Nlashtirish sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi

nlashtirish sharoitida har bir xo‘jalik yurituvchi

subyekt biror-bir mahsulot (ish, xizmat)lar ishlab chiqarishni tashkil

qilishi uchun unda asosan to‘rt xil resurs mujassam bo‘lishi lozim.

Bunday resurslar tarkibiga:

● Moddiy resurslar.

● Moliyaviy resurslar.

● Mehnat resurslari.

● Tadbirkorlik resursi va boshqalar kiradi.

Mazkur resurslar tarkibida bugungi kunda eng asosiylaridan biri bu

moddiy resurslar bo‘lib, ularning tarkibida ham muhimlaridan biri asosiy vositalar hisoblanadi. Chunki keyingi yillarda asosiy vositalar

bahosini muntazam oshib borishi va ularga qilinadigan xarajatlar

mahsulot tannarxining asosini tashkil qilayotganligi ham ushbu

vositalarni tahlil qilib borishni taqozo etmoqda.

Asosiy fondlar (vositalar) ishlab chiqarishning muhim omili sifatida

qaralib, ular vositasida bevosita mehnat predmetlari va mehnat kuchlari

birikuvida mahsulotlar ishlab chiqariladi, ishlar bajariladi va xizmatlar

ko‘rsatiladi.

Asosiy vositalar deb ishlab chiqarish siklida bir necha bor qatnashib

o‘zining qiymatini yaratilayotgan mahsulotlarga qisman-qisman o‘tkazuvchi hamda jismoniy shaklini saqlab qoluvchi mehnat vositalariga

aytiladi.

Asosiy fondlar yoki vositalarni tarkiblashda jahon va respublika

hisob belgiloviga muvofiq quyidagi ikkita jihat mezon sifatida olingan.

Birinchisi, ularning qiymat ifodasi, ikkinchisi – xizmat muddati. Asosiy vositalarning qiymat ifodasi uning kam baholi va tez

eskiruvchi buyumlardan farqlanish chegarasini xarakterlaydi. Bu ifoda

5-sonli BHMS bilan ish haqi minimumining 50 barobarida qilib

belgilangan. Asosiy vositalarning xizmat muddati ularning bir yildan

ortiq muddat xizmat qilishini xarakterlaydi.

Xizmat muddati bir yildan ortiq bo‘lgan, lekin qiymat jihatdan

qat’iy chegaradan oshmaydigan qiymatliklar, shuningdek, qiymatliklar,

xo‘jalik inventarlarining ayrim turlari asosiy vositalar qatoriga

kiritilmaydi. Bu qator bevosita kam baholi va tez eskiruvchi buyumlari

tarkibida hisobga olinadi.

Asosiy vositalar va ularning tahlili to‘g‘risida bir qator iqtisodchi

olimlar o‘zlarining fikrlarini bildirib o‘tishgan. Jumladan, T.Shog‘iyosovning «Kompleks iqtisodiy tahlil» nomli darsligida quyidagicha

mualliflik yondoshuvi aks ettirilgan: «Asosiy vositalar, deb moddiy

ishlab chiqarish sohasida hamda noishlab chiqarish sohasida uzoq vaqt

mobaynida (bir yildan ortiq) ishlatiladigan, shuningdek, ijaraga berish

uchun ham foydalaniladigan moddiy aktivlar ( 5-son BHMA 7-bandi)ga

aytiladi.

Asosiy vositalar korxonaning ishlab chiqarish jarayonida muhim

o‘rin tutadi, ular birgalikda korxona tayanadigan ishlab chiqarish –

texnika bazasini tashkil etadi va korxonaning ishlab chiqarish quvvatini

baholash mezoni hisoblanadi.

Asosiy vositalar va korxonaning ishlab chiqarish quvvatlaridan samarali foydalanish natijasida barcha texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari

bo‘yicha yuqori darajaga erishiladi, jumladan, mahsulot hajmi mehnat

unumdorligi o‘sishi tufayli ortadi, uning tannarxi pasayadi. Eksport

hajmining ortishi, mahsulotning raqobatbardoshligi korxonani zamonaviy ilg‘or texnika bilan ta’minlanishiga, investitsiya hajmiga ko‘p

jihatdan bog‘liq».

1

Asosiy vositalar tahlilida korxonaning asosiy vositalar bilan qurollanish darajasiga, ularning texnik holati va harakat ko‘rsatkichlariga,

samaradorlik ko‘rsatkichlari, dinamikasi va holatiga baho beriladi.

Asosiy vositalar bilan ta’minlanish deyilganda korxonaning biznesrejasiga yoki o‘tgan yillarga nisbatan asosiy fondlar bilan qurollanishi

darajasi tushuniladi. Shuningdek, asosiy vositalarning tarkibi, turi

bo‘yicha o‘zgarishlariga baho beriladi. Tahlil etishda asosiy

vositalarning holat va harakat ko‘rsatkichlariga muhim e’tibor qaratiladiBu orqali bevosita asosiy vositalarning eskirish darajasi, yaroqlilik

darajasi, kirim va chiqimi ko‘rsatkichlariga baho beriladi.

Asosiy vositalarning unumini o‘rganish asosida mahsulot ishlab

chiqarishda ularning samaradorlik ko‘rsatkichlariga baho beriladi.

Asosiy vositalarning samaradorlik ko‘rsatkichlarini omilli tahlili asosida

mahsulot ishlab chiqarish hajmini yoki fondlar samarasini oshirish

yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi o‘rganiladi va tahlil

yakunida korxonada asosiy fondlardan foydalanishga va ularning

samaradorligini oshirish yuzasidan muhim iqtisodiy yo‘nalishlar belgilanadi. Korxonaning asosiy vositalari, ularning holati, harakati va

samarasiga iqtisodiy tashxis qo‘yiladi.

Mamlakatimizdagi investitsiya muhitini yaxshilash va xorijiy

sarmoyalarni jalb etish jarayonlariga bozor islohatlarini chuqurlashtirish,

iqtisodiyotni erkinlashtirish va mulk huquqini himoya qilishni mustahkamlash chora-tadbirlari ta’siri yuqori bo‘lmoqda. Investitsiyalarning

moliyalashtirish manbalari orasida korxonaning xususiy mablag‘lari

hamda to‘g‘ridan to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarning ulushi ortgan holda,

davlat budjeti va bankning markazlashgan kreditlari hissasi keyingi

yillarda qisqarib bormoqda.

Ayniqsa, asosiy kapitalga investitsiyalar oqimining qayta taqsimlanishi bilan bog‘liq bo‘lgan sanoat va infratuzilma tarmoqlarining

rivojlanishi iqtisodiy o‘sishga katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu holat asosiy

kapitalga investitsiyalarni iqtisodiyot tarmoqlari bo‘yicha tarkibining

o‘zgarishiga olib kelmoqda.

Yurtboshimiz I.A.Karimov ta’kidlaganidek «Xorijiy investitsiyalarni jalb etmay, ayniqsa yetakchi tarmoqlarda chet el sarmoyasi

ishtirokini kengaytirmay turib, iqtisodiyotimizda tarkibiy o‘zgarishlarni

amalga oshirish va modernizatsiyalash, korxonalarimizni zamonaviy

texnika bilan qayta jihozlash hamda raqobatga bardoshli mahsulot ishlab

chiqarishni yo‘lga qo‘yish mumkin emas».

1

Iqtisodiy islohotlarning hozirgi bosqichida xorijiy investitsiyalar,

ayniqsa, to‘g‘ridan to‘g‘ri xususiy chet el investitsiyalari uchun qator

imtiyozlar berilgan. Zero, bu borada Prezidentimiz shunday degan edi.

«To‘g‘ridan to‘g‘ri kelayotgan sarmoyalar oqimi har bir kishi, umuman,

jamiyat hayoti uchun suv va havodek zarur».

2

2005-yilning ikkinchi yarmidan boshlab, to‘g‘ridan to‘g‘ri xususiyxorijiy investitsiyalar jalb qilinish hajmiga qarab, ularni safarbar etadigan iqtisodiyot tarmoqlari korxonalari asosiy faoliyati bo‘yicha daromad

(foyda) solig‘i, mulk solig‘i, ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish va

hududlarni obodonlashtirish solig‘i, mikrofirma va kichik korxonalar

uchun belgilangan yagona soliq to‘lashdan, shuningdek, Respublika yo‘l

jamg‘armasiga majburiy ajratmalar to‘lashdan ozod etilgan.

Asosiy vositalarni tahlil etishda korxonaning asosiy vositalar bilan

ta’minlanishi, asosiy vositalar harakati, texnik holati, ulardan unumli

foydalanish ko‘rsatkichlari va ishga solinmagan imkoniyatlari aniqlanadi.

Asosiy vositalar tahlili bir necha yo‘nalishlarda olib boriladi va

asosiy vositalarning tuzilishi, dinamikasi, ulardan hamda uzoq muddatli

investitsiyalardan samarali foydalanish ko‘rsatkichlariga asoslangan

holda tahlil natijalariga ko‘ra baho beriladi.

Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida xo‘jalik yurituvchi

subyektlarning asosiy vositalar bilan ta’minlanganligini o‘rganishda

moliyaviy tahlilning eng asosiy vazifalari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

● xo‘jalik subyektlarining asosiy vositalar bilan yetarli darajada

ta’minlanganlik holatiga baho berish;

● asosiy vositalarning tarkibi, tuzilishi va dinamik o‘zgarishlariga

baho berish;

● korxonaning asosiy vositalar bilan ta’minlanganlik holatini yaxshilash bo‘yicha mavjud imkoniyatlarni aniqlash va ularga baho berish;

● asosiy vositalarning texnik holatiga baho berish;

● asosiy vositalarning harakat ko‘rsatkichlarini o‘rganish va ularga

baho berish;

● asosiy vositalardan samarali foydalanganlik darajalariga baho

berish;

● xodimlarning asosiy vositalar bilan qurollanganlik darajalariga

baho berish;

● asosiy vositalar samaradorligini oshirish bo‘yicha mavjud imkoniyatlarni ko‘rsatib berish va hokazo.

Bugungi iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida korxonalarning asosiy vositalarini tahlil etishda asosiy axborot manbalari

bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:

√ korxonaning biznes-reja ma’lumotlariAsosiy vosita (fond)larning tarkibi, tuzilishi va dinamikasi

tahlili, ularning aktiv va passiv qismlari nisbati

Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish sharoitida har bir vositani

ma’lum bir xususiyatlari bo‘yicha tasniflash va tarkibiy joylashtirib

chiqish mumkin bo‘ladi. Xususan, korxonalarning asosiy vositalarini

ham ma’lum bir xususiyatlari bo‘yicha tasniflab va ularni tahlil qilib

chiqish maqsadga muvofiq sanaladi. Bugungi kunda asosiy vositalarni

quyidagi xususiyatlari bo‘yicha tasniflashimiz mumkin:

1. Asosiy vositalarning korxonaning ishlab chiqarish jarayonida

qatnashuviga qarab:

- aktiv asosiy vositalar;

- passiv asosiy vositalar.

2. Asosiy vositalarni ma’lum tarmoqlarga bo‘ysunuviga qarab:

- sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari;

- boshqa tarmoq asosiy vositalari;

- noishlab chiqarish asosiy vositalari.

3. Asosiy vositalarning foydalanish jarayonidagi qatnashuviga

qarab:

- foydalanishdagi asosiy vositalar;

- foydalanishdan olib qo‘yilgan (konservatsiya qilingan) asosiy

fondlar.

4. Asosiy vositalarning turlarga ajratilishi bo‘yicha:

- yer;

- binolar;

- inshootlar;

- uzatish moslamalari;

- hisoblash texnikasi va kompyuterlar;

- mashina va uskunalar; - transport vositalari;

- asbob-uskunalar;

- xo‘jalik jihozlari;

- ishlab chiqarish inventarlari;

- ishchi va mahsuldor hayvonlar;

- ko‘p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar.

5. Mulkiy egaligiga qarab:

- o‘ziga tegishli asosiy vositalar;

- ijaraga olingan asosiy vositalar.

Bundan tashqari asosiy vositalarning yana boshqa bir xususiyatlari

bo‘yicha ham tasniflash mumkin.

Hozirgi sharoitda korxonalarda asosiy vositalarning barcha turlarini

kerakli nisbatda va tarkibda bo‘lishini ta’minlash maqsadga muvofiq.

Ya’ni sanoat ishlab chiqarishi, yordamchi tarmoqlar yoki ijtimoiymaishiy sohalarda bo‘lmasin, barcha asosiy vositalar kerakli xizmatni

bajaradi.

Tahlil asosiy vositalarning tarkibi, tuzilishi va dinamikasini o‘rganishdan boshlanadi. Yil davomida asosiy vositalar tarkibida o‘zgarishlar

ro‘y beradi. Shu bois ular tarkibidagi strukturaviy o‘zgarishlarni atroflicha tahlil etish lozim.

Asosiy vositalar har bir turining jami asosiy vositalarda tutgan

ulushi uning strukturasini ifodalaydi. Struktura ishlab chiqarishning

xususiyati, xarakteri, ixtisoslashuv darajasi, texnologiyasiga bog‘liq.

Strukturani tahlil etishda asosiy vositalarni aktiv va passiv qismlari

nisbatiga e’tibor qaratiladi. Ishlab chiqarish hajmi asosiy vositalarning

aktiv qismiga ko‘p jihatdan bog‘liq. Ularning passiv qismi esa, faqat

ishlab chiqarish uchun sharoit yaratadi xolos.

Iqtisodiyotga oid adabiyotlarda asosiy vositalarning aktiv qismi

to‘g‘risida aniq bir to‘xtamga kelinmagan. Bir guruh iqtisodchilar bino

va inshootlardan tashqari jami asosiy vositalarni, ikkinchi guruhdagilar

mashina va uskunalar, transport vositalarini aktiv qismga kiritadilar.

Bino va inshootlar asosiy vositalarning passiv qismiga kirsa ham, ammo

elektr quvvati, neftni qayta ishlash, gaz va boshqa sohalarda inshootlar

aktiv qism tarkibiga kiradi. Demak, asosiy vositalarning aktiv qismiga

mashina va uskunalar, kompyuter jihozlari va hisoblash texnikasi,

transport vositalarini kiritish mumkin. Aktiv qismining yuqori bo‘lishi

fond progressivligini ifodalaydi.

Bugungi kunda mehnat qurollarini jalb etishning yangi shakllari,

masalan, lizing va ijaraning boshqa shakllaridan keng foydalanilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi «Fuqarolik kodeksi»ning 587-moddasi lizing

shartnomasini quyidagicha sharhlaydi: «Lizing shartnomasi bo‘yicha bir

taraf – lizing beruvchi (ijaraga beruvchi) boshqa taraf – lizing oluvchi

(ijarachi)ning topshirig‘i bo‘yicha uchunchi taraf – sotuvchi bilan undan

lizing oluvchi uchun mol-mulkni xarid qilish uchun bitimga kirishish

majburiyatini o‘z zimmasiga oladi, lizing oluvchi esa buning uchun

lizing beruvchiga lizing to‘lovlarini to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga

oladi».

Asosiy vositalar harakati to‘g‘risidagi hisobot (3-sonli shakl)da

konservatsiya qilingan asosiy vositalar, uzoq muddatli ijara (lizing)ga

olingan asosiy vositalar to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ifodalinishi asosiy

vositalarni kompleks iqtisodiy tahlil etish obyektini yanada kengaytiradi.

Xo‘jalik yurituvchi subyekt va firmalarda asosiy vositalar hisobini

yuritishni soddalashtirish maqsadida ular muayyan tasnif ko‘rsatkichlari

orqali guruhlarga bo‘linadi. Asosiy vositalarni guruhlarga bo‘lishning

tasnif belgilari quyidagilardir:

– bajaradigan vazifasiga ko‘ra;

– obyektlarda foydalanish darajasiga ko‘ra;

– natural-moddiy tarkibiga ko‘ra.

Asosiy vositalar bajaradigan vazifasiga ko‘ra ishlab chiqarish va

noishlab chiqarish vositalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish asosiy

vositalari bevosita moddiy ne’matlarni yaratishda ishtirok etadigan

vositalar. Noishlab chiqarish asosiy vositalari guruhiga uy-joy hamda

kommunal-xo‘jalik, maishiy xizmat, sog‘liqni saqlash, ta’lim va

boshqalarning asosiy vositalari kiritiladi.

Ishlab chiqarish va xo‘jalik faoliyatida asosiy vositalar obyektlardan

foydalanish darajasiga ko‘ra quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

Asosiy vositalarning bunday guruhlanishi ulardan foydalanish

samaradorligini baholash, eskirgan vositalarni almashtirish, keraksiz

asosiy vositalarni boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektga berish yoki

sotish to‘g‘risida qaror qabul qilish, shuningdek, ularning eskirishini

to‘g‘ri hisob-kitob qilish uchun zarur.

Asosiy vositalar natural-moddiy tarkibiga ko‘ra quyidagi guruhlarga

bo‘linadi (-chizma)

Yer amaldagi qonunchilikka binoan xo‘alik yurituvchi subyektga

mulk tarzida berilgan yer maydonidir. O‘zbekiston Respublikasi «Yer

kodeksi»ning 17-moddasiga binoan, «Yuridik shaxslar «Yer kodeksi» va

boshqa qonun hujjatlariga muvofiq doimiy egalik qilish, doimiy

foydalanish, muddatli (vaqtincha) foydalanish, ijaraga olish va mulk

huquqi asosida yer uchastkalariga ega bo‘lishlari mumkin». Yerning

qiymatiga uni xarid qilishda ko‘chmas mulk agentlariga to‘lanadigan

komission to‘lovlar, advokatlar xizmati uchun haq, xarid qilishdagi soliq

to‘lovlari, drenaj qiymati, yerni tozalash va boshqa xarajatlar qo‘shiladi.

Yerni obodonlashtirish bo‘yicha kapital xarajatlar tarkibiga yerning

unumdorligini oshirish, avtomobil va boshqa transport turlariga to‘xtash

joylarini barpo etish hamda shunga o‘xshash boshqa xarajatlar kiradi.

Binolarga ishlab chiqarish korpuslari, sexlar, ustaxonalar, boshqarma binosi, omborxonalar, turar-joy binolari va boshqa ishlab chiqarish,

ma’muriy-xo‘jalik va ijtimoiy-maishiy maqsadlardagi obyektlar, shunindek, ulardan to‘g‘ri foydalanish zarur bo‘lgan jami kommunikatsiya

vositalari (isitish, yoritish, shamollatish, suv-gaz ta’minoti tizimi, ichki

telefon va signalizatsiya vositalari, lift xo‘jaligi) kiradi.

Inshootlarga mehnat jarayoni va uning natijalarini o‘zgartirmagan

holda ishlab chiqarish jarayonlarining texnikaviy yoki umumiy

vazifalarini bajarishga xizmat qiladigan obyektlar (neft va gaz quduqlari,

shaxta yo‘llari, avtomobil yo‘llari, ko‘priklar, estakadalar, suv omborlari

va boshqalar) kiradi.

Uzatuvchi moslamalarga mashina-dvigateldan ish mashinalariga

elektr, issiqlik, mexaniq energiyani uzatishga, shuningdek, suyuq va

gazsimon moddalarni bir obyektdan boshqa obyektga yetkazib berishga

xizmat qiladigan qurilmalar (elektr uzatish yo‘llari, quvur yo‘llari,

issiqlik va gaz tarmog‘i hamda boshqalar) kiradi.

Mashina va jihozlar asosiy vositalarning eng asosiy turi hisoblanadi

va o‘z navbatida quyidagi guruhlardan tarkib topadi:

♦ kuch mashina va jihozlari elektr va issiqlik energiyasini ishlab

chiqaradigan yoki uni mexaniq harakat energiyasiga aylantirib beradigan

generator-mashinalar, divigatel mashinalar (qozonxonalar, bug‘

dvigatellari, turbinalar, kuch transformatorlari va boshqalar)dir;

♦ ish mashinalari va jihozlari mehnat predmetlariga mexanik,

termik, kimyoviy yoki boshqa yo‘sinda texnologik ishlov berishga, ularni ishlab chiqarish jarayonida qo‘zg‘atish, qazib olish, eritish, tayyorlashga xizmat qiladigan qurilmalar (stanoklar, apparatlar, agregatlar)dir;

♦ o‘lchov va rostlash asboblari hamda qurilmalari va laboratoriya

jihozlari

foydalaniladigan

texnika

ishidagi

turli

parametr

(ko‘rsatkich)larni o‘lchash, ishlab chiqarish jarayonlarini boshqarish,

xomashyo, TMZlar va tayyor mahsulotlar sifatini tekshirish, namlik

darajasi, shovqin ta’siri va boshqalarni o‘lchashda ishlatiladi. Ularga

monometrlar, tarozilar, mikroskoplar, dispetcherlik nazorati va boshqalar kiradi;

♦ hisoblash texnikasi ma’lumotlarni elektron hisoblash mashinalarida qayta ishlaydigan vositalardir. Ularga kompyuterlar, printerlar va

boshqa kompyuter vositalari kiradi.;

♦ boshqa mashina va jihozlarga yuqorida sanab o‘tilmagan mashina

va jihozlar (o‘t o‘chirish va boshqa maxsus mashinalar) kiradi.

Transport vositalari kishilar hamda yuk va turli maqsadlardagi

narsalarni tashishga mo‘ljallangan harakat vositalari (temir yo‘l, suv,

avtomobil, kommunal transporti va muhim neft quvur yo‘llari)dir.

Asbob va uskunalar qo‘l mehnati jarayonida ishlatiladigan yoki ish

qismlarini kuchaytirish, oshirish uchun mashinaga biriktiriladigan

vositalar (elektro-drellar, vibratorlar)dir.

Ishlab chiqarish inventarlari ishlab chiqarish jarayonini yengillashtirishda ishlatiladi. Ularning tarkibiga bak, konteyner, inventar, idishlar

kiradi.

Xo‘jalik inventari idora (ofis) ishlarini va xo‘jalikni yuritishda zarur

bo‘lgan narsalardir.

Ish hayvonlari va mahsuldor chorva har bir yetilgan mol (ot, ho‘kiz,

sigir)lar bo‘lib, alohida inventar obyekti sifatida hisobda aks ettiriladi.

Ko‘p yillik daraxtlar alohida xiyobon, park, bog‘dagi miqdori va

yoshidan qat’iy nazar ekilgan daraxtlar guruhidir.

Boshqa asosiy vositalarga kutubxona vositalari, ijaraga olingan

asosiy vositalar, konservatsiyadagi asosiy vositalar va boshqalar kiradi.

«Asosiy vositalar» nomli 5-son BHMSga binoan asosiy vositalar

quyidagi baholarda baholanadi:

y vositalarning baholanishi.

Dastlabki qiymat – aktivni xarid qilishda haqiqatda to‘langan pul

mablag‘lari yoki uni barpo etishda amalga oshirilgan haqiqi

xarajatlardir. Xarid qilishning haqiqiy qiymati asosiy vositani xarid

qilish va uni ishlatish uchun tayyor holga keltirishda qilingan barcha

xarajatlarni, ya’ni: xarid narxi, yuridik yig‘imlar va boshqa xarajatlarni

o‘z ichiga oladi. Tashkilot tekinga olgan asosiy vositalarning dastlabki

qiymati ekspert yo‘li bilan bozor narxida baholangan qiymat bo‘yicha

tan olinadi. Tekinga olingan asosiy vositani kirim qilingan sanada amal

qilgan narx asosida joriy bozor qiymati shakllantiriladi. Amaldagi narx

to‘g‘risidagi ma’lumotlar ham hujjatlar va ekspert yo‘li bilan

tasdiqlanishi kerak.

Sotish qiymati asosiy vositalarni bitim paytida manfaatdor taraflar

o‘rtasida ayirboshlash mumkin bo‘lgan summa.

Asosiy vositani pulga xarid qilinsa, uning qiymati kontraktda

ikkilamchi bozorda faol ishlayotgan shu singari aktivda aniqlangan

bozor narxi bo‘yicha ko‘rsatilishi mumkin.

Asosiy vositani xo‘jalik yurituvchi subyektning o‘zi tomonidan

yaratilgan va uni yaratish chiqimlarini aniq belgilash mumkin bo‘lgan

hollarda asosiy vosita haqiqiy tannarx bo‘yicha aks ettiriladi.

Ba’zi vaqtlarda asosiy vositalarni qayta baholashga ehtiyoj tug‘iladi.

Asosiy vositalarni qayta baholaganda asosiy vositaning butun zanjiri

qayta baholanishi kerak. Qayta baholash natijasida asosiy vositaning

balans qiymati ko‘paygan holda ushbu ko‘payish avvalgi bahodan

oshadigan summada 8510-»Aktivlarni qayta baholash bo‘yicha

tuzatishlar» schotining kreditida aks ettirilishi lozim.

Qayta baholash natijasida asosiy vositaning balans qiymati

kamaygan bo‘lsa, bu kamayish avvalgi bahodan oshadigan summada

xarajat sifatida tan olinadi.

Asosiy vositalarning tarkibi, ularning tuzilishini o‘rganish bilan bir

qatorda dinamik o‘zgarishlariga ham baho berib boriladi. Dinamik

o‘zgarishlar asosida korxonada asosiy vositalarning yillar bo‘yicha

mutlaq va nisbiy o‘zgarishlariga baho beriladi.

Quyidagi jadval ma’lumotlari asosida esa korxonaning asosiy

vositalari tarkibiga, tuzilishiga va dinamikasiga baho berish mumkin

bo‘ladi.

Jadval ma’lumotlariga asoslanib, biz tahlil qilayotgan xo‘jalik subyektida, o‘rganilayotgan davrda o‘tgan yilga nisbatan jami ishlab

chiqarishdagi asosiy vositalar hajmi 14122 ming so‘mga ko‘payganligini

ko‘rishimiz mumkin. Mazkur korxonadagi asosiy vositalarning asosiy

salmog‘ini yer, bino hamda mashina va jihozlar tashkil etgan. Ushbu

asosiy vositalar jami vositalarning 80-85 % ini tashkil qilmoqda. Joriy

yilda korxonadagi asosiy vositalardan mashina va jihozlarning qiymati

8774 ming so‘mga, transport vositalarining qiymati 5712 ming so‘mga,

uzatish moslamalarining qiymati 969 ming so‘mga ko‘paygan bo‘lsa,

binoning qiymati 860 ming so‘mga, inshoot 54 ming so‘mga va boshqa

asosiy vositalar 663 ming so‘mga kamaygan.

109-jadval

Xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy vositalari tarkibi, tuzilishi va

dinamik o‘zgarishlari tahlili

Joriy yilda mashina va jihozlarning qiymati o‘sganligi korxonaning

ishlab chiqarish imkoniyatlarini kengaytiradi. Chunki mashina va jihozlar to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlab chiqarishda qatnashadigan vositalar

qatoriga kiradi.

Umuman olganda korxonada asosiy vositalarning dinamik o‘sishi

kuzatilgan bo‘lib, bu korxonada asosiy vositalarning bosqichma-bosqich

yangilanayotganligidan dalolatdir.

Quyidagi ma’lumotlar asosida asosiy vositalarning dinamik

o‘zgarishlariga baho berish mumkin.

110-jadval

Xo‘jalik yurituvchi subyektda asosiy vositalarning so‘nggi besh

yillikdagi dinamik o‘zgarishlari tahlili

Korxonada asosiy vositalarning dinamik o‘zgarishi quyidagicha

bo‘lgan. Joriy davr oxiriga kelib asosiy vositalarning o‘sishi bazis

davriga nisbatan 14,38 %ni tashkil etgan. Eng yuqori o‘sish suratiga

ham korxona 2011-yilda erishgan. Shuningdek, oldingi yilga nisbatan

o‘sishda esa eng yuqori o‘sish sur’ati 2009-yilga to‘g‘ri kelmoqda, ya’ni

ushbu yilda asosiy vositalar qiymati oldingi yilga nisbatan 8,73 % ga

o‘sgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, korxona so‘nggi paytlarda asosiy

e’tiborni eskirgan asosiy fondlarni hisobdan chiqarishga va ularni yangi

fondlar bilan almashtirishga qaratmoqda.

Asosiy vositalarni aktiv va passiv fondlarga tarkiblashda asosiy jihat

ularning mahsulot ishlab chiqarishdagi bevosita ishtirokiga qaratiladi.

Aktiv asosiy vositalar, deb mahsulot ishlab chiqarishda bevosita va

bilvosita qatnashuvchi asosiy vositalarga aytiladi.

Ishlab chiqarish uchun sharoit yaratib beruvchi asosiy vositalar esa

passiv asosiy fondlar sifatida qaralib, ularning tarkibiga bevosita binolar,

inshootlar, yerlar (qishloq xo‘jaligi korxonalaridan tashqari) qiymati va

hokazo. kiritiladi.

Tahlil etishda jami asosiy vositalar tarkibida ularning salmoq

darajalariga baho beriladi va o‘zgarishlari o‘rganiladi.

Biz tahlil qilayotgan xo‘jalik subyektida hisobot davrida jami

180222 ming so‘mlik asosiy vositasi bo‘lib, shundan, 45,88 % aktiv

asosiy vositalar va qolgan 54,12 % passiv asosiy vositalar bo‘lib

hisoblanadi. Joriy yilda o‘tgan yilga nisbatan bevosita ishlab chiqarishdaishtirok etadigan, ya’ni aktiv asosiy vositalar salmog‘i 2,67 %ga

ortganligini ijobiy baholash lozim bo‘ladi. Bunga mos ravishda passiv

asosiy vositalar salmog‘i esa 2,67 %ga pasaygan. Asosiy vositalarning

o‘tgan yilga nisbatan mutlaq o‘zgarishi +14122 ming so‘mni yoki 8,5

foiz (14122/166100* 100)ni tashkil etgan. Tahlil etishda jami asosiy

vositalar tarkibida ularning salmoq darajalariga baho beriladi va

o‘zgarishlari o‘rganiladi. Asosiy vositalar tarkibiga quyidagi mezonlarga bir vaqtning o‘zida javob beradigan moddiy aktivlar kiritiladi:

a) bir yildan ortiq xizmat muddati;

b) bir birlik (to‘plam) uchun qiymati O‘zbekiston Respublikasida (xarid paytida) belgilangan eng kam oylik ish haqi miqdorining ellik baravaridan ortiq bo‘lgan buyumlar.

Korxona rahbari hisobot yilida buyumlarni asosiy vositalar tarkibida hisobga olish uchun ular qiymatining eng kam chegarasini belgilash huquqiga ega.

Xizmat muddati va qiymatidan qat’iy nazar, quyidagilar asosiy vositalar tarkibiga kiritilmaydi:

a) maxsus asboblar va moslamalar (muayyan buyumlarni seriyalab va ommaviy ishlab chiqarish yoki yakka tartibdagi buyurtmani tayyorlash uchun mo‘ljallangan maqsadli vazifadagi asboblar va moslamalar);

b) maxsus va sanitariya kiyimlari, maxsus poyabzal;

v) ko‘rpa-to‘shaklar;

g) kanselyariya ashyolari (kalkulyatorlar, stol jihozlari va hokazo);

d) oshxona inventari, shuningdek oshxona choyshablari;

e) barpo etish xarajatlari qurilish-montaj ishlarining tannarxiga kiritiladigan vaqtinchalik (notitul) inshooatlar, moslamalar va qurilmalar;

j) foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lgan almashtiriladigan uskunalar;

z) ovlash qurollari (trallar, yoyma to‘rlar, to‘rlar, jihozlar, merejlar va hokazo).

Asosiy vositalar tarkibida qonun hujjatlariga muvofiq korxona mulkiga topshirilgan yer uchastkalari ham hisobga olinadi.

Ko‘p yillik ko‘chatlarga, yerni tubdan yaxshilashga, ijaraga olingan asosiy vositalar obyektlariga kapital qo‘yilmalar har yili butun ishlar majmui yakunlangan sanadan qat’iy nazar, hisobot yilida foydalanishga qabul qilingan asosiy vositalarga tegishli xarajatlar summasida asosiy vositalar tarkibiga kiritiladi.

5. Asosiy vositalarning buxgalteriya hisobi birligi bo‘lib inventar obyekti hisoblanadi. Asosiy vositalarning inventar obyekti sifatida barcha qurilmalari va jihozlariga ega bo‘lgan obyekt yoki muayyan mustaqil vazifalarni bajarish uchun mo‘ljallangan alohida konstruktiv asosdagi buyum yoxud butun bir yaxlitlikni ifodalovchi va muayyan ishlarni bajarish uchun mo‘ljallangan konstruktiv jamlangan buyumlarning alohida majmui tan olinadi. Konstruktiv jamlangan buyumlarning majmui — umumiy moslamalarga va jihozlarga, umumiy boshqaruvga ega, bir poydevorda qurilgan, natijada majmuaga kiruvchi har bir buyum o‘z vazifasini mustaqil ravishda emas, balki faqatgina majmua tarkibida bajara oladigan bir yoki turli maqsadlarga mo‘ljallangan bitta yoki bir nechta buyumlardir.

Bitta asosiy vositada turlicha foydali foydalanish muddatiga ega bir nechta mustaqil obyektlar mavjud bo‘lganda, har bir bunday obyekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obyekt sifatida tan olinadi.

Ikki yoki undan ortiq korxona mulki bo‘lgan asosiy vositalar har bir korxona tomonidan asosiy vositalar tarkibida uning umumiy mulkdagi ulushiga mutanosib tarzda aks ettiriladi.

6. Asosiy vositalar aktiv sifatida tan olinadi, agar:

a) korxonaga kelgusida aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy naf kelib tushishiga ishonch bo‘lsa;

b) aktiv qiymatini aniq baholash mumkin bo‘lsa.

1