Oranizmlarning atrof-muhit omillariga moslashuvi

Mavzu: Muhitga organizimlarning moslanishi
Reja:


1. Ekologik omillarning chegaralari.
2. Tirik organizmlarning moslashishi.
3. Muhitga organizimlarning moslanishi
Jonli organizmlar atrof-muhit omillarni turlicha qabul qiladi. Ba`zi organizmlarda harorat namlik, suvning sho`rligi, yorug`lik va shunga o`xshashlarga talab ancha kengroq, boshqalarida ancha torroq bo`ladi. Shunga muvofiq ba`zi organizmlar aniq omilning tafovuti ancha kengroq, boshqalarda bu tafovut ancha tor bo`lgan sharoitda yashab ketaverishi mumkin. Misol uchun har xil turlarning o`sish tezligi atrof-muhit haroratiga qay darajada bog`liqligini ko`rib chiqaylik. Ana shu tarlardan biri harorat o`zgarishining keng tafovutiga moslashgan va evriterm deb atashuvchi turlarga mansub deyaylik. Ikkinchisi nisbatan past harorat doirasida. uchinchisi esa, yuqori harorat doirasida bardoshlikda yetarli ravishda tor chegaraga ega, deylik. Bunday turlar stenoterm organizmlar deb yuritiladi. Bundan ko`rinib turibdiki, organizmlarning evriterm turi haroratning mumkin bo`lgan eng past va eng yuqori darajasi orasida rivojlanaverishga qodirdir, buning ustiga o`rta zonada sharoit qulay bo`ladi. Bu organizm holatida haroratning pasayib, ko`tarilib turishi keskin uzgarishlarga olib kelmaydi. Stenoterm turlarida ahvol boshqacha. Ularning bardoshliligi yuqori va past xaroratning juda tor doirasida kechadi va hatto eng qulay sharoitdan ko`tarilishi yoki pasayishi tomon biroz chetga chiqish xayot faolligi keskin tushib ketishiga olib keladi. Eng ko`p va eng kamlik chegarasiga yaqin bo`lgan har qanday ekologik omil pessimal yoki pessimum sifatida tavsiflanadi. Pessimal sharoitlarda organizmning hayotiy faolligi, to`lishishi, harakati, pushtligi va boshqa xususiyatlari pasayadi.
Bundan tashqari, nafaqat tafavut, baki u yoki bu omil o`zgarishining tezligi ham organizm uchun ahamiyatga molikdir. Masalan, hasharotlarni sovutish tajribasida harorat 15 °S dan 20<sup>0</sup> C gacha keskin pasaytirilganda tajriba ostida bo`lgan chigirtkalar o`lib qoladi. Harorat asta-sekin pasaytirilib borilganda esa, ularni mutloq nol darajagacha sovutish va shundan keyin yana hayotga qaytarishga muvaffaq bo`lindi. Turning alohida omillarga yoki omillar majmuiga moslashish qobilyati ekologiya valentolik deb ataladi. Turning royishligi yuqori bo`lgani sari, uning aniq ekologiya tizimiga moslashuvchanligi shuncha yuqori, uning populyasiyasida vaqt ichida serharakat sharoitrarida yashab qolishga asosi shuncha ko`p bo`ladi.
Masalan, oziqa tanlash qobiliyatlilik haroratning o`zgarib turishiga yoki qor qalinligi yuqori bo`lishiga qaramasdan losning ekologik royishligi tung`iznikiga qaraganda yuqoridir, chumchuq emas quyoncha yoki maynaga qaraganda ko`proq royishdir.
Biga endi tanish bo`lgan atamalardan foydalanib, bunday hollarda zvritop yoki stenoltop turlar haqida gapirishadi. Muhit omillariga nisbatan talabchanlik va toleratlik ko`zdan kechirilayotgan tur zotlarining jug`rofiy tarqalish joyini belgilaydi. Bu ularning bir joyda hayot kechirishi doimiyligi darajasi, ya`ni tur arealiga bog`liq bo`lmaydi. Muhit omillari u yoki bu tur miqdorining uzgartirib turish tafovutiga qisman ta`sir etadi. Bu narsa amalda hech qachon doimiyligicha turmaydi, balki o`zgarib turadi. Tirik organizmlarning atrof-muhit serharakat omillari sharoitlarida eng qulay hayot faoliyatini ta`minlovchi imkoniyatlari moslashuvlar deb ataladi.
Odatda har bir tirik organizm uchun faqat atrof-muhit omillari zarur shartlarga muvofiq kelgan joydagina yashashi ko`rinib turgan haqiqatdir. Mazkur yoki o`zgarib turadigan sharoitlarga moslashmagan zotlar kiritilib ketadi.
Inson xo`jalik faoliyati natijasida ko`proq o`zgarishlarga uchraydigan omillarga moslashishni ba`zi bir misollariga to`xtaladi.