Mustaqil ta’lim-1. Noinersial sanoq tizimlaridagi inersiya kuchlari. Nima uchun klasteri
Nisbiylik prinsipining ochilishiga asosiy sabablardan biri, Yerning harakati, anig’rog’I uning o’z o’qi atrofida aylanishi haqidagi gipoteza bo’ldi.Shunday savol tug’iladi: agar Yer o’z o’qi atrofida aylanadiga bo’lsa, nega biz uni Yer sirtida o’tkazilgan eksperimentlarda sezmaymiz?
Faraz qilaylik, siz o’rtog’laringiz bilan birgalikda ulkan keaning ichida, tashqi oynalari qoraytirilgan xonasida o’tiripsiz. Shunda o’rtog’laringizdan biri hozir kema tinch turibdimi yoki harakatdami, degan savolni berdi. Tashqi palubaga chiqmasdan, buni qanday aniqlash mumkin? Bolalardan biri:”Kelinglar, tajriba o’tkazib ko’ramiz. Stoldagi buyumlardan birini tepadan pastga tashlab ko’ramiz. Agar kema harakatsiz bo’lsa, u vertical tushadi. Harakatda bo’lsa, tushish davrida kemaning poli oldinga ketib qolib, ozgina orqaga tushadi” , deb taklif qildi. Turli narsalar tashlab kurilgnda hammasi polga qarab tik holda aynan bir joyga tushdi. Demak, kema tinch turibdi, degan xulosaga kelindi. Tashqi palubaga chiqib qaralsa, kema bir tekisda chayqalmasdan suzib ketayotgan ekan! Demak, mexanik tajribalarni tinch turgan sinf xonasida o’tkazilsa ham, to’g’ri chiziqli tekis harakatlanayotgan vagon yoki kema ichida o’tkazilsa ham bir xil kechar ekan.
Mustaqil ta’lim – 2. Maksvell mayatniki yordamida qattiq jismning inersiya momentini aniqlash.
Maksvell mayatnik bir jinsli disk bo'lib, uning markazidan metall tayoq o'tadi. Ushbu tayoqning uchlariga ikkita ip biriktirilgan. Ular ehtiyotkorlik bilan o'raladi, navbatma-navbat, novda atrofida uning uchidan diskgacha bo'lgan yo'nalishda aylanadi. Bunday holda, novda ustidagi disk yuqoriga ko'tariladi. Agar siz diskni yuqori holatda ushlab turmasangiz, mayatnikning pastga siljish harakati va uning simmetriya o'qi atrofida aylanish harakati sodir bo'ladi. Harakatning eng past nuqtasida inertsiya bilan davom etadigan aylanish (iplar allaqachon ochilganda) yana ipni novda atrofida o'rashga olib keladi. Disk yana ko'tariladi va harakat takrorlanadi, ya'ni, tebranishlar yuzaga keladi.
Jismning inertsiya momenti - bu jismning aylanish harakati paytidagi inertsiyasining o'lchovidir.
Jismning inertsiya momenti jismlarning o'lchami va shakliga va aylanish o'qiga nisbatan tana massasining taqsimlanishiga bog'liq.
