1
О„ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA О„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
Qо„lyozma huquqida
UDK 57:371 - 3
ALIMDJANOVA SEVARA KAMOLOVNA
GENETIK BILIMLARNI О„ZLASHTIRISHIDA MASALA VA
MASHQLAR YECHISHNING O‟RNI
Mutaxassislik: 5A 110401-“BIOLOGIYA O`QITISH METODIKASI”
Magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERTATSIYA
“Himoyaga tavsiya etaman” Biologiya va uni о„qitish
Magistratura bо„limi boshlig„i metodikasi kafedrasi
_____________M.X.Esanov mudiri ____________
«_______» iyun 2015 y. biol.f.n. prof. G.A.Shaxmurova
Ilmiy rahbar __________________
biol.f.n. S.S.Fayzullayev
Toshkent-2015
2
Kirish
1-bob Odam genetikasida muhit va irsiyat muammosi.
1.1 Odam genetikasida qo`llanilgan metodlar.
1.2 Odamdagi belgilarni namoyon bo`lishida muhit va irsiyatning ulushini
egizaklar metodi orqali aniqlash.
1.3 Odamdagi belgilarni irsiylashda muhit va irsiyat.
1-bob bo`yicha qisqa xulosa.
2- bob O`quvchilar o`zlashtirishida muhit va irsiyatning ta`siri muammosi.
2.1. O`quvchilar o`zlashtirishida muhitning tutgan o`rni.
2.2. O`quvchlar o`zlashtirishida irsiyatning o`rni.
2-bob bo`yicha qisqa xulosa.
3-bob Pedagogik eksprement o`tkazish va uning taxlili.
3.1 Pedagogik eksprement o`tkazish va uning taxlili.
3-bob bo`yicha qisqa xulosa.
Umumiy xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
3
KIRISH
Mustaqil respublikamizda ta‟lim tarbiyani isloh qilish va uni rivojlantirish
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish asosida yoshlarga zamon
talablari darajasida mos keladigan bilimlar bilan birga o„quvchi yoshlar ongida
yuksak ma‟naviy axloqiy fazilatlarni shakllantirish hamda ularning bilim
salohiyatini yuksaltirish hozirgi kunning eng dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.
Yuqoridagi vazifalarni amalga oshirish uchun mustaqilligimizning dastlabki
yillaridan boshlab ta‟lim tarbiya sohasini tubdan isloh qilish natijasida to„plangan
tajribalar va bir qator xulosalar asosida amaldagi ta‟lim tarbiya tizimini hozirgi
taraqqiyoti
bilan
kelgusidagi
talablar
darajasiga
ko„tarish uni yanada
takomilashtirishga jiddiy e‟tibor berish zarurligini anglagan holda ta‟lim
O„zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sahasida ustuvor deb e‟lon qilindi.
Prezidentimiz
I.A.Karimov
O„zbekistonning
ijtimoiy
–
iqtisodiy
rivojlantirishning
eng
ustuvor
yo„nalishlariga
bag„ishlangan
Vazirlar
Mahkamasining majlisida “Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada mustahkamlashdir” mavzusidagi ma‟ruzasida qator vazifalar
shu jumladan, ta‟lim-tarbiya jarayonini takomillashtirish, mazkur jarayonning
samaradorligini orttirish chora tadbirlari belgilangan.
Ushbu ma‟ruzada “...Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma‟naviy
sog„lom o„sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bo„lgan,
uyg„un rivojlangan insonlar bo„lib, XXI asr talablariga to„liq javob beradigan
barkamol avlod bo„lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni
yaratishni o„z oldimizga maqsad qilib qo„yganmiz...” deyilgan.
Darhaqiqat bu o„rinda buyuk bobokolonlarimizning dunyo ilmi, Vatan
taraqqiyotiga qo„shgan ulkan hissalarini e‟tirof etmay turib yuqoridagi
maqsadlarimizga erisha olmaymiz.
Azaldan xalqimiz orasida dono va iste‟dodli yoshlar ko„p chiqqan ular aqlu
zakovat bobida dunyoni lol qoldirgan. Bizning tomirlarimizda insoniyat ma‟naviy
xazinasiga xissa qo„shgan Amir Temur, Imom Buxoriy, Al-Xorazmiy, Abu Ali Ibn
4
Sino, Mirzo Ulug„bek, Alisher Navoiy, Bobur Mirzo, kabi bobokolonlarimizning
qoni jo„sh urmoqda.
Siz yoshlar dunyoning eng taraqqiy etgan mamlakatlarida bo„lib, u yerda
ta‟lim olib jahon andozalari darajasida bilim egallab, eng zamonaviy kasb hunar
o„rganib, ozod va obod O„zbekistonning buyuk davlat bo„lishida munosib hissa
qo„shasizlar degan umiddamiz. Buning uchun hayot sinovlariga bardosh berish,
jamiyatda o„zingizga o„rin topish va ulkan salohiyatli bo„lish talab etiladi.
Bizning rivojlanishimizga genlarimiz qanday darajada ta‟sir ko„rsatadi,
bizning
tarbiyamizga-chi;
bizning
qobiliyatlarimiz,
intellektimiz,
xarakter
xususiyatlarimiz asosida ijtimoiy yoki tabiiy omillarning qaysi biri yotadi. Bu
savollarni davom ettirish mumkin, ammo ularning mohiyati bitta – bizninig
rivojlanishimizni nima belgilaydi, degan muammoga borib taqaladi.
Mavzuning dolzarbligi: Mustaqilikka erishgach O‟zbekiston xukumati,
shaxsan prezident I.A.Karimov iste'dodli, iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularning har
tomonlama rivojlangan komil insonlar bo‟lib yetishishlari uchun g‟amxo‟rlik qilib
bormoqdalar. Bejiz emas, O‟zbekistonda prezidentimiz qoyalari asosida yaratilgan
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da va
1
Ta'lim to‟g‟risidagi qonunda yoshlarni
qobiliyati
va
iste'dodiga
qarab
ta'lim-tarbiya
berish,
ulardagi
shaxsiy
imkoniyatlarini to‟laligicha nomoyon bo‟lishi uchun barcha sharoitlar va tizimlar
ishlab chiqilgan. Ma'lumki, sobiq sovet o‟quv tizimida barcha o‟quvchilarga birdek
yondashish, ularni qobiliyatlari va imkoniyatlarini xisobga olmagan holda bir xil
o‟quv dasturi asosida ta'lim berilgan. Xozirda “Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi”asosida yaratilgan ko‟p bosqichli ta'lim tizimida o‟quvchi yoshlarni
qobiliyat va iste'dodlarini nomoyon qilish uchun barcha sharoitlar yaratilgan.
Ayniqsa iqtidorli yoshlar uchun yaratilgan turli yo‟nalishlardagi chuqurlashtirilgan
bilimlar beruvchi akademik litseylarda olib borilayotgan ta'lim tizimi o‟zining
ijobiy samarasini berayotganini guvoximiz. Jumladan bir necha bor o‟quvchilar
orasidagi o‟tkazilgan kimyo fanidan xalqaro Mendeleyev olimpiadasida
1
O`zbekiston Respublikasining “ta`lim to`g`risidagi “ qonun Barkamol avlod O`zbekiston
taraqqiyotining poydevori T.O`zbekiston 1997.
5
O‟zbekiston o‟quvchi yoshlari oltin medal sohibi bo‟ldilar. Bunday misollarga
sport sohasida, fizika sohasidagi o‟quvchi yoshlarni yutuqlarini keltirish mumkin.
Ma'lumki odamlardagi iste'dod, qobiliyat va aql-idrok nasldan-naslga o‟tishi
ko‟pgina tadqiqotlarda isbotlangan. Xattoki, odamlarga og‟ir jinoyatchilik,
umrning uchunligi irsiy omillarga bog‟liqligi genetik tadqiqotlarda uzil-kesil
tasdiqini topgan. Odamning aqliy faoliyatini irsiy omillarga bog‟liqligi xaqidagi
ilmiy izlanishlarni ko‟plab uchratamiz. Lekin adabiyotlarda yosh o‟quvchilar
tomonidan turli o‟quv predmetlarni o‟zlashtirishida muxit va irsiy omillarni ulishi
xaqidagi ma'lumotlar yetarli darajada yoritilmagan. Vaxolanki o‟quvchilarni o‟quv
faoliyatlarni rejalashtirishda bu masala muxim bo‟lib kelmoqda.
Mavzuning ishlanganlik darajasi: Odamni rivojlanishida biologik va
ijtimoiy omillarni axamiyati haqidagi masala doimo faylasoflar, tabiatshunos
olimlar orasida munozaralarga sabab bo‟lib kelgan. Marksistik dialektik
dunyoqarash biologik omillarni axamiyatini kamsitib birinchi o‟ringa doimo
ijtimoiy omilni qoyib kelgan. Shunday dunyoqarash ta'lim soxasiga ham o‟z
ta'sirini ko‟rsatgan. Shuning uchun sobiq sovet tuzimida barcha yoshlarni bir
qolipda kiyintirishga va bir xil o‟quv reja asosida ta'lim berib kelingan. Yoshlarni
imkoniyatlarini xisobga olmagan holda turli predmetlar boyicha ta'lim berilgan.
O‟quv predmetini o‟z imkoniyati darajasida o‟zlashtira olmagan o‟quvchilar
kamsitilib kelib, bu esa o‟z navbatida shu yoshlarni qandaydir ruxiy tushkunlikka
olib kelgan.
Mustaqillik sharafoti bilan ta'lim soxasi turli xildagi mafkuraviy ta'ziqlardan
ozod bo‟ldi. Ta'lim soxasida xam genetik tadqiqodlar o‟tkazish imkoniyati
yaratildi. Shuni takidlash lozimki yuqorida qayd qilingan muommolar chet el
olimlarini ilgaridan nazarida bo‟lib kelgan. Shuning uchun bo‟lsa kerak ko‟p
soxalar singari genetika soxasida ham chet el olimlarni tadqiqotlari sobiq ittifoq
olimlarini ishlariga nisbatat 20-30 yillarga ilgarilab ketgan. Vaxolanki shuni tan
olishimiz lozimki bizning buyuk allomalarimiz tadqiqotlari doimo fanning oldi
qatorlarida bo‟lib kelgan. Biz shu ajdodlarni avlodi ekanmiz, bizda ular qoni,
irsiyati yotar ekan prezidentimiz takidlaganlaridek “Biz hech kimdan kam
6
emasmiz va kam bo‟lmaymiz”. Shunday ekan yoshlarimizda yashirinib yotgan
barcha noyob imkoniyatlarni namoyon bo‟lishligi uchun barcha sharoitni yaratib
berishimiz lozim.
Tadqiqotning asosiy muammosi: Umumiy o‟rta ta'lim muassasalarida
o‟quvchilarni o‟quv predmetlarini o‟zlashtirishlarida muxit va irsiy omillar
ulushini aniqlash. O‟quvchilarni o‟quv predmetlariga o‟zlashtirishiga bo‟lgan
imkoniyatlarini avvaldan bashorat qilish.
Dissertatsiya ishining ilmiy-tadqiqot ish rejalari bilan bog‟liqligi:
magistrlik dissertatsiyasi boyicha olib boriladigan ilmiy tadqiqot O‟zbekiston
Respublikasida qabul qilingan “Ta'lim to‟g‟risidagi qonun”, “Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi”da belgilangan maqsad va vazifalarni amalga oshirishga xizmat
qiladi. Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika Universiteti “Biologiya va
uni o‟qitish metodikasi” kafedrasining ilmiy-tadqiqot rejalari, maqsadi va
vazifalariga mos keladi.
Tadqiqot maqsadi: O‟quvchilarni o‟quv predmetlarini o‟zlashtirishlarida
muxit va irsiy omilarini ulushlarini aniqlash. O‟quvchilarni o‟quv predmetlarini
o‟zlashtirishlariga bo‟lgan imkoniyatlarini bashorat qilish uslublarini ishlab
chiqish. Shu asosida yo‟riqnoma yaratish.
Tadqiqot ob'yekti: Umumiy o‟rta ta'lim muassasalarida o‟quvchilarni
o‟quv predmetlarini o‟zlashtirish jarayoni.
Tadqiqot predmeti: Umumiy o‟rta ta'lim muassasalarida o‟quv jarayoni,
o‟qitish metodlari, vositalari va shakllari.
Tadqiqotning ilmiy farazi: O‟quvchi yoshlarni shaxsiy imkoniyatlarini,
ya'ni turli kasb, xunar va fanlarga, bo‟lgan iqtidorini aniqlash va shu asosida ta'lim-
tarbiya jarayonini tashkil qilish uchun:
Yoshlarni shaxsiy rivojlanishida biologik va ijtimoiy omillarning o‟rnini
aniqlanishi;
O‟quvchi yoshlarni iqtidori va iste‟dodini rivojanishida irsiyatni roli aniqlansa;
O‟quvchilarni o‟quv fanlarni o‟zashtirishida muxit va irsiy omillar ulushi
aniqlansa;
7
O‟quvchilarni iqtidori va o‟quv fanlarni o‟zlashtirishini bashorat qilish uslublari
ishlab chiqilsa.
Tadqiqotning vazifalari: 1. Odamni shaxsiy rivojlanishida biologik va
ijtimoiy omillarni o‟rni xaqida adabiyotlar taxlili tayyorlash. 2. O‟quvchi
yoshlarni o‟quv predmetlarni o‟zlashtirishida muxit va irsiy omillarni ulushlarni
aniqlash uslubini ishlab chiqish. 3. O‟quv predmetlari boyicha o‟quvchilarni
o‟zlashtirishida muxit va irsiyat ulushini aniqlash. 4. O‟quvchilarni o‟quv
predmetlarni o‟zlashtirish imkoniyatlarini bashorat qilish uslubini ishlab chiqish.
Tadqiqotning metodologik asoslari: bo‟lib O‟zbekiston Respublikasining
“Ta'lim to‟g‟risidagi Qonun”,
2
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” ,Respublika
prezidenti I.A Karimovning yoshlarga ta'lim tarbiya berish haqidagi bildirgan fikr-
mulohazalari va farmoyishlari, genetika, pedagogika va psixologiya sohasidagi
olimlarining ilmiy izlanishlari hisoblanadi.
Tadqiqotning bosqichlari: Tadqiqot bosqichma-bosqich olib boriladi.
Birinchi bosqich (2013 yil sentabr-dekabr) tanlangan ilmiy mavzuni dolzarbligini
asoslash, maqsad vazifalarini belgilash, magistrlik dissertatsiyasi rejasini shlab
chiqish. Ikkinchi bosqich (2014 yil yanvar-mart) mavzu boyicha adabiyotlar
tahlilini o‟tkazish, unda universitet, Fanlar Akademiyasining va A.Navoiy
kutubxonasidagi genetika sohasidagi adabiyotlarni taxlil o‟tkazish. Genetik olimlar
ularning ilmiy izlanishlari bilan yaqindan tanishish. Uchinchi bosqich (2014 yil
aprel-dekabr) tanlangan mavzu boyicha umum ta'lim muassalarida pedagogik
eksprement o‟tkazish shart-sharoiti metodikasini ishlab chiqish va ikki o‟quv yili
davomida pedagogik eksperiment o‟tkazish. To‟rtinchi bosqich (2015 yil yanvar-
may) pedagogik eksperement natijalarini matematik statistik usulida ishlab chiqish,
tahlil qilish, xulosalar chiqarish, dissertatsiyaning asosiy va natijalar qismini
yozib himoyaga tayyorlash.
2
O`zbekiston Respublikasining “kadrlar tayyorlash “ milliy dasturi barkamol avlod
taraqqiyotining poydevori T. O`zbekiston 1999-
yil.
8
Dissertatsiya yuzasidan ikkita ilmiy maqola va bitta metodik qo‟llanma yaratish
rejalashtirilgan.
Tadqiqotning nazariy ahamiyati:
Odamni rivojlanishida biologik va ijtimoiy omillarni o‟rni xaqida adabiyotlar
taxlili tayyorlanadi;
O‟quvchi yoshlarni o‟quv predmetlarni o‟zlashtirishida muxit va irsiy omillarni
ulushi aniqlanadi;
Yoshlarni o‟quv predmetlarni o‟zlashtirish imkoniyatlari avvaldan bashorat
qilinadi va shu asosida shaxsga yo‟naltirilgan o‟quv reja tuzish imkoniyati
tug‟iladi.
Kutilayotgan natija: Ilmiy tadqiqot natijalari, o`quvchilarda fanlar bo`yicha
o`zlashtirishlarining bashorat qilish va shunga ko`ra ularga alohida diferensial
yondoshishga maxsus dasturlar asosida o`qitish uslublarini ishlab chiqishga
yordam beradi.
Dissertatsiyaning strukturaviy tuzilishi: Dissertatsiya kirish, 3 bob, ushbu
boblar boyicha xulosalar, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar royxati va
ilovadan taskil topgan.
Kirish qismida mavzuni dolzarbligi, ob‟ekti, predmeti, maqsadi, vazifalari,
metodologik asoslari, bosqichlari, nazariy ahamiyati,kutilayotgan natijalar,tuzilishi
va hajmi hajmi haqida bayon etilgan.
I-bobda odam genetikasida muhit va isriyat muammosi va qo‟llanilgan metodlar
haqida berilgan.
II-bobda o‟quvchilar o‟zlashtirishida muhit va irsiyatning ta‟siri muammosi va
o‟rni haqida bayon etishga bag‟ishlangan
III-bobda pedagogik eksprement o‟tkazish va uning tahlili natijalari keltirilgan
Dissertatsiyaning yakunida xulosa, lug‟at va foydalanilgan adabiyotlar royhati
keltirilgan.
9
I BOB ODAM GENETIKASIDA MUHIT VA IRSIYAT MUAMMOSI
1.1 Odam genetikasida qo„llanilgan metodlar.
Odam tabiat yaratgan eng ajoyib mavjudod bo„lib,o„zining o„sish va
rivojlanishida biologik va ijtimoiy omillar asosida shakillanadi. Shu sababli
odamga biologik jihatdan genetik ob‟ekt sifatida yondoshish o„z o„zidan bir
qancha muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.Ma‟lumki o„simlik,hayvon va
mikroorganizmlarda istalgan genetik tadqiqotlarni olib borish mumkin,lekin bu
metodlarning barchasini odamda qo„llab bo„lmaydi.Shu sababli odamda irsiyat va
o„zgaruvchanlikni o„rganishda bir qancha qiyinchiliklar uchraydi.Bularga to„xtalib
o„tamiz.
Odatda genetik tadqiqotlarni o„tkazish uchun tanlangan organizmlar
hayvonlarda irsiy jihatdan sof bo„lishi kerak. Genetik jihatdan sof organizmlar
o„simlik va hayvonlarda indbriding yo„li bilan olinadi, ya‟ni bir ota-onaning erkak
va urg„ochi individlari o„zaro chatishtirilib, ularning nasli bir necha avlodlarda
o„rganiladi. Odamlarda bir ota-onaning o„g„illari begona oilaning qizlariga
uylansalar, qizlari begona oilaning o„g„illariga turmushga chiqadilar. Bu esa odam
irsiyatining sof holda gomozigota bo„lishini cheklab qo„yadi. Binobarin, odam
irsiyatining geterozigota holatda bo„lishi genetik tadqiqotlarni olib borishdagi
birinchi qiyinchiliklardir.
Genetik
qonuniyatlarning
haqqoniy
bo„lishi uchun tekshirilayotgan
organizmlar son jihatdan ko„p bo„lishi shart. Vaholanki, odamlarda bir ota-onadan
tug„ilgan farzandlar soni ko„p holatlarda 1-4 tadan oshmaydi. Odam naslining
kamligi genetik tadqiqotni o„tkazishdagi ikkinchi qiyinchilik sanaladi.
Odam genetikasidan tadqiqot olib borishdagi yana bir qiyinchilik ko„payish
muddati bilan aloqador
3
. Ma‟lumki, bakteriyalar har 30 minutda, g„o„za o„simligi
120-130 kunda, qo„y 6 oyda yangi nasl bergani holda, odamlarda yangi naslni olish
uchun o„rtacha 18-20 yil talab qilinadi. Binobarin qisqa muddat ichida biror belgi-
3
Ananyev B.G. Chelovek kak predmet poznaniY. L.: LGU,
10
xossani odamdarning bir necha avlodlarida tadqiq qilish imkoni cheklangan
bo„ladi.
Hayvon va o„simliklarda, mikroorganizmlarda tadqiqotchi xohlagan belgi
xossaga ega organizmlarni o„zaro chatishtirib, yangi nasl olishi mumkin.
Odamlarda bunday yo„l bilan belgi-xossalarning irsiylanishini o„rganish qonun
bo„yicha taqiqlanadi. Tadqiqotchi xohlagan erkak va ayol shaxslarni nikohlashi
mumkin emasligi, odam genetikasidagi qiyinchiliklardan yana biri hisoblanadi.
Har qanday organizmlarda belgi-xossalarning rivojlanishi bir tomondan
genotipga, ikkinchi tomondan tashqi muhit omillariga bog„liq. Ma‟lumki, hayvon
va o„simliklar ustida tajriba o„tkazilganda, turli xil irsiy xususiyatlarga ega bo„lgan
organizmlarni bir xil muhitda o„stirib, ular orasida paydo bo„lgan farqlardan irsiy
omillar ulushini aniqlanadi. Lekin odamlar turli ijtimoiy va iqtisodiy muhitda
yashaganlari
sababli
egizaklarni
hisobga
olmaganda
bunday
sharoitni
tug„dirishning imkoniyati juda kam ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Bu ham
odamdagi irsiyat va o„zgaruvchanlikni o„rganishda qiyinchilik hisoblanadi.
Yuqoridagi qiyinchiliklarga qaramay, odam irsiyati va o„zgaruvchanligini
o„rganish nihoyatda zarur. Uning zarurligi birinchidan mikrorganizmlar,
o„simliklar, hayvonlarda ixtiro qilingan irsiyat qonunlari odamlarda ham o„z
qimmatini saqlaydimi - degan muammoni hal etish, ikkinchidan kerakli belgi-
xossalarning irsiylanishini bilish, oilani rejalashtirish, irsiy kasallik turlari,
sabablarini aniqlash, ularning oldini olish choralarini ishlab chiqish uchun kerak.
Yuqorida qayd qilingan odam irsiyatini o„rganishdagi qiyinchiliklarini oldini
olish uchun odam genetikasining metodlari mavjud.Bular quyidagilardan iborat.
Dostları ilə paylaş: |