O‘zbekiston respublikasi sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi
Yüklə 100,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
1 2
Biofizika deadline 1|
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI BIOTIBBIYOT MUHANDISLIGI, INFORMATIKA VA BIOFIZIKA KAFEDRASI 2-son Davolash fakulteti 1-kurs d23-04-guruh talabasi A’zamov Davronbek Salim o’g’lining “Tibbiy va biologik fizika” fanidan “Eshitish sezgisining xarakteristikalari. Tovushni o`lchash” mavzusidagi bajargan MUSTAQIL ISHI Qabul qildi: o’qituvchining Ibragimova Muyassar Nazaraliyevna Toshkent – 2023 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………… 3 Tovush nima? ……………………………………………………………….. 6 Tovushni fizik xarakteristikasi …………………………………………….. 8 Tovushni o’lchash …………………………………………………………... 12 Xulosa ………………………………………………………………………… 18 Mavzu bo’yicha test savollari……………….………………………………. 18 Glossari ……………………………………………………………………… 20 Qisqartma so’zlar……………………………………………………….…… 20 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………. 21 Kirish Eshitish — odam va hayvonlar organizmining tovush tebranishlarini qabul qilish xususiyati; mexanik, retseptor va nerv tuzilmalaridan tashkil topgan eshitish analizatorlari faoliyati tufayli roʻy beradi. Tovush taʼsirida odamda tovush signallari parametrini aks ettiruvchi Eshitish sezgisi paydo boʻladi; buning natijasida tovush tebranishlari chastotasi tovush balandligi tarzida qabul qilinadi. Organizmlarning eshitish xususiyati ular evolyutsion rivojlanishi, yashash muhiti va tovush signallarining biologik ahamiyati bilan bogʻliq. Evolyutsiya jarayonida eshitish sistemasi dastlab hasharotlarda, keyinroq barcha umurtqalilarda paydo boʻlgan. Eshitish sutemizuvchilarda ayniqsa yaxshi rivojlangan. Tovush tebranishlari tashqi eshitish yoʻli (tashqi quloq) orqali oʻtib, nogʻora pardani tebratadi. Tebranishlar oʻrta quloqdagi suyakchalar orqali ichki quloq suyuqligi (perilimfa va endolimfa)ga oʻtadi. Paydo boʻlgan gidromexanik tebranishlar chigʻanoq toʻsigʻi (asosiy, yaʼni bazilyar membrana)ni va unda joylashgan retseptor apparat (Korti organi)ni tebratadi. Bazilyar membrananing mexanik xususiyati uning uzunligi boʻylab bir xil boʻlmaydi: yuqori chastotali tebranishlar bazilyar membrananing ichki quloq chigʻanogʻi asosida, past chastotali tebranishlar esa uning uchki qismida maksimal amplitudaga ega boʻlgan tebranishlarni paydo qiladi. Shunday qilib, Korti organida tovush tebranishlari mexanik energiyasi retseptorlarni qoʻzgʻatadi, qoʻzgʻalish retseptorlardan eshitish nervlari tolalariga beriladi. Nervlarda paydo boʻlgan bioelektr potensiallar eshitish sistemasi markazi boʻlimiga oʻtkaziladi. Eshitish signallari faqat havo orqali emas, balki kalla suyaklari orqali ham ichki quloqqa oʻtkazilishi mumkin. Eshitish sezgirligi eshitishning absolyut chegarasi orqali baholanadi. Bu chegara tovushning eshitish mumkin boʻlgan minimal intensivligi ditsibal (db) hisobida belgilanadi. Qabul qilinadigan tovush tebranishlari chastotasi diapazoni eshitish egri chizigʻi, gers (Hz) yoki kilogers (kHz) bilan ifodalanadi. Odam 10—20 Hz dan 20 kHz gacha boʻlgan tovush tebranishlarini qabul qiladi, 10 Hz dan past tebranishli tovushlar uzluksiz tovush tarzida qabul qilinmaydi. Odamda eshitishning eng quyi chegarasi 1—3 kHz chastotaga teng. Juda yuqori tebranishli tovush toʻlqinlari — shovqin (mas, 140 db ogʻriq paydo qiladi; 150 db tovushga odam chiday olmaydi). Har xil hayvonlar turli diapazondagi tovush toʻlqinlarini (mas, hasharotlar 0,2 kHz — 500 kHz, baliqlar 50—100 Hz — 3—5 kHz, delfinlar 100 Hz —200 kHz) qabul qiladi. Umurtqali hayvonlardan qushlarning eshitish sezgirligi sudralib yuruvchilarnikidan, sutemizuvchilarniki qushlar va sudralib yuruvchilarnikidan yuqori boʻladi. Odamning normal qulog’i yetarlicha keng diapazondagi tovush intensivliklarini qabul qiladi: masalan, 1 kHz chastotada, Io=10 –12 Vt/m2 yoki P0=2·10–5 Pa (eshitish bo’sag’asi)dan to Imax=10 Vt/m2 yoki Pmax=60 Pa (og’riq sezish bo’sag’asi)gacha bo’lgan tovush intensivliklarini qabul qila oladi. Bu intensivliklarning nisbati 10 ga teng, shu sababli tovush intensivliklarni xarakterlashda logarifmik birliklardan va logarifmik shkalalardan foydalanish qulay hisoblanadi. Tovush intensivligi darajalarining shkalasi quyidagi ko’rinishda tuziladi. I0 ning qiymati shkalaning boshlang’ich darajasi qilib, boshqa har qanday I intensivlikni esa uning I0 ga nisbatining o’nli logrifmi orqali ifodalanidi. Tovushni farqlash imkoniyati differensial chegara, yaʼni eshitish mumkin boʻlgan tovush oʻzgarishining minimal chegarasi (intensivligi yoki chastotasi) bilan belgilanadi. Odamda tovushni farqlash differensial chegarasi (oʻrtacha diapazonda) intensivlik boʻyicha 0,3—0,7 db, chastota boʻyicha 2— 8 Hz ga teng. Tovush signallari kuchayishi bilan tovushni farqlash ham kuchayadi, uning differensial chegarasi esa kamayib boradi. Bunday holat nutq signallari va musiqa ohanglarini qabul qilishda ham namoyon boʻladi. Odamni musiqa ohanglari absolyut balandligini aniqlay olish qobiliyati absolyut eshitish deyiladi. Boshqa begona tovushlar taʼsirida tovushni qabul qilish xususiyati yomonlashuvi, hatto butunlay yoʻqolishi mumkin (niqoblanish hodisasi). Kuchli tovushlar uzoq vaqt davomida taʼsir etganida eshitish sezgirligi pasayadi (fiziologik adaptatsiya). Eshitish sistemasi ikkala simmetrik joylashgan qismlarining oʻzaro taʼsiri tovush manbaini aniqlashga imkon beradi (binaural effekt). Bir qancha hayvonlar (koʻrshapalaklar, delfinlar, ayrim qushlar) obʼyektlarning fazoda joylashgan oʻrni, shakli, oʻlchamini aniqlashga imkon beradigan maxsus eshitish sistemasi — exolokatsiya xususiyatiga ega. Ular oʻzlari chiqargan va obʼyektdan qaytadigan signallarni qabul qilishadi. Eshitishning fiziologik mexanizmlari uzilkesil hal etilmagan. Akustika — eng past chastotali tebranishlardan boshlab o‘ta yuqori (1012-10 23 Gs) chastotali elastik tebranishlar va to‘lqinlarni o‘rganuvchi fizikaning bir bo’limidir. Hozirgi zamon akustikasi keng doiradagi masalalarni qamrab olib, bir necha bo‘limlarga ajraladi: fizik akustika - turli xil muhitlarda elastik to‘lqinlarning tarqalish xususiyatlarini o‘rganuvchi akustika, fiziologik akustika — odam va hayvonlarning tovush qabul qilish va eshitish organlarining tuzilishi hamda ishlash prinsiplarini o‘rganuvchi va boshqa bo‘limlardan iborat. Tor ma’noda akustika bu tovush haqidagi, ya’ni odam qulog‘i qabul qila oladigan (16 Gs dan 20 000 Gs gacha gazlar, suyuqlik va qattiq jismlardagi elastik tebranishlar va to‘lqinlar haqidagi ta’limotdir. Tovush vibratsiya bo’layotgan jism tomonidan chiqariladigan mexanik to’lqindir. Masalan, kamerton yoki inson tovush paylari tebranma harakat qilsa, ularning atrofidagi havo molekulalari harakatlanib, tebranayotgan jism harakatiga monand ravishda o’zgaradi. Tebranayotgan molekulalar o’z navbatida harakatini qo’shni molekulalarga uzatadi. Havo tebranishlari quloqqa yetib borganida ular nog’ora pardaning vibratsiyasiga sababchi bo’ladi.Bu esa o’z navbatida bosh miyasi tomonidan qabul qilinuvchi nerv impulslarini keltirib chiqaradi Tovush (fizikada) — keng maʼnoda gazsimon, suyuq yoki qattiq muhitda toʻlqin shaklida tarqaladigan elastik muhit zarralarining tebranma harakati. Tor maʼnoda — odam va hayvonlarning maxsus sezgi organlari orqali qabul qilish eshitish hodisasi. Fizikaning tovush hodisalarini o’rganadigan bo’limi akustika, qulog’imiz tovush sifatida qabul qila oladigan tebranishlarni akustik tebranishlar deb yuritiladi. Eshitiladigan va eshitilmaydigan tovushlar bor. Chastotasi 16 Gs — 20 kGs gacha boʻlgan toʻlqinlar inson qulogʻida tovush sezgisini uygʻotadi. Chastotasi 16 Gs dan kichik boʻlgan elastik toʻlqinlar infratovush deb ataladi. Infra, ultra va gipertovushlarni inson qulogʻi eshitmaydi. Gaz va suyuqliklardagi tovush toʻlqini faqat boʻylama toʻlqin, qattiq jismlarda tarqaladigan toʻlqinlar esa ham boʻylama, ham koʻndalang boʻlishi mumkin. Tovush tezligi quruq havoda 0,34 km/s, suyuqlikda 152 km/s, qattiq jismda 506 km/s (olmosda 18 km/s) boʻladi.Insonlar qabul qilgan Tovushlarni ularning yuksakligi, tembri va qattiqligiga qarab bir- biridan farq qiladi. Ana shu har bir subyektiv bahoga tovush toʻlqinining aniq fizik xarakteristikasi mos keladi.Har qanday real tovush oddiy garmonik tebranish emas, balki maʼlum chastotalar toʻplamiga ega boʻlgan garmonik tebranishlarning yigʻindisidan iborat. Berilgan tovushda ishtirok etuvchi tebranishlar chastotalari toʻplami Tovushning akustik spektri debataladi. Agar tovushda maʼlum intervaldagi barcha chastotaga ega boʻlgan tebranishlar ishtirok etsa, u holda spektr tutash spektr deyiladi. Agar tovush bir-biridan chekli intervallar bilan ajralib turuvchi diskret chastotali tebranishlardan tashkil topgan boʻlsa, spektr chiziqli spektr deyiladi. Agar havoda tarqalayotgan elastik to’lqinlarning chastotasi taxminan 20 dan 20000 Hz oralig’ida bo’lsa, u holda ular inson qulog’ida tovush sezgisini uyg’otadi. Shuning uchun chastotasi ana shu ko’rsatilgan chegarada yotgan istalgan muhitdagi elastik to’lqinlar tovush to’lqinlari yoki to’g’ridan – to’g’ri tovush deb ataladi. Chastotasi 20 Hz dan kichik bo’lgan elastik to’lqinlar infratovush deb ataladi: chastotasi 20000 Hz dan katta bo’lgan to’lqinlar ultratovush deyiladi. Infratovush va ultratovushni inson qulog’i eshitmaydi. Gaz va suyuqliklarda tovush to’lqini faqat bo’ylama to’lqin bo’lishi mumkin va galma-gal keluvchi siqilish va siyraklashishlardan iborat bo’ladi. Qattiq jismlarda tarqalayotgan to’lqinlar ham bo’ylama, ham ko’ndalang bo’lishi mumkin. Odamlar qabul qilgan tovushlarni balandligi, tembri va qattiqligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Ana shu har bir sub'ektiv bahoga tovush to’lqinining aniq fizikaviy xarakteristikasi mos keladi. Har qanday real tovush oddiy garmonik tebranish emas, balki ma'lum chastotalar to’plamiga ega bo’lgan garmonik tebranishlarning yig’indisidan iborat. Berilgan tovushda ishtirok etuvchi tebranishlar chastotalari to’plami tovushning akustik spektri deb ataladi. Tovush tebranishlari va to‘lqinlari — mexanik tebranish va to ‘lqinlarning xususiy holidir. Biroq eshituv orqali sezishni baholashda akustik tushunchalaming muhimligini, shu bilan birga uning meditsinadagi tatbiqlarini nazarda tutib, ayrim masalalarni maxsus ko‘rib chiqish maqsadga muvofiqdir. Quyidagi tovushlami bir- biridan farqlash qabul qilingan: 1) tonlar yoki musiqiy tovushlar; 2) shovqinlar; 3) tovush zarbalari. Davriy jarayondan iborat bo'lgan tovush ton deb aytiladi. Agar bu jarayon garmonik bo‘lsa, unda tok oddiy yoki sof deb aytiladi, unga mos yassi tovush to‘lqini esa tenglama yordamida ifodalanadi. Sof tonning asosiy fizik xarakteristikasi uning chastotasidir. Angarmonik* tebranishlarga murakkab ton mos keladi. Sodda tonli tovushni, masalan, kamerton chiqaradi, murakkab tonli tovushni musiqa asboblari, nutq apparati (unli tovushlar) va hokazolar hosil qiladi. Murakkab ton oddiy tonlarga ajratilishi mumkin. Ajratilgan tonlaming eng kichik vQ chastotasi asosiy tonga mos keladi, qolgan garmonikalar (obertonlar), 2v0 va 2y0 hokazo chastotalarga ega bo‘ladi. Nisbiy intensivliklarini ko‘rsatuvchi chastotalar to‘plamini (amplitudaning) akustik spektr deyiladi. Murakkab ton spektri chiziqlidir; rasmda royalda (a) va klametda (b) olingan ayni bir xil notaning у = 100 Gs akustik spektri ko'rsatilgan. Shunday qilib, akustik spektr— murakkab tonning muhim fizik xarakteristikasi ekan. Tonlami eshitganda, odam ulami balandliklari bo'yicha farqlaydi. Balandlik dastavval asosiy ton chastotasi bilan shartlangan tovushning subyektiv xarakteristikasidir. Balandlik tonning murakkabligi va intensivligiga juda kam darajada bogiiq: intensivligi katta boigan tovush birmuncha past tonli tovushga o'xshab eshitiladi. Vaqt o’tishi bilan takrorlanmaydigan, o’zining murakkabligi bilan farq qiluvchi tovushga shovqin deb aytiladi. Mashinalarning vibratsiyasi, qarsaklar, gorelka alangasinig shovqini, sharpa, g’ichillash, so’zlaganda chiqadigan undosh tovushlar va hakazolar shovqinga ta'luqlidir. Agar havoda tarqalayotgan elastik to‘lqinlarning chastotasi taxminan 16 Hz dan 20000 Hz oralig‘ida bo‘lsa, u holda ular inson qulog‘ida tovush sezgisini uyg‘otadi. Shuning uchun chastotasi ana shu ko‘rsatilgan chegarada yotgan istalgan muhitdagi elastik to‘lqinlar tovush to‘lqinlari yoki to‘g‘ridan - to‘g‘ri tovush deb ataladi. Chastotasi 20 Hz dan kichik bo‘lgan elastik to‘lqinlar infratovush deb ataladi: chastotasi 20000 Hz dan katta bo‘lgan to‘lqinlar ultratovush deyiladi. Infratovush va ultratovushni inson qulog‘i eshitmaydi. Gaz va suyuqliklarda tovush to‘lqini faqat bo‘ylama to‘lqin bo‘lishi mumkin va galma-gal keluvchi siqilish va siyraklashishlardan iborat bo‘ladi. Qattiq jismlarda tarqalayotgan to‘lqinlar ham bo‘ylama, ham ko‘ndalang bo‘lishi mumkin. Tovushning fizik xarakteristikasiga chastota, tezlik, to’lqin uzunlik, amplituda va shu kabi kattaliklar kiradi. Har qanday real tovush oddiy garmonik tebranish emas, balki ma'lum chastotalar to’plamiga ega bo’lgan garmonik tebranishlarning yig’indisidan iborat. Berilgan tovushda ishtirok etuvchi tebranishlar chastotalari to’plami tovushning akustik spektri deb ataladi. Tovushning muhitda tarqalishi tezligi muhitning zichligiga va uning temperaturasiga bog’liq. Agar muhit temperaturasi 10C ga ko’tarilsa, tovushning tarqalish tezligi tahminan 0,5 m/s tezlikga ortadi. Tovushning havoda yutilishini hisoblash shuni ko‘rsatadiki, 20°C temperaturada chastotasi 1000 Hz bo‘lgan to‘lqin taxminan 115 km masofada e marta susayadi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik hisobga olinganda bu masofa 81 km gacha qisqaradi. Lekin amalda tovush atmosferada bunga qaraganda anacha tez susayadi. Buning sababi shuki, shamol, havoning temperaturasi va namligi, har xil zichlikka ega bo‘lgan qatlamlarning borligi tovushning tarqalishiga ta'sir qiladi. Bir jinsli muhitda nuqtaviy manbadan tarqalayotgan sferik to‘lqin hamma yo’nalishlarda bir xil tezlikka ega bo‘lishi kerak. Lekin shamol esayotgan bo‘lsa, uning tezligi bilan to‘lqin tezligi o‘zaro geometrik tarzda qo‘shiladi. Yer sirtida ishqalanish bo‘lishi tufayli shamolning yer sirti yonidagi tezligi kichik bo‘lib, balandlik ortishi bilan kattalashib borgani sababli, to‘lqin frontining ayrim qismlari yerga nisbatan har xil tezlik bilan harakatlanib, tovush to‘lqinlarining sinishi kuzatiladi. Ko‘pchilik tovush manbalari past chastotadagi (infratovush) to‘lqinlarni tarqatadi. Portlashlar, dvigatel shovqini, shamol va boshqalar ana shunday manbalarga misol bo‘la oladi. Mazkur to’lqinlar chastotasi past bo‘lganidan, ular uzoq masofalargacha yetib borishi mumkin. Havodagi yadro portlashlarini qayd qilishda mazkur to‘lqinlarning ana shu xususiyatidan foydalaniladi. 50–70 km balandlikda atmosferada ozon qatlami bo‘lib, mazkur qatlam issiqliq nurlanishini juda kuchli yutadi, natijada uning temperaturasi (50–70°C) keskin ortadi. Kuchli portlashning tovushi mazkur qatlamga yetib borgach, undan qaytib, yer sirtiga qaytib keladi. yer sirti bo‘ylab tarqalayotgan tovush sirtning g‘adir–budurliklari hamda havoning turbulent oqimi tufayli vujudga keladigan zichlikning notekisliklarida sochilib, juda tez so‘nadi. Shuning uchun portlash manbai atrofida tovush yaxshi eshitiladigan sohalar bilan tovush eshitilmaydigan sohalar navbatlashib keladi. Har qanday real tovush oddiy garmonik tebranish emas, balki ma'lum chastotalar to’plamiga ega bo’lgan garmonik tebranishlarning yig’indisidan iborat. Berilgan tovushda ishtirok etuvchi tebranishlar chastotalari to’plami tovushning akustik spektri deb ataladi. Amplituda-chastotaviy bog’lanishning spektral ko‟rinishi Tovush to’lqinlarining intensivligi deb to’lqin o’zi bilan olib yurgan energiya oqimi zichligining o’rtacha qiymatiga aytiladi. To’lqin tovush sezgisini uyg’otish uchun eshitish chegarasi deb ataluvchi biror minimal intensivlikka ega bo’lishi kerak. Eshitish chegarasi hammada har xil bo’lib, tovushning chastotasiga bog’liq. Odam qulog’i 1000- 4000 Hz orasidagi chastotali tovushlarga juda sezgir bo’ladi. Chastotaning bu sohasida eshitish chegarasi taxminan 10-9 erg/sm2 sek ga teng. Boshqa chastotalarda eshitish chegarasi yuqoriroq bo’ladi. Tebranishlar chastotasini quloq tovush balandligi sifatida baholaydi. Tebranishlar chastotasi qancha katta bo'lsa, tovush shuncha baland bo’libeshitiladi. Tovushning balandligi tovush kuchiga ham bog'liq. anumo bu bog lanish birmuncha kam darajadadir (kuchliroq tovush pastroq bo’lib eshitiladi), amalda bu bog'lanish hisobga olinmaydi va tovushning balandligi fagat tebranishlar chastotasiga bog 'liq deb olinadi. Tovushningbalandligini baholash uchun quloqqa eshitiladigan toyushlarning hamma diapozoni okiavalar deb ataladigan intervallarga bo'linadi. Oktava ton yuksakligining shunday intervaliki, bunda chekka chastotalarning nisbatiikkiga teng bo'ladi: Tovush tembri deyarli spektral tarkibi bilangina aniqlanadi. Qattiqlik — tovushning yana bir subyektiv bahosi bo'lib, u eshituv sezgisi darajasini xarakterlaydi. Subyektivligiga qaramasdan tovushning qattiqligini ikki manbadan chiqayotgan tovushning eshituv sezgisiga ko‘rsatadigan ta’sirlarini taqqoslash yo'li bilan miqdoriy jihatdan baholash mumkin. Tovush qattiqligi darajalari shkalasini tuzish asosida Veber-Fexnerningmuhim psixofizik qonuni yotadi. Bu qonunga muvofiq agar ta ’sirot (qitiqlanish, g‘azablanish) geometrik progressiya bo‘yicha (ya’ni bir xil son marta) orttirib borilsa, u holda bu ta’sirotning sezilishi arifmetik progressiya bo‘yicha (ya’ni bir xil miqdorda) o‘sib boradi. Bu qonunni tovushga tatbiq etsak, tovush intensivligi qator ketma-ket qiymatlarga ega bo'lganda, masalan, atI0, a2I0, a^ /0 (a — biror koeffitsiyent, a > 1) ularga mos tovush qattiqligining sezilishlari E0, 2E0, 3E 0 va hokazo bo'ladi. Buning matematik mazmuni tovushning qattiqligi shu tovush intensivligining logarifmiga proporsional demakdir. Agar intensivliklari / va 10 bo'lgan (I0 — eshituv bo'sag'si) ikki tovush ta’sir qilayotgan bo'lsa, Veber-Fexner qonuniga binoan biror tovushning qattiqligi unga nisbatan intensivlik bilan quyidagicha bog'langan: E = k lg(/ / /(,) (8.3) bu yerda к — proporsionallik koeffitsiyenti bo'lib, u chastota va intensivlikka bog'liq. Tovush intensivligi shkalasidan farq qilishi uchun tovush qattiqligi shkalasida detsibellar fonlar (fon) deb aytiladi. Boshqa chastotalarda tovush qattiqligini o‘lchash uchun tekshiriladigan tovushni chastotasi 1 kGs bo‘lgan tovush bilan taqqoslash lozim. Buning uchun tovush generatori yordam ida 1 kGs chastotali tovush hosil qilinadi. Bunda hosil b o ig an eshituv sezgisi tekshiriladigan tovush qattiqligi hosil qilgan eshituv sezgisiga mos bo‘lguncha tovush intensivligi o'zgartirib boriladi. Asbob yordam ida detsibellarda o‘lchangan 1 kGs chastotali tovushning intensivligi shu tovushning fonlarda ifodalangan qattiqligiga teng bo‘ladi. Turli xil chastotalarda tovush intensivligi va qattiqligi orasidagi moslikni topish uchun qattiqlik qiymati teng bo‘lgan egri chiziqlardan foydalaniladi (8.4- rasm). Bu egri chiziqlar yuqorida bayon qilingan usul asosida eshituv qobiliyati normal boigan odamlardan olingan o‘rtacha ma’lumotlar asoida qurilgan. Pastki egri chiziq eng kuchsiz eshitilayotgan tovushlar intensivligi eshituvchanlik bo‘sag‘asiga mos keladi. Bunda hamma chastotalar uchun £= 0,1 kGs chastotali tovush intensivligi / 0 = \pV t\m 2 Keltirilgan egri chiziqlardan ko‘rinib turibdiki, odamning o‘rtacha qulog‘i normal holda 2500-3000 Gs chastotalarda yetarlicha sezgirlikka ega bo‘lar ekan. Har bir oraliq egri chiziqlari bir xil tovush qattiqligiga, lekin turli chastotalarda turli xil intensivliklarga ega boiadi. Qattiqliklari bir xil boigan alohida egri chiziqlardan tovush chastotalarining muayyan bir qiymatida xuddi shunday qattiqlik hosil qiluvchi tovush intensivligini aniqlash mumkin. Bir xil tovush qattiqligini ifodalovchi egri chiziqlar to‘plamidan foydalanib, turli xil chastotalardagi tovush qattiqligiga mos keluvchi m a’lum intensivlikdagi tovushni topish mumkin. Masalan: chastotasi 100 Gs boigan tovush intensivligi 60 dB ga teng. Bu tovushning qattiqligi nimaga teng? Buning uchun 8.2- rasmdan koordinatlari 100 Gs va 60 dB ga teng boigan nuqtani topamiz. Bu nuqta egri chiziqning qattiqlik darajasi 30 fonga teng boigan nuqtasida yotadi. Demak, tovush qattiqligi 30 fon ekan. Turlicha xarakterli tovushlar to‘g‘risida ma’lum bir fikrga ega boiish uchun ularning fizik xarakteristikalarini keltiramiz (10-jadval). Eshitish o‘tkirligini aniqlash usuliga audiometriya deyiladi. Audiometriyada maxsus asbob audiometr yordamida turli xil chastotalarda eshitish sezgisi bo‘sag‘asi aniqlanadi; olingan egri chiziq audiogramma deyiladi. Bemor odam audiogrammasini normal eshituv sezgisi bo‘sag‘asining egri chizig‘i bilan solishtirish eshituv a’zolari kasalliklariga diagnoz qo‘yishga yordam beradi. Shovqin qattiqlik darajasini obyektiv olchash uchun shumomer qollaniladi. Shumomeming xossalari odam qulog‘ining xossalariga yaqinlashadi buning uchun qattiqlik darajasining turli diapazonlari uchun to‘g‘rilovchi elektr filtrlardan foydalaniladi. Audiometriya (lot. audio – eshitaman va ... metriya-o’lchash), audiometriya – eshitish oʻtkirligi (yaxshi eshitish)ni oʻlchash. Eshitish oʻtkirligi, asosan, tovushni qabul qilish boʻsagʻasi bilan aniqlangani uchun A. inson qulogʻi qabul qiladigan eng past tovush kuchini aniqlashdan iborat boʻladi. A.ning eng oddiy usuli har xil masofada turgan inson tovushi yoki kamertonning turli balandlikdagi tovushlarini qabul qilish hisoblanadi. A., asosan, maxsus elektr akustik asboblar – audiometrlar bilan amalga oshiriladi. Audiometrlarda tovush balandligi (100 dan 8000 gs gacha) va kuchi (0 dan 125 db gacha) oʻzgartirilib, tovush xiyol eshitiladigan holga (eshitish boʻsagʻasiga) keltiriladi. A. natijalari audiogramma (egri chiziq) tarzida yozib olinadi. Bulardan tubdan farq qiluvchi yana bir usul perkussiya usuli bo’lib. bunda tananing turli qismlariga urib ko rishda chiqayotgan tovush eshitib ko’riladi. Tana sirti bo'ylab urib korilganda tebranishlarning keng diapazondagi chastotasi hosil bo ladi. Bu diapozondagi ayrim tebranishlar tez so nadi, ba'zilari esa rezonans tufayli kuchayib ketishi mumkin, hamda eshitivchan bo lib goladi. Tajribali shifokor perkussiya tovushlarni toniga qarab ichki a'zolari holatini va topografiyasini aniqlaydi. Kasallikni diagnostika qilishning keng tarqalgan usullaridan biri auskultatsiya. Bu usular uchun stetoskop yoki fonendoskop qo’llaniladi. O'pkada hosil bolgan shovqinlarini kasallik uchun xarakterli bo'lgan turli xil xirillashlarni eshitib ko’riladi. Auskultatsiyadan foydalanib, oshqozonda va ichakdagi to’lqinsimon qisqarishlardagi ortiqcha qo’zg’alishlarini va ona qornidagi bolani yurak urishlarini aniqlash mumkin. Yurak ishi faolivatini diagnostika qilishda fonokordiografiya (FKG) metodi qo’llanild. Bu usulning mazmuni yurak tonlari va shovainlarini grafik ko’rinishida qayd gilish va ularni diagnostik analiz gilishdan iborat. Fonokordiograf yordamida fonokordiogrammani yozib olinadi. Fonokardiagraf mikrofon, kuchayuirgich, chastotalanfiltrlaridan va qayd giluvchi quilmadan iborat. Xulosa Tovushning asosiy mohiyati shundaki, u ham yorug’lik kabi axborot manbai xisoblanadi. Demak, tovush odam ichki organlaming holati to'g'risida ma’lumot beruvchi manba ham bo’lishi mumkin. Bizlar bu mavzuni o’rganar ekanmiz “O’zi tovushni nega o’lchash kerak?” degan savol tug’iladi. O’z navbatida tovush ham tibbiyotda o’z o’rniga ega. Odam qulog’i orqali tashqi muhitdan tovush signallarini qabul qilar ekan tashqi muhit bilan bevosita aloqada bo’ladi. Ba’zi bir insonlar qulog’i xastaligi sababli ovozlarni eshitmasligi mumkin. Bu kabi holatlar afsuski juda ko’p uchraydi. Shifokorlarni vazifasi esa bemorlarni davolashdan iborat. Buning uchun albatta biofizikadan olgan bilimlardan foydalanishi zarur. Tovushni o’lchash orqali bemorni umumiy ahvoli haqida ma’lumot to’playmiz va tashxis qo’yiladi. Tashxis natijalariga qarab davolash chora tadbirlari qo’llaniladi. Agarda shifokor o’lchash ishlarida xatolikka yo’l qo’ysa davolash ishlari xato amalga oshiriladi. Bu esa bemor ahvolini yanada og’irlashtirishi mumkin. Shuning uchun bu mavzuni yaxshi o’rganishimiz kerak. Yüklə 100,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
1 2