1
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
SAMARQAND IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
Begmatov A.
OLIY MATEMATIKA KAFEDRASI
Determinantlar va ularning xossalari
amaliy mashg‘ulot darsida ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo’llash
bo’yicha uslubiy qo’llanma
SAMARQAND
•
2011
2
A.Begmatov. Determinantlar va ularning xossalari. Amaliy mashg‘ulot
darsida ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo’llash bo’yicha uslubiy
qo’llanma. SamISI. 2011. – 26 b.
Taqrizchilar:
Mamirov U. E. f-m.f.n., dotsent, Samarqand Davlat universiteti;
Umarov T.I. SamISI, «Oliy matematika» kafedrasi dotsenti.
Uslubiy qo‘llanma ,,Oliy matematika’’ kafedrasi majlisida muhokama etilgan
va nashr etishga tavsiya qilingan(4-son bayonnoma, 24 mart, 2011 yil).
Ushbu
uslubiy
qo‘llanmada “Determinantlar va ularning xossalari” mavzusi
amaliy mashg‘ulot darsida ilg’or pedagogik texnologiyalarni qo‘llab o‘qitish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan. Qo‘llanmadan “Determinantlar va ularning
xossalari” mavzusi amaliy mashg‘ulotini tashkil etish va o‘tkazishda foydalanish
mumkin.
3
Oliy matematika fanini ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qo‘llab o‘qitish
bo‘yicha umumiy ko‘rsatmalar
O‘zbekiston Respublikasi taraqqiyotida halqning boy ma’naviy salohiyati va
umuminsoniy qadriyatlarga hamda hozirgi zamon madaniyati, iqtisodiyoti, ilmi,
texnikasi va texnologiyasining so‘nggi yutuqlariga asoslangan mukammal ta’lim
tizimini barpo etish dolzarb ahamiyatga ega.
Ma’lumki,
kadrlar
tayyorlash
Milliy
dasturida
ilg‘or
pedagogik
texnologiyalarni joriy qilish va o‘zlashtirish zarurligi ko‘p marta takrorlanib,
”...yangi pedagogik va axborot texnologiyalardan foydalanib, talabalarni o‘qitishni
jadallashtirish” ko‘zda tutilgan.
Pedagogik texnologiyaga YUNESKOning bergan ta’rifini keltiramiz:
“Pedagogik texnologiya – bu butun o‘qitish va bilimlarni o‘zlashtirish jarayonida
o‘z oldiga ta’lim shakllarini samaradorlashtirish vazifasini qo‘yuuvchi texnik
hamda shaxs resurslari va ularning o‘zaro aloqasini hisobga olib, bilimlarni
yaratish, qo‘llash (va belgilash)ning tizimli usulidir”. Bu ta’rifdagi asosiy
tushuncha “tizimli usul” bo‘lib, aynan tizimli yondashuv pedagogik
texnologiyaning, o‘qitishga boshqa yondashuvlardan farqlanuvchi asosiy belgisi
hisoblanadi. Ta’lim maqsadlari, uning mazmuni, o‘qitish va ta’lim berish usullari,
nazorat va natijalarni baholashni o‘zaro bog‘liklikda loyihalash- ko‘pincha
an’anaviy o‘quv jarayonida yetishmaydigan narsadir.
Jaxon pedagogika fani ilmiy – texnika taraqqiyoti ta’sirini boshdan kechirib,
psixologiya, kibernetika, tizimlar nazariyasi, boshqaruv nazariyasi va boshqa fanlar
yutuqlarini birlashtirib, hozirgi davrda faol yangilanish (innovatsiya) jarayonlari
bosqichida turar ekan, inson imkoniyatlarini samarali rivojlantirish amaliyotiga
boy mahsul bermoqda.
Pedagogik texnologiya usullari (boshda) dastlab o‘qitishning harakatini
namunaviy vaziyatdagi (belgilangan qoida bo‘yicha) o‘zlashtirish talab etiladigan
mahsuldor (reproduktiv) darajasi uchun ishlab chiqilgan. Mahsuldor ta’lim har
qanday ta’limning zaruriy tarkibiy qismi hisoblanib, u insoniyat jamg‘argan
tajribani aniq o‘quv fani doirasida o‘zlashtirish bilan bog‘liq. Ta’lim oluvchilarda
bilim va ko‘nikmalarning ma’lum “poydevori” hosil qilingandan keyingina
ta’limning natijali (produktiv) va ijodiy yondashish usullariga ko‘chish mumkin.
Pedagogik texnalogiya oqimi 70-80 yillarda AQShda yuzaga keldi va YUNESKO
kabi nufuzli tashkilot tomonidan tan olindi va qo‘llab – quvvatlandi va hozirgi
kunda ko‘pgina mamlakatlarda muvaffaqiyatli o‘zlashtirilmoqda.
Ma’lumki, tubdan farq qiluvchi uchta ta’lim turlarini ajratish mumkin. Bular:
og‘zaki- ko‘rgazmali, texnologik va izlanuvchan-ijodiy ta’lim turlari hisoblanadi.
1. Og‘zaki – ko‘rgazmali an’anaviy bo‘lib, o‘qituvchining axborot berishi,
talabalarning bilimlarni qabul qilishi, to‘plashi va xotirasida saqlashi bilan
belgilanadi. Ta’limda og‘zaki-ko‘rgazmali yondashuv juda katta tajribaga ega
bo‘lib, qismlarga ajratib ishlab chiqilgan va ta’lim tizimida ulkan xizmat ko‘rsatdi.
Jadal suratlar bilan o‘sib borayotgan fan va texnika talablari, ta’lim tizimidagi
istlohatlar, raqobotbardosh kadrlar tayyorlash, shaxsni rivojlantirish, uning
4
ma’lumot olish istaklarini to‘laroq qondirishga bo‘lgan jamiyat ehtiyojlari o‘qitish
usullariga yangicha yondashishni talab qilmoqda.
2. Tal’imga texnologik yondashuvning umumiy tavsifnomasi (qismlarga
ajratilmagan holda), ta’limning juda oddiy mahsuldor darajasi sifati misolida
qaraladi. O‘quv ishlari yuqori natijalarga erishishga qaratilgan bo‘lib,
yo‘naltirilganlik, mashg‘ul bo‘lish, musobaqalashish va o‘zaro yordamlashish
tushunchalari mavjud bo‘ladi.
3. Izlanuvchan yondashuvdagi maqsad, talabalarda muammoni hal etish,
yangi, oxirigacha tugallanmagan tajribani o‘zlashtirish, ta’sir etishning yangi
yo‘llarini yaratish qobiliyatlarini, shaxsiy idrokni rivojlantirishdan iboratdir.
Izlanuvchan ta’lim andozasining ta’lim mazmuni, tabiat va jamiyat bilan
o‘zaro ta’siri natijasida shaxsda tadqiqotchilik va jadal ijodiy harakterli faoliyat
yo‘li boshlanadi.
O‘quv jarayonining texnologik shakl modeli va uning amaliy tadbiqi yangilik
xususiyatiga ega bo‘lib, an’anaviy ta’limni qayta shakllantiradi. “Pedagogik
texnologiya” so‘z birikmasi asosida “Texnologiya”, “Texnologik jarayon”
tushunchasi yotadi. Bu tushuncha orqali sanoatda tayyor mahsulotni olish uchun
bajariladigan ishlarning ketma – ketligi haqidagi hujjat, ta’limda esa fan bo‘yicha
uslubiy tadbirlar majmuasi tushuniladi.
Pedagogik texnologiyada asosiy yo‘l aniq belgilangan maqsadlarga
qaratilganlik, ta’lim oluvchi bilan muntazam o‘zaro aloqani o‘rnatish, pedagogik
texnologiyaning falsafiy asosi hisoblangan ta’lim oluvchining xatti – harakati
orqali o‘qitishdir. O‘zaro aloqa pedagogik texnologiya asosini tashkil qilib, o‘quv
jarayonini to‘liq qamrab olish kerak.
Pedagogik texnologiyada nazarda tutiladigan maqsadlarni qo‘yish usuli,
o‘qitish maqsadlari o‘quvchilar harakatida ifodalanadigan va aniq ko‘rinadigan
hamda o‘lchanadigan natijalar orqali belgilanadi. Maqsadlar o‘qituvchining
faoliyatidan kelib chiqqan holda o‘rgatish, tushuntirish, ko‘rsatish, aytib berish va
hokazo atamalar orqali qo‘yiladi. O‘quvchining harakatlarida ifodalanadigan
vazifalar esa ta’limining natijalarda ifodalanadi. Natija, talabaning tugallangan
xatti –harakatini ifodalovchi keltirib chiqaring, sanab o‘ting, so‘zlab bering,
tanlang, ko‘rsatib bering, hisoblang kabi atamalar bilan ifodalanishi kerak.
Shunday qilib, an’anaviy o‘quv jarayonlarida asosiy omil – bu pedagog va
uning faoliyati hisoblansa, pedagogik texnologiyada birinchi o‘ringa o‘qish
jarayonidagi o‘quvchilarning faoliyati qo‘yiladi. Harbir vazifa raqamlanib, u bitta
natijani ko‘zlashi lozim. Har bir vazifani shunday qo‘yish kerakki, u
o‘qituvchining o‘tadigan darsining bosqichlarini emas, balki, talabaning o‘zini
keyin qanday tutishi kerakligiga ishora qilsin.
Ma’lumki, ilg‘or texnologiyalarni qo‘llashda asosiy e’tibor loyihalash
bosqichiga qaratiladi, bunday tizimli yondoshuv asosida o‘quv jarayonini
loyihalash, kutilayotgan natija shaklidagi o‘quv maqsadlarini mumkin qadar
aniqlashtirish, rejalashtirilgan o‘quv maqsadlariga kafolatli erishishga undaydi.
Mavzuni o‘rganishning taxminiy bosqichlari quyidagilardan iborat deb
bilamiz: 1) mavzu va uning rejasi beriladi; 2) o‘quv faoliyati natijalari eslatiladi; 3)
mavzuni uning ahamiyatga qisqa to‘xtalinadi; 4) mavzuni tushuntirish ketma
5
– ketligi texnologik loyiha asosida o‘qituvchi maqsadiga mos kelishi lozim; 5)
talabalar diqqatini jalb etib, mavzu savollari haqida muammoli vaziyatlar hosil
qilish; 6) tushuntirish jarayonida o‘quv adabiyotlari yoki tarqatma materal bilan
ishlashga ahamiyat beriladi; 7) talabaning tarqatma materal yoki o‘quv
adabiyotlardan asosiy tushunchalarni o‘qish va yozishni tashkil etishga imkoniyat
yaratish; 8) mavzuni o‘rganish darajasini tekshirish, talabalarga og‘zaki savollar
berib borish orqali, (masalan, analitik geometriya tushunchasining mohiyati
nima?); 9) talabalar javoblariga izoh berish yoki to‘ldirish, to‘g‘ri javoblarni
rag‘batlantirish; 10) egallangan bilimlarni tekshirish va baholash; bunda
tayyorlangan savollar hamma talabalarga tarqatiladi. Savollarga javob berish uchun
muayan (masalan, 10 minut) vaqt beriladi. Berilgan savol varaqlari yig‘ishtirib
olingach, savollar oldindan tayyorlab qo‘yilgan javoblar bilan solishtirib
tekshiriladi. To‘g‘ri javoblar ekranda ko‘rsatiladi yoki doskaga ilinadi. Har bir
talaba o‘zlarning bilimlarini o‘zlari tekshirib ko‘radilar va baholaydilar baholash
reyting tizimida bo‘ladi, o‘qituvchi talabalar javoblariga munosabat bildiradi.
Yuqori baholanganlar rag‘batlantiriladi va kam baho olganlarga tanbeh bermasdan,
ularni o‘qish – o‘rganishga da’vat etiladi; 11) egallangan bilimlarni yanada
mustahkamlash va mustaqil ishlash ko‘nikmasini hosil qilish maqsadida uyga
vazifa beriladi. Bunda beriladigan vazifa aniq bo‘lishi, berilgan vazifaning
bajarilish shakli (referat, konspekt qilish, misol va masalalarni yechish) aniq
bo‘lishi zarur.
“ Oliy matematika” fanini, o‘rganishda ushbularga erishishni maqsad qilib
olinadi:
1) matematikaning hozirgi zamon taraqqiyotidagi o‘rni va ahamiyati anglash;
2) o‘quvchining matematik apparatning qo‘llanilishiga qiziqishi;
3) amaldagi dastur asosida matematik apparatni o‘rgatish;
4) ayrim masalalarning matematik modellarini tuza bilish va uni tahlil qilish;
5) matematik fikrlash va xulosa chiqarish;
6) matematik bilimlarni chuqurlashtirishga yo‘naltirib, bu bilimlarni o‘z faoliyatida
qo‘llash.
Shuni ta’kidlaymizki, ,,Oliy matematika’’ fani oliy ta’limda asosiy tayanch fan
ekanligi, uning usullari ehtimollar nazariyasi va matematik statistika, informatika,
chiziqli va nochiziqli dasturlash, makro va mikro iqtisod, ekonometriya, iqtisodiy
tahlil, moliyaning miqdoriy metodlari, logistika va boshqa fanlarning asosiy
bilimlarini egallashda muhim qurol sifatida ishlatilishi e’tiborga olinadi.
Biz ushbu
uslubiy
qo‘llanmada ,,Oliy matematika’’ fanining “Determinantlar
va ularning xossalari” amaliy mashg’ulot darsida ilg‘or pedagogik
texnologiyalarni qo‘llab, o‘qitish- o‘rgatish haqida fikr yuritamiz.
6
1.1. “Determinantlar va ularning xossalari” amaliy mashg‘ulotining ta’lim
texnologiyasi modeli
8-mavzu
Determinantlar va ularning xossalari
Vaqt-2soat
Talabalar soni: 25 nafardan oshmasligi
kerak
O
’
quv mashg‘uloti shakli
Kirish- amaliy mashg‘ulot
Mashg‘ulot rejasi
1. Algebra va uning rivojlanish tarixini
axborotlar eslatish.
2. 2,3-tartibli determinantlar va ularning
xossalariga oid misollar echish.
3. Minor va algebraik to’ldiruvchilar oid
misollar echish.
4.
Yqori
tartibli
determinantlarni
hisoblash.
Asosiy tushuncha va atamalar
Algebra, algoritm, 2,3 va
n
-tartibli
determinantlar, bosh diagonal, yordamchi
diagonal, minor, algebraik to‘ldiruvchi,
determinantlarning
xossalari,
uchburchaklar qoidasi, diagonal qoidasi,
determinantni
biror
satri
(ustuni)
elementlari bo‘yicha yoyish.
Amaliy mashg‘ulotining maqsadi
Determinantlar va ularning xossalari
haqidagi tasavvurini mustahkamlash va u
haqidagi tasavvurlarini chuqurlashtirish..
Pedagogik vazifalar
O‘quv faoliyati natijalari
1.
Mavzu
bo’yicha
bilimlarni
tizimlashtirish, mustahkamlash.
2.
O’quv
materiallari
bilan
ishlash
ko’nikmalarini hosil qilish.
3. Algebra va uning rivojlanish tarixini
eslatish. 2,3-tartibli determinantlar va
ularning xossalariga oid misollar echish.
4. Minor va algebraik to’ldiruvchilar oid
misollar echish.
5.
Yqori
tartibli
determinantlarni
hisoblash.
6. Determinantlar va ularning xossalariga
muayan sonlar bilan berilganda misol va
masalalarni
echish
malaka
va
ko’nikmalarini hosil qilish.
1.Algebra va uning rivojlanish tarixini
anglash.
2, 2 va 3
-
tartibli determinantlarni
hisoblash qoidalarini qo’llab misollar
echishni bilish.
3. Minor va algebraik to‘ldiruvchilarga oid
misollar echishni bilish.
4. Determinantlarning asosiy xossalarini
qo’llab misollar echishni bilish.
5.
3 –tartibli determinantni diagonallar
usulidan foydalanib hisoblashni bilish;
6. Yqori tartibli determinantlarni muayan
sonlar
bilan
berilganda
hisoblashni
bajarish.
Ta’lim usuli va texnikasi
Kirish-amaliy mashg‘uloti, tezkor-so‘rov,
7
1.2. “Determinantlar va ularning xossalari” amaliy mashg‘ulotining
texnologik xaritasi
Ish
bosqichlari
va vaqti
Ta’lim beruvchi
Ta’lim
oluvchilar
1-bosqich.
Mavzuga
kirish (15
daqiqa)
1.1. Mavzuning nomi, maqsadi va o‘quv
faoliyati natijalari bilan tanishtiriladi.
1.2. Talabalar o‘quv faoliyatini baholash
mezonlari bilan tanishtiriladi(8.1-ilova).
1.3.
Talabalarning
darsga
tayyorgarlik
darajasini aniqlash, bilimlarini faollashtirish
maqsadida
tezkor-savollar
o’tkaziladi(8.2-
ilova, insert, B/Bx/Bo (Bilaman / Bilishni
xoxlayman / Bilib oldim)):
1.Algebra va uning rivojlanish tarixi qanday?
2. Algebra fani va uning rivojlanishida Yaqin
Sharq olimlarining qo‘shgan hissasi nimalardan
iborat?
3. 2
-
tartibli determinant deb nimaga aytiladi
ba u qanday belgilanadi?
4. 3
-
tartibli determinant nima va u qanday
belgilanadi?
5.Minor deb nimaga aytiladi?
Mavzu mazmunining muhokamasi guruhlarda
davom etishi e’lon qilinadi.
Tinglaydilar.
yozib oladilar.
Aniqlashtiradilar,
savollar
beradilar.
Talabalar
berilgan
savollarga javob
beradilar.
2- Asosiy
bosqich.(50-
daqiqa)
2.1.Talabalarni 4 ta o‘quv guruhiga bo‘linadi.
va har biriga vazifalar beradi(8.3-ilova).
Guruhlarda o‘quv vazifasini bajarish bo‘yicha
ishni tashkil qiladi. Mavzu bo‘yicha tarqatma
material tarqatiladi(8.4-ilova). O’quv faoliyti
natijalarini eslatadi. Vazifani bajarishda o’quv
materiallaridan
foydalanish
mumkinligini
eslatadi. Guruhlarda ish boshlanganligini
Tinglaydilar;
Guruhlarda
ishlaydilar,
misol va
masalalarni
daftarda
echadilar.
Tinglaydilar;
insert, aqliy hujum, suhbat, munozara.
Ta’lim shakli
Frontal, jamoaviy(guruhli).
Ta’lim vositalari
Ma’ruza matni, o’quv topshiriqlar
varaqalari, amaliy mashg‘ulot bo‘yicha
o‘quv materiallari, proektor, axborot
texnologiylari vositalari.
Ta’lim berish sharoiti
Maxsus
texnika
vositalari
bilan
jihozlangan, guruhli shaklda ishlashga
mo‘ljallangan auditoriya
Manitoring va baholash
Og‘zaki so‘rov, kuzatish.
8
malum qiladi.
2.2. Berilgan topshiriqlarni har bir guruh lideri
bittadan
doskada
izohlashga,
ya’ni
prezentatsiyaga
tayyorlashni
so‘raydi.Taqdimot boshlanishini e‘lon qiladi.
Taqdimot vaqtida javoblarga izoh beradi,
to’gri e’chimlarga e’tibor beradi, xatolarni
ko’rsatadi. Talabalar bilan birgalikda javoblar
to’g’riligini
baholaydi,
savollarga
javob
beradi.
2.3. Guruhlar bajargan ishlari bo‘yicha o‘z-
o‘zini baholaydilar va tekshiradilar.
2.4. Javoblarni to‘ldiradi va qisqacha xulosalar
qiladi.
savollar
beradilar.
Guruh liderlari
topshiriqlar
javoblarini
aytadilar.
Liderlar
o’z
guruhlarida
baholash
o’tkazadilar.
Tinglaydilar;
muhokamada
qatnashadilar.
3- bosqich,
yakuniy(15
daqiqa)
3.1. Mavzu bo‘yicha talabalarda yuzaga
kelgan savollarga javob beradi, yakunlovchi
xulosa qiladi.
3.2.Mashg’ulotda
maqsadga
erishishdagi,
talabalar
faoliyati
tahlil
qilinadi
va
baholanadi(8.3,8.5,8.6-ilovalar).
3.3.
Mustaqil
ish
uchun
topshiriqlar
beriladi(8.7-ilova)
va
uning
baholash
mezonlari aytiladi.
Savol beradilar;
muhokamada
qatnashadilar.
Tinglaydilar.
Topshiriqlarni
yozadilar.
8. 1-ilova
Har bir mashg‘ulot 0,5 balldan 2 ballgacha baholanadi.
Guruxlarning ish natijalarini baholovchi me’zonlari
Gurux natijalari bahosi
Me’zonlar
Ball
%
1
2
3
4
Axborotning to‘liqligi
1,0
50
Illyustratsiya (grafik tarzda
taqdim etish)
0,6
30
Gurux faolligi (qo‘shimcha,
berilgan savol, javoblarning
soni)
0,4
20
JAMI
2
100
9
8. 2-ilova
Insert texnikasini qo‘llagan holda ish yuritish qoidalari
1. Matnni o‘qing.
2. Matn qatorlariga qalam bilan beligilar qo‘yib, olingan ma’lumotni
tizimlashtiring:
V - ... haqida mavjud bo‘lgan bilimlar (ma’lumotlar) mos keladi
- (minus)
- ... haqidagi mavjud bilimlarga e’tiroz bildiradi.
+ (plyus)
- yangi ma’lumotlar hisoblanadi.
?
- tushunarsiz / aniqlik / qo‘shimcha ma’lumot talab qiladi
Dostları ilə paylaş: |