qalmışdır. Torpaqların temperatur rejiminin səhralaş- ma prosesində bir amil kimi rolu böyükdür. Ümumiyyətlə, quraq ərazilərdə, xüsusən yay aylarında günəş radiasiyası yüksək 128,5- 134,0 kkal/sm² olur. Qeyd etmək lazımdır ki, torpaq temperaturu ilə havanın temperaturu arasında fərq çox az olur. Bundan başqa torpağın üst qatının rəngi, mexaniki tərkibi, nəmliyi, bitkilərlə örtüyünün və s. onun temperatur rejiminə böyük təsiri vardır. Yay aylarında torpaq səthinin və onun üzərində hava qatının temperaturunun yüksək olması səhralaşma prosesinin intensivləşməsinə güclü təsir göstərir. Ovalığın şərq hissəsində seyrək efemer örtüyünə malik olan sahələrdə yağıntılardan sonra şor torpaqların orta temperaturu 34º, maksimum isə 71º-yə çatır ki bu da səhralaş- manın başlıca meyarı kimi öz təsirini göstər- məkdədir. Səhralaşmanın əmələ gəlməsi kompleks təbii və antropogen amillərin birgə təsiri nə- ticəsində baş verir. A.Q. Babayev və başqa- larının göstərdiyi kimi səhralaşma prosesi məlum olan 45-dən çox amilin birgə təsirin- dən əmələ gəlir. Bu amillərin 87%-i insanlar tərəfindən su-torpaq ehtiyatlarının səmərəsiz istifadəsi ilə əlaqədərdir. Səhralaşmanı əmələ gətirən çoxlu amillər içərisində iqlim həlledici təsirə malikdir. İqlim amillərindən rütubət, hərarət, nisbi rütubət, küləklər, radiasiya, buxarlan- ma xüsusiyəti kəsb edir. Bildiyimiz kimi, Kür-Araz ovalığında quru-bozqırlar iqlim tipi hakimdir. Ərazinin yayı quru və isti, qışı isə mülayimdir. Ümu- miyyətlə, ovalığın iqlimi bir çox kənd təsər- rüfatı bitkilərinin suvarılarkən becərilməsi üçün əlverişlidir. Vegitasiya dövründə hidro- termik rejimdən asılı olaraq səhralaşma pro- sesi özünü müxtəlif intensivliklərdə büruzə verir. Termik rejimə yerli şəraitin, mikrorel- yefin, yeraltı suların səviyyəsinin, bitki örtü- yünün vəziyyəti və s-nin təsiri vardır. Bu re- jim əsasən Xəzər dənizi və dağların təsiri altında formalaşır. Torpaq bitki örtüyünün səhralaşmasında yağıntıların böyük rolu vardır. Yağıntıların il boyu rejimi, hava kütlələrinin qarşılıqlı əla- qəsi və hərəkətindən aslıdır. Ovalığa müxtə- lif istiqamətlərdən axan hava kütlələri öz fiziki xassələrinə görə, əsasən isti-quru və qismən soyuq-rütubətli olurlar. Yağıntıların düşməsi isə soyuq hava küt- lələrinin əraziyə daxil olması ilə əlaqədardır. Yağıntıların orta illik miqdarı 290-503 mm arasında tərəddüd edir. Səthi buxarlanmanın miqdarı isə yağıntılardan 3-3,5dəfə çoxdur. Qeyd etmək lazımdır ki, səthi buxarlanma yayda daha yüksək olduğundan səhralaşma prosesi şiddətlənir.
Kataloq: external -> ckfinder -> userfiles -> files -> etuser -> files files -> Azərbaycan Memarlıq və İnşaat Universiteti «Ictimai fənlər» kafedrası «Azərbaycan tarixi» fənni üzrə imtahan testləri files -> 644a Peşə etikası files -> AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan memarliq və İNŞaat universiteti files -> Г. И. Али-заде, А. Р. Джалилова, Х. Х. Магеррамова, И. И. Алиев files -> AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan memarliq və İNŞaat universiteti elmi ƏSƏRLƏR files -> Еколоэиа вя ятраф мцщитин мцщафизяси files -> Ekologġya və Ətraf müHĠTĠn mühafġZƏSĠ uot: 631. 616. 013. 004 files -> Memarlıq Elmi əsərlər files -> A. B. Dolxanov files -> Uot 631. 445. 4 Q. M. MƏMMƏdov, Y.Ġ. ġAhverdiyev, H. M. HƏSƏnov, S. Y Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|