Olardı baslanǵanlıgınan dárek beredi

1. 1. Statistikanıń payda bolıwı hám rawajlanıwı
Statistikanıń payda bolıwı uzaq tariyxıy túbirge iye bolıp, barlıq tariyxıy formatsiyalarda kórinetuǵın boladı hám
ekonomikalıq munasábetlerdiń rawajlanıwı menen birge taraqqiy etedi hám rawajlanıwlasadı.
Statistikalıq esaplardıń rawajlanıwı tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar áyyemgi Indiya, Kitay, Egipet hám basqa
mámleketlerde jaratılǵan tariyxıy dóretpelerde óz sawleleniwin tapqan. Mámleketlerdiń payda bóle baslawı menen, mámleket jıynawlardı
toplaw ushın, jer iyelerinde qansha jeri bar ekenin, odan qansha dáramat alıwın, urıs aparıw ushın qansha xalıq
hám sonnan qanshası úlken jas daǵı er adamlar hám basqalardı biliw zárúrshiligi payda bolıwadı. Bul jumıslar áyyemgi statistikalıq
jumıslardan parıq etedi, yaǵnıy ol tek kestege alıw emes, bálki statistikalıq esap -kitaplardı ámelge asırıwdı talap etedi hám
olardı baslanǵanlıgınan dárek beredi. 1
Statistika páni XvII ásirdiń aqırlarına kelip, ǵárezsiz pán retinde qáliplese baslandı. Sol dáwirde «Siyasiy
arifmetika» degen pán payda boldı. Onıń tiykarlawshileri ingliz ilimpazları Ol. Petti (1623-1687) hám Jan Graunt (1620 -1674)
bolǵanlar. Ol. Pettini waqıtında ekonomikanıń «otasi» hám málim dárejede statistikanıń oylap shıǵarıwshısı bolıp tabıladı, dep atawǵan.
Evropada statistikanıń tiykarlawshisi bolıp Belgiyalıq alım A. Ketle (1796 -1874) esaplanǵan. Sol dáwirde
Germaniyada G. Ahenvall (1719 -1772) birinshi ret «statistika» sózin qollaǵan. Angliyada bolsa A. Bouli (1869 -1957)
statistikanıń taraqqiy etiwine tiykar salǵan.
Statistikada matematikalıq aǵımdı rawajlantırǵan ilimpazlar : Angliyalıq biolog F. Galton (1822-1911), K. Pirson (1857-
1936 ), v. Gosset hám R. Fisherlar bolıp tabıladı.
Statistikanı rawajlanıwda orıs ilimpazları da ózleriniń múnásip úleslerin qosqanlar : v. N. Tatishev (1686 -
1750), K. I. Krilov (1689 -1737), D. P. Juravskiy, Semenov Tyan-Shanskiy (1827-1914), Yu. E. Yanson (1835-1893),
A. I. Chuprov (1842-1908), v. I. Ulyanov (1870-1924); A. A. Chuprov (1874-1926 ), A. A. Kaufman (1864-1919 ) hám
basqalar.
Burınǵı Birlespe dáwirinde dóretiwshilik etken hám statistikanı rawajlanıwına ózleriniń múnásip úleslerin qosqan statistikalıq
ilimpazlar : S. G. Strumilin, v. S. Nemchinov, v. N. Starovskiy, M. N. Smit, B. S. Yastremskiy, S. M. Yugenburg (kóp jıllar
Samarqand kooperativ institutı statistika kafedrasında islegen), A. Ya. Boyarskiy, A. I. Gazulov, A. I. Petrov,
T. v. Ryabushkin, v. M. Simchera, N. N. Ryauzov hám basqalardı kirgiziw múmkin.
Ózbekstan Respublikasında statistikanıń rawajlanıwda jáne onı ózbek xalqiga úyretiwde dıqqatqa iye
jumıslar etilgen. Birinshi “Statistika” kafedrası 1932 jılda Tashkent, keyinirek Samarqand hám basqa qalalarda tashkil
etilgen. Házirgi waqıtta derlik hámme ekonomikalıq institut hám fakultetlerde statistika kafedraları bar. Olarda ózbek
statistikasın jaratqan hám jaratıp atırǵan ájayıp ilimpazlar iskerlik kórsetip atır.
Ózbekstan Respublikası ǵárezsizlikke eriskennen keyin, bul pánni Ózbekstanda rawajlandırıwda professorler
N. Saatov, E. Akramov, I. Ermatov, X. Nabiyev, S. Sirojiddinov, Yamasa. Abdullaev, R. Alimov, M. Hamroyev, X. Shodiyev,
A. Ayubjanov, B. Usmonov, A. Nabixo'jayev, X. Xujaqulov sıyaqlı ilimpazlardıń da xızmetlerin úlken boldı.
Statistika ne? Birinshiden, statistika bul − sanlar hám ólshewler járdeminde kópsonli hám hár túrli
hádiyselerdi esapqa alıw, súwretlew. Ekinshiden statistika tóplanǵan maǵlıwmatlardı nomerler qatarı, kesteler, grafiklar,
túrli esap -kitaplar arqalı ańlatıw, úshinshiden, statistika tóplanǵan maǵlıwmatlardı izertlew usılların sonday tártipte
ornatadıki hár túrlilik ishinde birlikti, san-sansız bólek “kútilmegen jaǵdaylar” arasında qanday da ulıwmalıqtı, qanday da
baylanıslılıqtı anıqlaw ushın yaǵnıy juwmaqlar qılıw bolıp tabıladı

Statistikanıń sın pikirlew hám etikadagi roli

“Álemleraro urıs” hám “waqıt mashinası” sıyaqlı ilimiy-fantastik klassik dóretpeler avtorı G. Dj. Uells sózlerine kóre
“Statistikalıq pikirlew bir ájayıp kúni nátiyjeli jámiyet ushın mútajlik boladı, oqıw hám jazıw qábiletleri kabi”. Júzden
artıq jıl aldın jazılǵan Uellsning boljawı búgingikundaham haqıyqat bolıp tabıladı.

Ilimiy hádiyseler, ekonomikalıq iskerlik hám mámleket iskerligi (sapa qadaǵalawı, statistikalıq audit, prognozlaw hám basqalar ) menen

baylanıslı maǵlıwmatlardı jıynawda ósiwi sońǵı bir neshe on jıllıqlarda sezilerli boldı. Hár kúni ǵalaba xabar
quralları siyasiy, ekonomikalıq jáne social izertlewler daǵaza nátiyjelerin bizge usınıs etpekte. Húkimettiń itibarı artpaqtası
menen, mısalı, narkotik yamasa ónimler ústinen, biz muǵdarlıq sawatlı adamlıǵı (yaǵnıy, maǵlıwmatlardı sawatlı analiz qılıw
qábileti) ga mútájligimizni anıq dálilin kóriwimiz múmkin. Sol sebepli, hár birewimiz ziyrek maǵızdı -
maǵlıwmatlardı talqin hám mánisin túsiniw ushın aqılǵa say pikirlewdi paydalanıw qábiletti - rawajlandırıw kerek.
Muǵdarlıq sawatlılıq bizge aqılǵa say qarar, juwmaq hám ulıwmalasqanlardı qabıllawda járdem beriwi múmkin; yaǵnıy,
statistikadan paydalanıp, sın pikirlashimizga járdem beredi.
Statistikalıq oylaw maǵlıwmatlar hám juwmaqlardı sın kózqarastan bahalaw ushın óz ishine aqılǵa say pikirlew hám statistika
pánin qóllawdı aladı. Maǵlıwmatlardıń bas kompleksinde ayırmashılıqlar bar ekenligi pikirlew procesi ushın tiykar esaplanadı

Statistikalıq qosımshalardıń túrleri

“Statistika” kópshilik adamlar ushın “cifrlı suwret” degen mánisti ańlatadı.
Statistika - bul maǵlıwmatlar tuwrısındaǵı fan bolıp tabıladı. Ol cifrlı maǵlıwmatlardı toplaw, klassifikaciyalaw, birlestiriwtiriw,
sistemalastırıw, analiz qılıw, prezentaciya hám aytıwdı óz ishine aladı.
Maǵlıwmatlar kóbinese olardıń qásiyetlerin bahalaw maqsetinde qaysı bolıp tabıladı maǵlıwmatlar kompleksinen
saylanadı. Biz bul processni tańlanma dep ataymiz. Mısal ushın, siz onlayn tárzde málim bir ónim harid
qılıp atırǵan barlıq klientlerdiń ortasha jasını esaplaw ushın Internette bul ónimdi harid qılıp atırǵan klientlerdi
jasını toplawıńız múmkin. Sonda óz bahalawlarıńızdı tiyisli jas toparı ushın veb-saytında maqsetli reklama
ushın paydalanıwıńız múmkin. Soǵan itibar berińki, statistika eki túrme-túr processni óz ishine aladı : (1)
maǵlıwmatlar kompleksin súwretlew hám (2) tańlanma tiykarında maǵlıwmatlar kompleksi tuwrısında juwmaqlar (bahalawlar,
Suwretleytuǵın statistika maǵlıwmatlar kompleksinde nizamlıqlardı tabıw hám
informaciyalardı ulıwmalastırıw, hám de bul informaciyalardı qolay formada usınıs
qılıw ushın cifrlı hám grafik usıllardan paydalanadı.
sheshimler, prognozlar hám t.b. ) ni tariyplew. Sonday etip, statistikanıń qollanılıwın eki tiykarǵı tarawǵa bolıw
múmkin: suwretleytuǵın statistika hám analitik statistika.
1. 4. Statistikanıń tiykarǵı elementleri
Juwmaqlıq (analitik) statistika tańlanma maǵlıwmatlarınan úlken
maǵlıwmatlar kompleksin bahalawda, sheshimlerde, prognoz qılıwda yamasa basqa
ulıwmalastırıwlarda paydalanadı.
Statistikalıq usıl (metod ) lar esperimental birliklerdiń bas kompleksin úyreniw, analiz qılıw hám bilim alıw ushın
paydalı bolıp tabıladı.
Eksperimental (yamasa gúzetiletuǵın ) birlik - bul obiekt (mısalı,
insan, buyım, pitim yamasa hádiyse) bolıp, biz ol tuwrısında maǵlıwmatlar
yig'amiz.
Bas jıynaq - bul birlikler kompleksi (ádetde, insanlar, ob'yektlar,
operatsiyalar yamasa hádiyseler) bolıp, olardı úyreniwge biz qızıqamız.

Suwretleytuǵın statistika máseleleriniń tórtew elementi:

Suwretleytuǵın statistika máseleleriniń tórtew elementi:
1. Bas jıynaq yamasa qızıqtiruvchi tańlanma ;
2. Izertlew etiletuǵın bir yamasa bir neshe ózgeriwshiler (bas jıynaq yamasa tańlanma birlikleriniń xarakteristikalanıwı );
3. Kesteler, grafiklar yamasa sanlarda jıynanǵan instrumentler;
4. Maǵlıwmatlarda nizamlıqlardı anıqlaw.
Juwmaqlıq (analitik) statistika máseleleriniń tórtew elementi:
1. Qızıqtirayotgan bas jıynaq ;
2. Izertlew etiletuǵın bir yamasa bin neshe ózgeriwshiler (bas jıynaq birlikleriniń xarakteristikalanıwı );
3. Bas jıynaq birliklerin tańlaw ;
4. Tańlanmani quraytuǵın informatsiyalar tiykarında bas jıynaq tuwrısında juwmaq ;
5. Juwmaqtıń isenimlilik kórsetkishi.
1. 5. Maǵlıwmatlardıń

Mámlekette statistika rawajlandiriwdiń tariyxıy basqıshları

Sovet sisteması dáwirinde statistika mánisine kora xalıq xojalıǵi statistikası bolib, onıń predmeti birinshi náwbette, xalıq xojalıǵi tarmaqları esaplanǵan. Statistika tarmaq jantasıwına tıykarlanıp, burınǵı Birlespediń túrli jogrofiy aymaqlarında jaylasqan respublikalar hám wálayatlar boyicha ámelge asırılǵan. Statistikalıq taplamlarda tiykarǵı korsatkichlar retinde joba orınlanıwınıń tolıq hám salıstırmalı korsatkichlari paydalanılǵan.
Sovet statistikasınıń dáslepki basqıshı (1917-1930 yy.) statistika stilistikasiniń rawajlanıwı jedellesdi. Bunda shet el statistika jetiskenliklerinen keń paydalanıwǵa háreketler bolǵan. Arnawlı uyımlastırılǵan royxatlar hám izertlewler otkazilgan hám birinshi ret xalıq xojalıǵi balansı dúzilgen.
Statistika daǵı keyingi basqısh 1930 jıllardaǵı mamuriy-buyrıqpazlıq sistemasınıń jaratılıwı hám ǵalabalıq qatagonlar nátiyjesinde talay susaydi. Bul dáwirde statistika operativ wazıypalardı tarqatıp alıw, joba orınlanıwın monıtorıń qılıw máselelerine boysundirilishi nátiyjesinde analitik wazıypalar orınlanıwına ziyan jetkerildi.
Ekinshi jáhán urısı jıllarında (1941-1945 yy.) statistikanıń roli sezilerli dárejede asdı. Ol miynet hám materiallıq resursların operativ esapqa alıw, islep shıǵarıw kúshlerin jaylastırıw sıyaqlı zárúrli wazıypalardı atqardı. Bul dáwirde ekonomika hám statistikada balans islenbeleri kengaydi, indeks teoriyası tereńlestirildi, ekonomikalıq -matematikalıq model hám usıllardı islep shıǵıw hám olardan paydalanıw kengaydi.
Mamuriy-aymaqlıq basqarıw principinen kelip shıqqan halda tiyisli statistika keńseleri az aymaqları boyicha ulıwmalastıratuǵın statistikalıq informaciyalardı qáliplestirganlar.
Ámelde barlıq statistikalıq informaciya pochta arqalı yamasa shaxsan qogoz formasında kárxana hám shólkemler yuridikalıq shaxslar tárepinen usınıs etiletuǵın statistikalıq esabatlarǵa tiykarlanǵan.
Ámeldegi statistika sisteması qatiy oraylasqan xarakterge iye bolib, unamlı tárepleri menen birge bir qansha saldamlı kemshiliklerden de jıraq emes edi.
Statistikalıq informaciyalardı taplaw hám qayta islew degi saldamlı kemshiliklerden biri retinde esaplaw texnikasınan etarli dárejede paydalanmaslikni keltiriw mukin. Sebebi malumotlarni qayta islew programmalıq taminot paket rejimine arnalǵan. Sońı informaciyalardan paydalanıwshılar ushın statistikalıq informaciya faylların statistikalıq analiz qılıw hám dialog rejimi joq edi. Respublikada statistikalıq stilistika orayı ámeldegi bolmaganligi sebepli statistika rawajlanıwı oqsagan.
Ozbekiston Respublikasınıń ǵárezsizlikke jetiwi, barlıq ekonomikalıq munasábetler sistemasında túpkilikli ozgarishlarga qaratılǵan ekonomikalıq reformalar statistika sistemasın saldamlı jetilistiriw, barlıq esap hám statistika sistemasında kompleks jetilistiriwdi talap eter edi. Bul process basqıshpa-basqısh ámelge asırıldı. Ǵárezsiz Ozbekiston statistika sistemasın qayta qurıwda baslanǵısh punkt bolib 1992 jıl esaplanadı. Sol jılı ekonomika talabınan esap hám statistikanıń orqada qalıp atırǵanlıǵı ásirese kúshli kórinetuǵın bolǵan edi. Bul basqıshda qayta qurıwdıń tiykarǵı yonalishi statistika hám prognozlastırıw keńseleri jumısları arasındaǵı ozaro baylanıstı taminlashga qaratildi. Bul maqsette 1992 jıldıń 5 avgustında Ozbekiston Respublikası Prezidentiniń Ozbekiston Respublikası Prezidentiniń ministrler Mákemesi janında Keleshekti belgilew hám statistika mámleket qomitasini dúziw togrisidagi Pármanına kora Ozistiqbolstat mámleket qomitasi tuzildi. Pármange qaray Ozbekiston rawajlanıw kelesheklerdi belgilew Qomitasi hám Ozbekiston mámleket statistika qomitasi birlestirildi.

Ozistiqbolstat quramında keleshekti belgilew hám statistika aymaqlıq basqarmaları, Bas esaplaw orayı, Ekonomika hám statistika ilimiy-tekseriw institutı, Kadrlar tayarlaw hám mamanlıǵın asırıw orayı tashkil etildi.

Ozistiqbolstat statistika salasında mámleket siyasatın ámelge asırıw, xalıq aralıq ulgiler hám usınıslarǵa, ilimiy islenbelerge tiykarlanǵan statistikalıq stilistikanı islep shıǵıw hám engiziw, respublika sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwı hám bazar ozgarishlarini ańlatiwshı statistikalıq korsatkichlarning kompleks hám sistemalı bolıwı, statistikalıq informaciyalardıń shın, obiektiv hám pútinligi, respublikada júz balap atırǵan processler hám tendentsiyalardı analiz qılıw, ámeldegi nızamshılıqqa qaray ulıwmalastıratuǵın statistikalıq korsatkichlarning ashıqlıǵı, shınlıǵı, áshkaralıǵı ushın masul bolǵan.
Ekonomikalıq munasábetler sistemasın qayta qurıwdaǵı ekonomikalıq reformalar, qoyilgan wazıypalardı nátiyjeli orınlaw mámlekette statistika hám esap sistemasın tupten reforma etiliwin talap eter edi. Statistika sistemasınıń xalıq aralıq ulgilerge otkazish hám reformalardıń kop maqsetli yonalishlari máseleleriniń keń kolamliligi hám quramalılıǵı onı ámelge asırıwda mámleket qatnasıwı zárúr ekenligin talap etdi. Sol maqsette Ozbekiston Respublikası ministrler Mákemesiniń 1994 jıl 24 avgustda 433-sanlı sheshimi menen 1996 jılǵa shekem bolǵan dáwir arnalǵan Ozbekiston Respublikasın xalıq aralıq ámeliyatda qollaniletuǵın statistika hám esap sistemasına atıw togrisidagi Mámleket programması qabıllandı.
Qabıl etilgen programma milliy statistikanı sistemasıy-kontseptual reformalawdıń normativ bazasın jarattı.
Statistikanı sistemasıy reformalaw bir qansha ozaro boglangan islerdi ámelge asırıwdı názerde tutqan. Olar taypasına tómendegilerdi kirgiziw múmkin: statistikalıq informaciya sistemasın jaratıw jáne onı jumıs alıp barıw sistemasın shólkemlestiriw; statistikalıq stilistikanı jetilistiriw; statistikalıq informaciya sistemasın texnologiyalıq rawajlandırıw ; statistikanı reformalawdıń shólkemlestirilgen-huqıqıy taminotini jetilistiriw hám t.b.
Bul Programmanı ámelge asırıw jumıslarında kopgina mámleket keńseleri, etakchi ekonomikalıq hám basqa ilimiy mákemeler hám OTM qatnasqan.
Bir maqsetke yonaltirilgan hám basqıshpa-basqısh Dasurning turmısqa qollanıw etiliwi tómendegi nátiyjelerge erisiwge múmkinshilik berdi:
- bazar ekonomikası talaplarına uyqas keliwshi milliy esapshılıq jańa kontseptual makroekonomikalıq modeldi Milliy esaplar sisteması (MHT) metodologiyasini ozlashtirish baslandı ;
- bahalar, miynet, sırtqı hám ishki sawda statistikası tupten tazadan tashkil etildi, statistikanıń finans, byudjet hám bank bolimlari qaytaldan qáliplestirildi, tarmaqlar statistikası korsatkichlari anıqlawtirildi, institutsional ozgarishlar statistikasın jaratıw boyicha jumıslar baslap jiberildi, MHT sxeması boyicha tarmaqlararo balanstı islep shıǵıw ushın sharayatlar jaratıldı, Birden-bir kárxana shólkemlerdiń mámleket registrini qáliplestiriw ushın shólkemlestirilgen hám normativ-huqıqıy tiykarlar jaratıldı hám statistikanıń informacion-hisoblash sisteması jetilistirildi. Eń zárúrli nátiyje retinde mámleket statistikası mákemeleriniń xalıq aralıq shólkemler menen ozaro baylanıslarınıń jańa sapa dárejesine kotarilganligini dizimnen ótkeriw múmkin.
Mámlekette bazar ekonomikası reformalarınıń jáne de rawajlanıwı hám tereńlashuvi, túrli múlkshilik formaları hám ekonomika tarawlarınıń jaǵdayı hám múmkinshilikleri togrisida shın hám anıq malumotlarga tayanǵan halda mámleket basqarıwı natiyjeliligin asırıw, sonıń menen birge basqarıw qararların bahalaw zárúriyatı hám statistikanı reformalaw Programmasınıń ámelge asırıw nátiyjeleri mámleket ekonomikalıq hám statistika sistemaları iskerligin jáne de jetilistiriw, statistika aldında turǵan mashqalalardi tarqatıp alıw ushın olardıń shólkemlestirilgen sistemaların optimallastırıw máselelerdi kún rejimine qoydi.
Bul máselelerdi sheshiw maqsetinde 1997 jıldıń 15 mayida Ozistiqbolstat Mámleket qomitasi Makroekonomika hám statistika ministrligine aylantırildi.

Makroekonomika hám statistika ministrligi quramında anıq belgilengen statistika wazıypaların orınlawǵa yonaltirilgan, aymaqlıq bolinmalarga iye bolǵan Mámleket statistika departamenti ajıratılǵan. wálayatlar hám Tashkent qala dárejesinde statistika basqarmaları, rayonlarda bolsa statistika hám esaplaw orayları tashkil etilgen.

Makroekonomika hám statistika ministrligine tiykarǵı wazıypalar retinde tómendegiler júkletilgen edi: ekonomikalıq reformalardı tereńlestiriwdiń anıq yonalishlari, jalları hám usılların anıqlaw, respublika ekonomikasın basqarıwdıń bazar mexanizmlerin taminlash; makroekonomikalıq hám materiallıq balanslar, MHTga tiykarlanǵan Ozbekiston sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw keleshekleriniń variantlı esap -kitapların islep shıǵıw ; tolov, finans hám sırtqı sawda balansların qáliplestiriw hám baqlaw (Finans ministrligi menen birgelikte); Ozbekiston ekonomikasınıń optimal rawajlanıwı hám proportsiyalarini, mineral hám sheki onim resurslarınan aqılǵa say paydalanılıwı, turaqlı osish hám dúnya xojalıǵigiga integraciyalashuvini taminlashga qaratılǵan investitsiya programmaların tayarlaw hám ámelge asırılıwın muwapıqlastırıw ; ekonomika hám mádeniyat rawajlanıwı, adamlardıń turmıs dárejesi hám párawanlıǵınıń osishini esapqa alıw hám baqlawǵa qaratılǵan házirgi zaman indikativ, analitik hám statistikalıq usıllar hám qurallardı rawajlandırıw hám tereńlestiriw.

Qabıl etilgen xalıq aralıq statistika ámeliyatında qollaniletuǵın stilistik qaǵıydalar hám ulgilerge tiykarlanǵan halda belgilengen wazıypalardı orınlaw statistika keńseleri iskerliginde saldamlı ozgarishlarga alıp keldi.

Mámleketti keyingi dáwirdegi rawajlanıwı statistikanı jetilistiriwde jańasha jantasıwlar zárúr ekenligin talap eter edi. Bul jantasıwǵa kora ústin turatuǵınlıqlar sheńberinde islerdi jáne de rawajlandırıw hám olardı juwmaǵına etkazishni hám de sistemasınıń ozini bazar ekonomikasına maslastırıwǵa qaratılǵan ozgartirishlar menen birgelikte alıp barıldı. Yaǵniy, statistikanıń ayırım elementlerin fragmentar reformalawdan pútkilley pútinlikte statistika sistemasın reformalawǵa otildi.
Xalıq aralıq statistika ámeliyatı, stilistik korsatmalari hám ulgilerine kora bul hám basqa statistika mákemeleriniń funktsional wazıypaların tarqatıp alıw ushın berilgen tapsırmalardı orınlaw maqsetinde malum sistemaǵa iye bolıwı talap etiledi.
Usınıń sebepinen statistika rawajlandiriwdiń jańa sapa basqıshın jaratıwda zárúrli shárt-sharayat hám huqıqıy tiykar bolib 2002 jıldıń 12 dekabrinde Ozbekiston Respublikası Joqarı Jıynalısı tárepinen Mámleket statistikası togrisidagi nızam (bul nızamǵa 2005 jıl 20 dekabrinde, 2010 jıl 3 sentyabrinde hám 2012 jıl 3 yanvarında tiyisli ozgartirishlar kiritilgen) hám Ozbekiston Respublikası Prezidentiniń 2002 jıl 24 dekabrindegi Ozbekiston Respublikası Makroekonomika hám statistika ministrligin qayta shólkemlestiriw togrisisdagi pármanına kora Makroekonomika hám statistika ministrligi tamamlanılıp, onıń tiykarında Ozbekiston Respublikası Ekonomika ministrligi hám Ozbekiston Respublikası Mámleket statistika qomitasi tashkil etildi.
Mámleket statistikası togrisidagi jańa nızam hám joqarıda keltirilgen Ozbekiston Respublikası Prezidenti pármanına kora 2003 jıldıń 8 yanvarında Ozbekiston Respublikası ministrler Mákemesiniń Ozbekiston Respublikası Mámleket statistika qomitasining iskerligin shólkemlestiriw togrisidagi sheshimi qabıllandı.
Bul sheshimge qaray Mámleket statistika qomitasi, milliy hám regionlıq ayrıqshalıqlardı esapqa alǵan halda xalıq aralıq ulgiler hám qaǵıydalarǵa tiykarlanǵan, mámleket basqarıw keńseleri, xojalik jurgiziwshi subektlar, puqaralar hám shólkemlerdiń rásmiy statistika informaciyalarǵa bolǵan talabın qandırıw ushın statistika salasında birden-bir siyasat alıp baratuǵın mámleket ijroiya mekememesi esaplanadı.
Respublikamızdaǵı statistika mákemeleriniń iskerligi 1994 jılda BMTning Statistika komissiyası tárepinen maqullanǵan principlerlerge de tiykarlanadı. Rásmiy statistikanıń tiykarǵı principlerge ámel qılıwı rásmiy statistika malumotlariga paydalanıwshılar isenimin asırıwǵa múmkinshilik beredi:
Princip. Aktuallıq, qalıslıq hám ashıqlıq.
Princip. Professionalizm.
Princip. Statistikalıq ulgilerden paydalanıw.
Princip. Statistikalıq malumotlardan togri paydalanıw hám analiz qılıw.
Princip. Statistikalıq baqlawlar natiyjeliligi.
Princip. Jasırınlıq.
Princip. Nızamshılıq hám áshkaralıq.
Princip. Milliy dárejede muwapıqlastırıw.
Princip. Xalıq aralıq dárejede muwapıqlastırıw.
Princip. Statistika salasında xalıq aralıq sheriklik.
Rásmiy statistikada bul principlerge ámel etiliwi milliy statistika keńselerinde joqarı sapalı statistikalıq informaciyalar alınıwına múmkinshilik berip, olarǵa jámiyet tárepinen isenimdi asıradı.
Statistikanıń rawajlanıwı mámleket degi házirgi waqıttaǵı jaǵday, ekonomika hám jámiyettegi reformalar procesi, basqarıw sistemasın qayta shólkemlestiriw, social yonaltirilgan bazar ekonomikası jallarına atıw hám eski ekonomikalıq munasábetlerden jańa sırtqı kórinislerge atıw menen belgilenedi.
Ekonomikanı basqarıwdıń jańa principlerden kelip shıqqan halda statistika aldında tómendegi wazıypalar qoyilgan:
1. Basqarıw mákemeleriniń statistikalıq informaciyalarǵa bolǵan mútajliklerin analiz qılıw hám bahalaw.
2. Mámlekette júz balap atırǵan sociallıq-ekonomikalıq processlerdi ańlatiwshı esap hám statistikanıń xalıq aralıq ámeliyatına qollaniletuǵın statistikalıq korsatkichlar sistemasın islep shıǵıw.

3. Statistikalıq baqlawdı rawajlandırıw. Statistikanıń tiykarǵı waziypasın orınlaw maqsetinde arnawlı uyımlastırılǵan tekseriwler, royxatlar, anketa arqalı soraw -juwaplardı shólkemlestiriw hám otkazish.

4. Statistikanıń birden-bir stilistik tiykarına súyene otirip informaciya fondini shólkemlestiriw, onı basqarıw hám az-ozini basqarıw keńseleri hám basqa paydalanıwshılardı zárúr statistikalıq malumotlar menen taminlash maqsetinde úzliksiz jańalap barıw.
5. Sociallıq-ekonomikalıq processlerdi ilimiy tiykarlanǵan operativ analizin shólkemlestiriw. Qáliplesken statistikalıq informaciyalardıń sapası, talshıqlıǵı, shınlıǵı hám operativligin taminlash.
6. Jabılasına hám bólekan statistikalıq baqlaw, maqsetli malumotlar banki hám registrlar sıyaqlı usıllardı qollash maqsetinde barlıq mámleket hám mámleketlik emes sektorına tiyisli xojalik jurgiziwshi subektlarni talshıq qamtıp alıw hám esaptaǵı shınlıqtı taminlash.
7. Informaciyalarǵa mútajliklerdi esapqa alǵan halda statistikalıq informaciyalar aǵısları sxemasın islep shıǵıw.
8. Ashıq statistikalıq informaciyalardı barlıq paydalanıwshılar tárepinen teń alıw huqıqın taminlash.
Statistika páni statistika aldındaǵı wazıypalardı tarqatıp alıwda tómendegi wazıypalardı orınlaw arqalı aktiv qatnasadı :
ekonomikanıń túrli hádiyse hám processlerin biliw quralı retinde ańlatılatuǵın biliw funkciyası ;
metodologik funkciya statistikalıq korsatkichlar sistemasın jetilistiriw hám dúziw;
analitik funkciya statistikalıq informaciyalar analizin tereńlestiriw.
Joqarıda sanap otilgan wazıypalardı tabıslı orınlaw statistika ámeliyatı hám pániniń metodologik birligi hám olar iskerligin muwapıqlastırıwǵa kop tárepten baylanıslı bolıp tabıladı.
Statistitka metodologiyasining házirgi dáwirdegi rawajlanıwı tómendegi yonalishlarda júz bolmoqda:
Ekonomika jaǵdayı hám rawajlanıw kelesheklerine statistikalıq xarakteristika beriw.
Tarmaqlar hám regionlardıń sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw dárejeleri boyicha parıqlanishlarini hám faktorlar tasirini organıw metodologiyasini jetilistiriw.
Xalıq aralıq hám regionlararo salıstırıwlashlar metodologiyasini rawajlandırıw.
Milliy esaplar sisteması (MHT) metodologiyasini rawajlandırıw.
Birinshi yonalishning áhmiyetli tárepi Mámleket statistika qomitasi tárepinen baspadan shiǵarılıp atırǵan jılnamalarda ekonomikanıń jaǵdayı togrisidagi informaciyalardıń elon qılınıp atırǵanlıǵı bolıp tabıladı.
Ekinshi yonalishning aktuallıǵı tarmaqlar hám regionlar sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıw daǵı ayırmashılıqlardı bahalawdıń statistikalıq stilistikasin jetilistiriw zárúrligi menen belgilenedi.
Úshinshi yonalish Mámleket statistika qomitasi sistemasında saldamlı izertlewlerdi aparıw hám statistikanıń informaciya bazasın rawajlandırıwdı názerde tutadı. Regionlararo salıstırıwlashlar stilistikasi makroekonomikalıq korsatkichlarni xalıq aralıq salıstırıwlashlar principlerıge tayansada, odan bir qansha zárúrli tárepleri menen ayırmashılıqları da bar. Usınıń sebepinen kopgina regionlıq korsatkichlarni salıstırıwlawǵa jantasıw házirgi dáwirde júdá aktual másele esaplanadı.
Tartinchi yonalish MHT stilistikasin rawajlandırıw kopgina ulıwmalastıratuǵın sociallıq-ekonomikalıq korsatkichlarni salıstırıwlaw mashqalasın sheshiwde zárúrli rol aynaydı. Milliy esapshılıq kontseptsiyasına tiykarlanǵan informaciyalar statistikalıq analiz hám prognoz jumısları stilistikasin jetilistiriw ushın sharayat jaratadı.
Sonday etip, sociallıq-ekonomikalıq processler togrisida isenimli hám tolıq informaciya bazasın qáliplestiriwge qaratılǵan mámleket statistikasınıń rawajlanıwı malumotlar yigish hám qayta islewdi shólkemlestiriw, finanslıq támiynlew hám statistikalıq izertlew jumısların jańalap barılıwı menen ajıralmas baylanıslı bolıp tabıladı. Aktual, shın hám tolıq statistikalıq informaciya ulıwma mámleketlik hám region dárejesinde puqta regionlıq siyasat aparıw ushın kepillik boladı.

Statistika degende neni túsinemiz? Statistika neni ańlatadı yamasa orgatadi? Statistika bul fanmi yamasa metodma? Bunday sorawlardı biz júdá kop ochratamiz. Juwaplar bunnan da kop. Olardı ayırımları : Korreyl Statistika bul koreta, ol seni buyırǵan tárepke júrgizedi; Ter-Statistika sen bilmagan zat togrisida anıq malumot beriw kórkem oneri bolıp tabıladı; Shletsar-Statistika bul jatqan tariyx, tariyx bul kúnlik statistika bolıp tabıladı; Djini-Statistika -bul tek tolıq induktsiyanı emes, hám de tolıqsız induktsiyanı xudosi bolıp tabıladı; Napolen-Statistika buyımlar byudjeti, anıqrogi buyımlar katalogı, oǵan hámme tazadan payda bolǵan zatlar kiritiliwi, yoqoladiganlari hám yoqolganlari ochirilishi kerek Statistika degende úzliksiz qurǵaqlay nomerler qatarı, ámeliy iskerlik, sociallıq pán, metod hám x. k. túsiniledi. Ayırım esap -kitaplarǵa qaraǵanda statistikaǵa berilgen tariflar sanı 1700 den aslam emiw. San-sansız tariflar menen qatarda házirgi zamande statistika sazı qollanılmaytuǵın tarmaq yamasa tarawdıń jaq. Bunnan tısqarı ekonomistler menen bir qatarda bul sazdı vrachlar, jurnalistlar, teleradio baslawshılar hám basqalar az iskerliginde júdá kop isletiwedi. Bir tárepden, biz statistikalıqlar ushın statistika sazın balshıq jerde isletiliwi jaǵımlı hám biz odan kewilli balamız, ekinshi tárepden bul sazdı noorin hám isletiliwi biz qánigelerdi ranjitadi. Sol orinda kopchilikni statistika menen informotsiyani parqına barmasligiga toxtalmoqchimiz. Mısalı, jurnalistlar túsinip tushunmasdan qayda eki nomerdi korsa onı statistika dep túsiniwedi. Futbol ayının alaylıq, mısalı, Ispaniyanıń Real Madrid hám Barselona futbol komandaları ayını 4-5 esabında tugadi. Jurnalistlar bul eki komandanı yamasa Ispaniyanıń basqa futbol komandaların (mısalı, 14 túrdegi 26 dekabr) ozaro oyinlari nátiyjelerin statistika dep ataydılar.