O’zbekiston milliy hisoblar tizimi – iqtisodiy statistikaning uslubiy negizi* Reja

O’ZBEKISTON MILLIY HISOBLAR TIZIMI – IQTISODIY STATISTIKANING USLUBIY NEGIZI^*
Reja

1. 
   Milliy hisoblar tizimi to’g’risida tushuncha
   
2. 
   Makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblash uslubiyati va o’zaro bog’liqligi
   
3. 
   Yalpi ichki mahsulot – milliy hisoblar tizimining markaziy ko’rsatkichi
   

Milliy hisoblar tizimi - bu iqtisodiy faoliyat natijalarini makrodarajada qayd etish va tahlil qilish uchun foydalanadigan o‘zaro bog‘liq ko‘rsatkichlar, klassifikatsiyalar va schetlar tizimidir.

MHT ma’lumotlarining asosiy iste’molchilarini birinchi galda davlat boshqaruvi organlari tashkil etadi. Sababi, bozor iqtisodiyoti davrida davlat siyosatini ishlab chiqishda, ya’ni soliq va byudjet siyosati pul massasi, foiz qanday bo‘lish kerak, inflyatsiyaga qarshi kurash choralari, aholini ish bilan ta’minlash va davlat boshqaruvi organlari tomonidan ijtimoiy himoyalash, daromadni taqsimlash, tashqi savdo siyosati va boshqa makroiqtisodiy muammolarni echishda foydalaniladi.
Yana asosiy iste’molchilardan biri korxonalar menejerlari, korparatsiyalar rahbarlari va biznes rahbarlar ishlarida foydalanadi, ya’ni, ular korxona uchun investitsiya, ishlab chiqarishni kengaytirish, iqtisodiy kon’yunkturani tahlil qilish maqsadida foydalanadilar. Albatta yuqoridagi ma’lumotlarni hisobga olgan holda ishlash sovodxonlikni bildiradi.
Uchinchi iste’molchi bu ilmiy tekshirish institutlari bo‘lib, ular iqtisodiyotni tahlil qilishda, kelajakni bashorat qilishda, hamda iqtisodiy modellar yaratishda foydalanadi. To‘rtinchi foydalanuvchi bu oliy o‘quv yurtlari.
Eng asosiy iste’molchilar xalqaro tashkilotlardir: Birlashgan millatlar tashkiloti (BMT), Xalqaro valyuta fondi (XVF) va boshqalar. Ular MHTga tegishli metodologiyani rivojlantirish, shu bilan birga o‘z tashkilotlari badallarini aniqlash, kredit berishni asoslash va rivojlanayotgan davlatlarga o‘zaro yordam berishida foydalanadilar.
Shunday qilib, MHT orqali iqtisodchilar, davlat rahbarlari, olim-iqtisodchilar, statistiklar o‘zaro birlashadi.
XVII asr oxirida iqtisodiy rivojlangan davlatlardan Angliya, Gollandiya va Frantsiyada o‘zlarining milliy daromadlari va boyliklarini hisoblab, shu boylikka asosan armiya saqlashgan. Bu davrda ko‘zga ko‘ringan iqtisodchilardan Angliyada V.Petti (1665-1676 y.y.), King (1696 y.) va Frantsiyada Voban (1707 y.) milliy daromadni hisoblashgan va shu asosda milliy soliq tizimini tuzishgan.
XVIII asrga kelib, iqtisodiyot fanida asosan ishlab chiqarishga e’tibor berilib, undan olingan daromadlarni hisoblashgan. Xizmatlarni ishlab chiqarish hajmiga kiritganlardan Frantsiyalik iqtisodchisi A.Smitdir. 1930 yilga kelib, AQShda yalpi ichki mahsulot (YaIM)ni hisoblash kontseptsiyasi paydo bo‘lgan.
Chet mamlakatlar statistikasida balans tizimlari tajribasi V.Leontev tomonidan AQShning 1929-1938 yil ma’lumotlari asosida tuzildi. Bu balans xarajatlar-ishlab chiqarish jadvali shaklida bo‘lib, uning asosida ikki yoklama yozuvli shaxmat jadvali metodi asos bo‘lgan.
1951 yilda Parijda Evropa iqtisodiy hamjamiyatining Milliy hisoblar bo‘yicha konferentsiyasi bo‘lib, unda Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo bo‘lgan mamlakatlar uchun Milliy hisoblar tizimining standart loyihasi qabul qilindi. Bu loyiha angliyalik bir gypyh iqtisodchilar tomonidan ishlab chiqildi.
1952 yilda bir gypyh ekspert-statistiklar BMTning Statistika byurosi topshirig‘a binoan «Milliy hisoblar va uzatuvchi jadvallar» deb nomlangan metodologiyani tayyorladilar. Bunga Angliya va AQShning milliy hisoblar bo‘yicha asosiy ishlari negiz qilib olindi.
1953 yilda dastlabki MHT qabul qilingandan so‘ng, BMTning statistika organlari tomonidan milliy hisoblarning nazariy va metodologik asoslari takomillashtirildi va rivojlatirildi. Bu ishlar 1968 yilda qabul qilingan MHTning xalqaro standarti 25 yil, toki 1993 yilning fevraliga qadar xizmat qildi.
1993 yil fevral oyida BMTning N’yu-Yorkdagi Statistika komissiyasining navbatdagi sessiyada MHTning yangi standarti qabul qilindi.
1993-yilda MHT tubdan yangilanganidan keyin BMT Statistika qoʻmitasi kichik, lekin tez-tez yangiliklar kiritishning maqsadga muvofiqligi toʻgʻrisida qaror qabul qildi, lekin bu qaror amalga oshirilmadi va shuning uchun boshqa yirik yangilashni amalga oshirish zarurati tugʻildi. 1993-yilgi MHTni yangilash jarayoni 2008 yilning mart oyida nihoyasiga yetdi, uni yangilangan versiyasi BMT statistika qoʻmitasi tomonidan ma’qullandi. Unga “2008-yilgi Milliy hisoblar tizimi” (MHT-2008) nomi berildi.
1968 yildan to 1993 yilgacha MHTda qo‘lga kiritilgan yutuq va tajribalar bu yangi standartga asos qilib olindi.
Shunday qilib, MHTning qisqacha tarixiy ma’lumotining xulosasi kuydagicha:

Yillar	Asosiy e’tibor	Natijasi
1950-1750	Daromadlar	-milliy daromadni hisoblash -hisoblashdan maqsad, soliqlarni to‘g‘ri hisoblashdir.
1700-1900	Ishlab chiqarish	YaIM hisoblash -ishlab chiqarishni chegarasini aniqlash
1940…	Makroiqtisodiyot	Hozirgi amaliyotdagi MHT

Iqtisodiy jarayonlarni amaliyotga asoslangan holatda MHT orqali tavsiflash uchun siyosiy-iqtisodiy qonuniyatlarga suyanishi kerak. Ana shunday kontseptsiyalardan biri ishlab chiqarish chegarasi va tarkibiy qismidir. Shuni qayd qilish kerakki, iqtisodiy ishlab chiqarish kontseptsiyasi, ilmiy iqtisodiyot fani asosidir. Bu kontseptsiyaning o‘z tarixi mavjud. Ishlab chiqarish kuchlari va jamiyatning rivojlanishi o‘zaro bog‘liq holda o‘zgarib tyrdi. Masalan, fiziokrat Fransua Kenening fikricha, iqtisodiy ishlab chiqarish faqat tog‘-kon sanoatida jamlashgandir, chunki iqtisodiyotga bu sohalar tabiatdan ajratib olingan. Qolgan tarmoqlar esa, tog‘-kon sanoatida ishlab chiqarilgan mahsulolarning ko‘rinishi bir-xolatdan boshqa xolatga aylantirgan.
Fiziokratlarning bu nazariyasi o‘sha davrda, tog‘-kon sanoati juda rivojlangan davrga to‘g‘ri kelgan, keyinchalik boshqa tarmoqlar bilan birga sanoat ham rivojlana boshlagan. Bu kontseptsiyani juda to‘g‘ri emasligini A.Smit o‘zining moddiy ishlab chiqarish kontseptsiyasida asoslagan, ya’ni muayayan ishlab chiqarish sohasiga hamma ishlab chiqaruvchi tarmoqlar kirishini aytgan. A.Smit fikriga ko‘ra xizmat sohasi ishlab chiqarish tarkibiga kiritilgan. K. Marks hamda sovet siyosiy iqtisodchilari xizmatlarni ishlab chiqarish tarkibiga kiritmagan, shu sababli bu soha yaxshi rivojlanmay qolgan. Shuni aytish kerakki bundan 300 yil ilgari ingliz iqtisodchisi V.Petti yashagan davrda iqtisodiyotni rivojida xizmat sohasi katta o‘rinni tashkil qilgan. Shuning uchun V. Petti xizmatlarni ham ishlab chiqarishga kiritgan, ana shu kontseptsiya MHT uchun asos bo‘lgan. Faqatgina uy xo‘jaligidagi uy bekalarining xizmati hisobga olinmagan. Hozirgi MHTda uy xizmatkorining xizmati ishlab chiqarish tarkibiga kiradi. Agarda siz uy xizmatchingizga uylansangiz, YaIM qiymati uy xizmatkorining daromadi miqdoriga kamayadi.
MHT yangi nusxasining MHT-1993 kontseptsiyasida uy xo‘jaligida uy bekalarining xizmatini hisoblash tavsiya qilinadi. Shu bilan birga narkotik modda ishlab chiqarish va tarqatish, yashirin ishlab chiqarish sohalarini ham hisobga olish tavsiya kilinadi. Shu kungacha ko‘pgina davlatlar buni hisobga olgani yuq. Ishlab chiqarish aktivini ushlab turganda inflyatsiya tufayli ularning oshgan qiymatlari, tabbiy o‘sgan o‘simliklar va yovoyi xayvonlar mahsulotlari esa ishlab chiqarishga kiritilmaydi.
Makroiqtisodiy statistikada mamlakat iqtisodiyotining iqtisodiy salohiyatiga eng umumlashtirib baho beruvchi ko’rsatkich sifatida yalpi milliy daromad (YAMD) va yalpi ichki mahsulot (YAIM) qabul qilingan.
YAMD – ushbu mamlakat rezidentlari tomonidan, qaerdaligidan qat’iy nazar, olingan daromadlardir. Shu sababli ushbu ko’rsatkichga mamlakat fuqarolarining xorijda olgan daromadlari qo’shilib, norezidentlarga tegishli bo’lgan ushbu mamlakatda olingan daromadlar kiritilmaydi.
YAIM – kimga tegishli bo’lishidan (rezident yoki norezident) qat’iy nazar, ushbu mamlakat ichida olingan daromadlar. Shu sababli ushbu ko’rsatkichga mamlakat fuqarolarining xorijda olgan daromadlari kiritilmasdan, norezidentlarga tegishli bo’lgan ushbu mamlakatda olingan daromadlar qo’shiladi.
YAIM ma’lum davr mobaynida (chorak, yil) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovar va xizmatlarning bozor narxlaridagi qiymati sifatida aniqlanadi.
Ushbu yilda ishlab chiqarilgan tovarlarning bir qismi sotilmay qolsa, ular moddiy aylanma mablag’lar zahiralarida hisobga olinadi. YaIM mahsulotlarning, sotilgan yoki sotilmaganligidan qat’iy nazar, ushbu yilda ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovar va xizmatlarning qiymatini ifodalagani sababli moddiy aylanma mablag’lar zahiralarining o’zgarishi YAIMni hisoblashda inobatga olinadi.
Har qanday ishlab chiqarishning natijasi o’laroq, tovar va xizmatlar ishlab chiqarish hisoblanadi. Ishlab chiqarish deganda, umuman olganda, biror bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun korxonalarning xarajatlarni amalga oshirish jarayoni tushuniladi. Ishlab chiqarilgan mahsulot boshqa individual yoki jamoa birliklarga beriladi.
Ishlab chiqarishning ikkita asosiy turi mavjud: mahsulotlar (tovarlar) va xizmatlar.
Tovarlar – egalik huquqi tarqatilishi mumkin bo’lgan fizik predmetlardir. Biroq tovarga egalik huquqining mavjudligi etarli emas. Tovarlar bir vaqtning o’zida ma’lum predmetlar bo’lib, ularga ma’lum birliklar ega bo’lishlarini hohlashlari kerak, ya’ni ularga talab bo’lishi lozim. U yoki bu tovarga egalik huquqi bir institutsional birlikdan boshqasiga bozordagi oldi-berdilarda qatnashish orqali o’tkazilishi mumkin.
Xizmatlar – buyurtma bo’yicha turli ishlab chiqarishlar bo’lib, odatda iste’mol qiluvchi birliklar holatining o’zgarishiga olib keladi. Ishlab chiqarish bir birlik tomonidan boshqa birlik foydasiga bajariladigan faoliyat turlari bilan chegaralanadi. Aks holda, xizmat ko’rsatish sohasi rivojlana olmasdan, xizmatlar bozori mavjud bo’lmas edi.
Xizmatlar ishlab chiqaruvchi tomonidan iste’molchi uchun o’zgartirishlarni amalga oshirilishi turli shakllarda namoyon bo’lishi mumkin, xususan:
– iste’mol predmetlari holatining o’zgarishi: ishlab chiqaruvchi iste’molchiga tegishli bo’lgan buyumlarni tashishi, tozalashi, ta’mirlashi yoki boshqa usul bilan o’zgartirishi;
– iste’molchining fizik holatini o’zgarishi: ishlab chiqaruvchining iste’molchini tashish, joylashtirishi, tibbiy va jarrohlik davolashi, iste’molchining tashqi ko’rinishini yaxshilash va h.k.;
– maorif, axborot, maslahat, ko’ngilochar yoki shunga o’xshash xizmatlar orqali iste’molchining aqliy holatini o’zgartirish;
– sug’urtalash, himoyalash, moliyaviy vositachilik, kafolat va boshqa xizmatlar orqali iste’molchining umumiy iqtisodiy holatini o’zgartirish.
Tovar va xizmatlar ishlab chiqarish deganda institutsional birliklar nazorati ostida, mehnat yoki kapital, tovar va xizmatlar xarajat qilinib, boshqa tovar va xizmatlar ishlab chiqarilishi tushuniladi. Har doim ushbu jarayonga mas’ul bo’lgan va ishlab chiqarilgan natijaga egalik qiladigan institutsional birlik bo’lishi lozim. Uning ishlab chiqarish natijasi va ko’rsatgan xizmati to’lanishi yoki qandaydir tarzda qoplanishi talab qilinadi.
Odamlarning ishtirokisiz yoki nazoratisiz sodir bo’ladigan sof tabiiy jarayonlar, ularning natijalari iqtisodiy qiymatga ega bo’lsada, iqtisodiy nuqtai nazardan ishlab chiqarish bo’lib hisoblanmaydi. Masalan, boshqarilmaydigan xalqaro suvlardagi baliq boyliklarining ko’payishi ishlab chiqarish sohasi bo’lib hisoblanmaydi, baliqlarni mahsus joylarda boqish va ko’paytirish esa, ishlab chiqarish sohasiga kiritiladi, chunki ushbu ishlar odamlar nazorati ostida, ma’lum xarajatlar qilib, amalga oshiriladi.
MHTdagi ishlab chiqarish tushunchasi umuman ishlab chiqarish tushunchasiga nisbatan torroq hisoblanadi. Uy xo’jaligi a’zolarining bir birlariga xizmat ko’rsatishlari, haq to’lanadigan uy xizmatchilari xizmatlaridan foydalanishdan tashqari, xuddi uyqu va ovqatlanish singari, ishlab chiqarish faoliyati bo’lib hisoblanmaydi.
Shunday qilib, MHTda ishlab chiqarish sohasiga quyidagilar kiradi:
1. Ushbu tovar va xizmatlarni ishlab chiqaruvchilari bo’lmagan boshqa birliklarga taqdim etiladigan yoki taqdim etishga mo’ljallangan, keyinchalik boshqa tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladiganlarini ham qo’shib hisoblaganda, barcha turdagi individual va kollektiv mahsulot va xizmatlarni ishlab chiqarish.
2. Ishlab chiqaruvchilar tomonidan o’z ishlab chiqarish yoki yalpi jamg’arish, moddiy aylanma mablag’lar zahiralarining oshishini ham hisobga olganda, maqsadlarida ishlab chiqaruvchilarning o’zida qoldirilgan barcha tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish.
3. O’z pirovard iste’moli uchun, uy xo’jaliklaridagi o’z uy yoki shaxsiy iste’mol uchun ishlab chiqarilganlaridan tashqari, ammo haq to’lanadigan uy xizmatchilari bajaradigan xizmatlarni va o’z uyida istiqomat qilish xizmatlarini qo’shganda, ishlab chiqarilgan xizmatlar.
Noqonuniy ishlab chiqarish to’g’risida ma’lumotlarni olishdagi amaliy qiyinchiliklarga qaramasdan, u mohiyatiga ko’ra ishlab chiqarish chegaralrida joylashgan bo’ladi. Noqonuniy ishlab chiqarishning ikkita turi mavjud:
a) qonunchilikka binoan sotish va tarqatish yoki ularga egalik qilish ta’qiqlangan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish;
b) odatda legal, ammo uni ruxsat olmasdan ishlab chiqarish bo’yicha faoliyat, masalan, malakasiz vrachlar.
Hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xizmatlar ikki yo’nalishda foydalanilishi mumkin: birinchidan, pirovard iste’mol, ya’ni ishlab chiqaruvchilardan sotib olingan tovar va xizmatlar bozorga qaytib kelmaydi va to’laligicha xaridorlar tomonidan iste’mol qilinadi; ikkinchidan, ushbu tovarlardan foydalanib, boshqa tur va sifatga ega bo’lgan tovarlar ishlab chiqarish maqsadida oraliq iste’moli sifatida foydalaniladi.
Oraliq iste’moliga hisobot davrida ishlab chiqarish xarajatlari sifatida sarflangan va to’laligicha iste’mol qilingan tovar va xizmatlar qiymati kiradi. Ba’zi xarajatlar boshqa mahsulot ishlab chiqarishda foydalanilganiga qaramasdan yana paydo bo’lishi mumkin. Masalan, dondan un ishlab chiqarilishi mumkin, undan, o’z navbatida, no ishlab chiqariladi. Boshqa xarajatlar to’laligicha iste’mol qilinidagi yoki foydalaniladi, masalan, yoqilg’i va ko’pchilik xizmat turlari.
Ko’p vaqt davomida to’liqligicha iste’mol qilinadigan mahsulotlar oraliq iste’moli sifatida emas, balki asosiy kapital sifatida ko’riladi, va ularning iste’moli asosiy kapital iste’moli deb yuritiladi.
Shunday qilib, pirovard mahsulotlar deganda, qaytadan sotish yoki qayta ishlash uchun emas, balki pirovard iste’mol uchun xaridorlar tomonidan sotib olinadigan tovar va xizmatlardir. Oraliq mahsulotlariga qayta ishlanadigan yoki qaytadan sotiladigan tovarlar kiradi.
Yalpi ichki mahsulotni hisoblashda takroriy hisobga olish muammosi mavjud. Agarda takroriy hisobga yo’l qo’yilsa YaIMni hajmi sun’iy ravishda oshib ketadi.
YAIM tarkibiga faqat pul birligida hisobga olinishi mumkin bo’lgan, ya’ni ishlab chiqarish ekvivalenti mavjud bo’lgan daromadlar (qayta taqsimlash natijasida olingan daromaddan farqli o’laroq) kiradi. Ushbu talab u yoki bu sohada pul birligida baholash mumkin va maqsadga muvofiq bo’lgan ishlab chiqarish va qayta taqsimlash hamda bozor operatsiyalari chegaralanishini talab qiladi.
Ta’riflarni chegaralash va ajratish masalasini ishlab chiqarishni pasayib boruvchi pul-bozor shkalasi yordamida asoslash mumkin. U taxminan quyidagi ko’rinishga ega:
1. Bozorda sotish maqsadida (pulga ayirboshlash) ishlab chiqarilgan mahsulot.
2. Natura ko’rinishida ayirboshlanadigan tovarlar (barter yoki naturada to’lash).
3. Davlat xizmatlarini haq to’lab iste’mol qilish yoki soliqlar hisobiga moliyalashtirish.
4. Bozorda sotilmaydigan huquqlarni taqdim etish (masalan, nafaqa olish huquqi).
5. Ishlab chiqaruvchi tomonidan o’zi ishlab chiqargan mahsulotini iste’mol qilish.
6. Iste’molchining mulki bo’lgan ne’matlarni iste’mol qilish (masalan, o’z uyida istiqomat qiladigan uy egasi o’zi ishlab chiqargan uy xizmatlarini iste’mol qiladi).
7. Odatda bozorda sotishga mo’ljallanmagan uy xo’jaligida tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish (masalan, uy bekalarining ishlari, xavaskorlikka narasalarni tayyorlash va h.k.).

YAIMni hisoblashda takroriy hisoblarga yo’l qo’ymaslik maqsadida uning tarkibiga faqat pirovard mahsulotlar (tovar va xizmatlar) qiymatlari kiritiladi.

YAIM hajmini aniq va to’g’ri hisob-kitob qilish uchun ushbu yilda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar faqat bir marta hisobga olinishi lozim. Ko’pgina mahsulotlar bozorga tushguncha bir nechta ishlab chiqarish bosqichlaridan o’tadilar. Natijada ko’pchilik mahsulotlarning ayrim komponentalari bir necha marta sotiladi va sotib olinadi. Mahsulot qismlarini ko’p marta hisobga olinishini bartaraf qilish maqsadida, YAIMni hisob-kitob qilishda faqat pirovard mahsulotlarning bozor qiymatlari hisobga olinadi va oraliq mahsulotlari pirovard mahsulot qiymatlarida hisobga olinganligi sababli chegirilidi. Oraliq mahsulotlarini hisobga olish takroriy hisobga olib kelib, YAIM hajmini sun’iy tarzda oshirib, bo’rttirib yuboradi.
Qimmatli qog’ozlar bo’yicha oldi-sotdi bitimlari pul aktivlari bilan almashuvni ifodalagani uchun joriy ishlab chiqarish hajmini bevosita ko’payishiga olib kelmaydi.
YAIM tarkibiga oldingi davrlarda ishlab chiqarilgan tovarlarni sotishning kiritilmasligiga asos bo’lib, ushbu mahsulotlarning o’sha – ishlab chiqarilgan vaqtda hisobga olinganligi hisoblanadi, aks xolda bu takroriy hisobga olib keladi.
Xarajatlar usuli bo’yicha YAIMga pirovard mahsulot va xizmatni yaratish bilan bog’liq bo’lgan barcha turdagi xarajatlar kiradi. Umumiy ko’rinishda ushbu ta’rifni quyidagi formula bo’yicha ifodalash mumkin:

YAIM=UPI+IN+JPI+SE ,

bu erda,
YAIM– yalpi ichki mahsulot; UPI– uy xo’jaliklarining pirovard iste’mol xarajatlari; IN– investitsiya xarajatlari; JPI– davlatning tovar va xizmatlarni xarid qilish xarajatlari (joriy pirovard iste’mol xarajatlari); SE– sof eksport (eksport – import).