O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti
Yüklə 0,65 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mavzu: O’QUVCHILARDA TARIXIY BILIMLARNI SHAKLLANTIRISH JARAYONINING ASOSIY TARKIBIY QISMLARI.
- REJA: I. Kirish.
- Darsning kirish qismi sifatida biron yorqin hujjatdan, ba’zan esa o’rganiladigan muammoning mohiyatini aks ettiruvchi va o’quvchilar fikrini
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIM VAZIRLIGI NAVOIY DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TARIX FAKULTETI “TARIX O’QITISH METODIKASI”KAFEDRASI
Mavzu: O’QUVCHILARDA TARIXIY BILIMLARNI SHAKLLANTIRISH JARAYONINING ASOSIY TARKIBIY QISMLARI. (“JAHON TARIXI” DARSLARI MISOLIDA)
Bajardi: Jo’raqulova D. Tekshirdi: Hamroyeva S
Navoiy-2015
2 2 Mavzu: O’QUVCHILARDA TARIXIY BILIMLARNI SHAKLLANTIRISH JARAYONINING ASOSIY TARKIBIY QISMLARI. (“JAHON TARIXI” DARSLARI MISOLIDA) REJA: I. Kirish. 1. 6 – 7 – sinflarda o’qituvchining o’quvchilarni yangi o’quv materialini o’zlashtirishga tayyorlashi. 2. Yangi o’quv materialini o’rgatishning zamonaviy usullari. 3. Tarix darslari jarayonida o’quvchilarning xotirasini mustahkamlash va o’quvchiga yondashish bo’yicha texnologiyalar. Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar.
3 3 Kirish. Umumiy o’rta ta’lim muassasalari o’quvchilarining tarix darslarida oladigan tarixiy bilimlarini shakllantirish jarayoni o’zaro bog’langan bir necha tarkibiy qismlardan iborat bo’lib, hozirgi kunda tarix darslari jarayonida o’quvchilarning tarixiy bilimlarini shakllantirishda, ularda tarix faniga bo’lgan qiziqishni orttirishda bunday tarkibiy qismlardan foydalanish ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifalardandir. Shu bois bugungi zamonaviy tarix fani o’qituvchisi bu jarayonlarni bevosita o’zlashtirib olishi zarur. Bitiruv malakaviy ishizmizning bajarilishida “Jahon tarixi” darslari misolida o’quvchilarda tarixiy bilimlarni shakllantirish jarayonining asosiy tarkibiy qismlari va ularni o’qituvchi tomonidan bajarilishi xususida izlanish olib borib, uni talqin etishga harakat qilamiz. Mavzuning dolzarbligini ochib berish maqsadida tarkibiy qismlarning asosiylari ustida to’xtalamiz. Bu tarkibiy qismlarning eng asosiylari quyidagilardir: a). O’quvchilarni yangi materialni o’rganishga tayyorlash va lozim bo’lganda undan foydalanish; b). Sinfda olgan bilimlari va hosil qilgan malakalarini yanada mustahkamlash uchun o’quvchilarning uyga berilgan vazifani bajarishlari; v). Keyingi darslarda o’tilganlarni so’rash va takrorlash vaqtida o’quvchilarning bilimini to’ldirish va chiqurlashtirish; c). Bilim, ko’nikma va malakalarini o’stirish. Tarix fanidan ta’lim – tarbiya berishning asosiy shakli dars bo’lgani uchun, biz dars davomidagi, shuningdek, uy vazifasini bajarish jarayonidagi ta’limning aniq tarkibiy qismlarini bitiruv malakaviy ishimizda tahlil qilib berishni zarur deb hisoblaymiz. Tarix kursi oldiga qo’yilgan ta’lim – tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishning eng muhim shartlaridan biri har bir sinfda o’qitiladigan tarix kursining tutgan o’rni, uning ta’lim – tarbiyaviy vazifalari, har bir bo’lim va bo’limdagi mavzular, hatto har bir darsda o’tiladigan mavzuning ham juz’iy
4 4 vazifalari oldindan belgilab olingandan keyingina o’qitishga kirishish maqsadga muvofiq bo’ladi. O’rta ta’lim tizimida tarix o’qitishning maqsad va vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirish birinchi navbatda o’qituvchining har bir darsning ta’lim – tarbiyaviy vazifalarini oldindan to’g’ri va aniq belgilab ola bilishiga bog’liqdir. Bu ham, o’z navbatida o’qituvchining darsning ta’lim – tarbiyaviy vazifalarini to’g’ri belgilash metodi va usullari haqidagi nazariy bilim va malakalarning darajasiga bo’liqdir. Dars – o’quv ishining asosiy tashkiliy shakli bo’lib, unda o’qituvchi aniq belgilangan dars doirasida o’quvchilarning doimiy tarkibi bilan qat’iy jadval bo’yicha shug’ullanadi, jamoaviy bilish faoliyatiga rahbarlik qilib, o’quv dasturiga oz’i belgilaydigan didaktik va tarbiyaviy vazifalarga erishish uchun xilma – xil metodlardan foydalanadi. Dars – o ’quv ishining asosiy tashkiliy shakli, ammo u ta’limning boshqa shakllarini: ma’ruza, amaliy mashg’ulot, laboratoriya mashg’ulotlari, seminarlar, konsultatsiyalar, uy vazifalari, qo’shimcha mashg’ulotlarni rivojlantirishni istisno etmaydi. Lekin shuni esdan chiqarmaslik kerakki, o’quvchilarda tarixga doir bilim va malakalarni vujudga keltirish jarayonining hamma tarkibiy qismlarini bir darsning o’zida amalga oshirib bo’lmaydi. Bu ishda o’quvchilarning mustaqil mutolaasi, darsdan tashqari mashg’ulotlar ham katta rol o’ynaydi. Ma’lumki, o’tmishni o’rganmay turib kelajakni yaratib bo’lmaydi. Zero, bugunning qadru – qimmati, mohiyati va salmog’i kechagi kun taqozosi orqaligina to’liq idrok etiladi. Darhaqiqat, tarixdan kelajakka xizmat qiladigan amaliy xulosalar chiqarilmagunicha hech bir jamiyat ilgarilib rivojlanmaydi. Jamiyatning ilgarilab rivojlanishi uchun esa o’zining mustaqil fikriga ega bo’lgan, jamiyat taraqqiyoti uchun bor bilim va salohiyatini ishga sola oladigan komil shaxs tarbiyasi asosiy o’rinda turadi. Bunday insonlarni tarbiyalash o’z navbatida tarix darslarida amalga oshiriladi. O’qituvchilar tomonidan tarix darslari davomida tarixiy bilimlarni shakllantirish jarayonining asosiy tarkibiy
5 5 qismlarini to’la anglab olish ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu bitiruv malakaviy ishimizda o’quvchilar ongiga tarixiy bilimlarni shakllantirish jarayonining asosiy tarkibiy qismlarini umumiy o’rta ta’lim maktablarining “Jahon tarixi” darslari mavzulari misolida ochib berishga harakat qilamiz.
Jahon tarixi fani insoniyat taraqqiyoti haqida to’la va batafsil tasavvur, bilim hamda tushunchalar berib, yoshlarning har tomonlama barkamol shaxs bo’lib yetishishida muhim o’rin tutadi. Zotan, komil inson tarbiyasi davlatimiz siyosatining asosiy sohasidir.
Jahon xalqlarining tarixiy tajribalaridan foydalanish, ya’ni tarixda bo’lib o’tgan voqealardan, hodisalardan, turli shaxslar hayotidan, iqtisodiy taraqqiyotidan, yangi farovon jamiyat qurish yo’lida insonlarni fozil, komil kishilar qilib tarbiyalashda foydalanish va hozirgi davrga xizmat qildirish eng dolzarb vazifalarimizdan hisoblanadi. Tarix fani bugungi kunda har qachongidan ham e’tiborga molikdir. Mamlakatimiz taqdirida nihoyatda muhim bo’lgan ushbu davrda, har bir sof vijdonli, vatanparvar shaxs, unda faol ishtirok etishi, mavjud muammolarning kalitini, yechimini axtarishi lozim. Bu kalit – jahon xalqlarining ko’p asrlik tarixidir. Tarix sahnasida inson o’zining fazilatlari va nuqsonlari bilan hamisha asosiy omil bo’lib kelgan. Shu sababdan o’tmishni jonli, doimiy rivojlanishda bo’lgan mujassam birlik – ya’ni insoniyat tarixini bilmay turib biz bugungi kunni tushunishimiz, bo’layotgan jarayonlarni anglab yetishimiz qiyin bo’ladi.
Jahon xalqlarining o’tmish tarixini o’rganganimizda, bizga uzoq vaqt singdirib kelingan g’oya, tarixni sinfiy kurashlar nuqtai nazaridan baholash yoki noo’rin bo’rttirib ko’rsatishlardan saqlanmog’imiz zarur. Sababi qadimgi dunyo va o’rta asrlar davrida siyosiy vaziyat, mafkura doirasi o’zgacha bo’lganligi hammamizga ma’lum. Qolaversa, davr mahsuli: tarixiy shaxslar, oddiy fuqarolardan tortib qirollargacha hamma – hammalarining o’z g’oyalari, tushunchalari, maqsad va intilishlari bo’lganligi tabiiy. O’tmishdagi har bir jamiyat o’zidan avvalgisiga nisbatan ilg’orroq bo’lib, unda yashagan barcha
6 6 insonlar hamisha yaxshilikka, ezgu niyatlar sari intilganlar. Tarixiy taraqqiyot insoniyatning asrlar osha to’plangan bilimlarini, ongi, maqsadlari, talablari ko’payib borishi bilan uzviy bog’liqdir. Biz o’rta asrlar tarixini chuqur o’rganish borasida o’zimiz uchun ushbu qonuniyatlarni kashf etamiz. Ma’lumki, o’tmishni o’rganmay turib kelajakni yaratib bo’lmaydi. Zero, bugunning qadru – qimmati, mohiyati va salmog’i kechagi kun tarozisi orqaligina to’liq idrok etiladi. Darhaqiqat, tarixdan kelajakka xizmat qiladigan amaliy xulosalar chiqarilmaguncha hech bir jamiyat ilgarilab rivojlanmaydi.
7 7 1. 6 – 7 – sunflarda o’qituvchining o’quvchilarni yangi o’quv materialini o’zlashtirishga tayyorlashi. O’quvchilarni yangi o’quv materialini o’rganishga tayyorlash – darsda va darsdan keyin uyga berilgan topshiriqni bajarish vaqtida ularning diqqat – e’tiborini va bilim olishdagi faolligini ishga solishdan, o’quvchilarni o’rganishlari lozim bo’lgan masalalarga qiziqtirishdan, ular oldiga qurblari yetadigan o’quv vazifalarini qo’yishdan iborat. Yangi materialni o’rganishga o’quvchilarni uyga beriladigan topshiriq orqali ham tayyorlash mumkin. O’qituvchi yangi materialni o’rgatishga kirishar ekan, uni ilgari o’tilgan material bilan bog’laydi, o’quvchilarning yangi ma’lumotlarga taqqoslab ko’rishlari va shu yo’l bilan umumiy xulosalar chiqarishlari uchun zarur bo’lgan mavjud bilimlarini ishga soladi.
8 8 hokimiyati qanday bo’lganini eslang, degan topshiriq berilgan. Dars boshida bu material takrorlansa, o’quvchilar katolik cherkovining ta’siriga, papalar hokimiyatiga va feodal tartiblarga putur yetkazgan erkin fikrlashga qarshi olib borilgan siyosatni yaxshiroq tushunib oladilar. O’quvchilarni Angliyadagi manufaktura bilan tanishtirish oldidan ularga o’rta asr shaharlaridagi hunarmandchilik haqida bilgan narsalarini esga olishlari taklif qilinadi. Bu topshiriq o’quvchilarning darsda ishlab chiqarishning har ikkala turini bir – biri bilan taqqoslab, manufakturaning muhim belgilarini aniqlashga yordam beradi. O’quvchilarni yangi bilimlarni faol idrok qilishga tayyorlashning yana boshqa bir samarali vositasi yangi materialni o’rgatishdan avval ular oldiga o’quv – bilish vazifalarini qo’yishdir. Metodik adabiyotlarda bu vazifalar ba’zan mantiqiy topshiriqlar deb ataladi, chunki ular tarixiy material ustida mantiqiy ish olib borish yo’li bilan bajariladi. O’quvchilarga beriladigan o’quv – bilish vazifalari jumlasiga: o’rganiladigan hodisaning sabablarini va ahamiyatini aniqlash, tarixiy hodisalarning umumiy xususiyatlari va farqlarini ko’rsatish, hodisaning rivojlanishidagi asosiy bosqichlarni belgilash, voqeaga yoki tarixiy shaxsga baho berish, o’quvchilarning shu voqea yoki shaxs haqida o’z fikrlarini bayon qilishlari va boshqalar kiradi. Bir qancha hollarda o’quv – bilish vazifasi o’rganiladigan materialning rejasini tuzish, materialdagi asosiy fikrlarni bayon qilish, chiqarilgan xulosalarni asoslab berish va hokazolardan iborat bo’ladi. O’quvchilarning o’quv – bilish vazifalarini bajarishlari ularning yangi materilani o’zlashtirishlari uchun zarur bo’lgan ilgarigi bilimlarini faollashtiradi, o’qituvchi bunday vazifalarni ilgari o’tilgan materialni bolalardan so’rab chiqish vaqtida beriladigan vazifalar ilgari o’rganilgan material bilan mavzu jihatdan bog’langan yangi materialni tahlil qilish va umumlashtirishga undaydi. Masalan, Fransiyada markazlashgan davlatning tashkil topishi to’g’risidagi materialni bolalardan so’rab chiqish vaqtida reja tuzish o’quvchilarni ularga ma’lum bo’lgan jarayon bilan ular o’rganishga kirishayotgan Angliyadagi shunga o’xshash jarayon o’rtasidagi umumiylikni topishga yo’naltiradi. O’qituvchining
9 9 Fransiya tarixi materialiga doir yakunlovchi umumlashtirishi, markazlashgan davlatning tashkil topish sabablarini va bu jarayonning qanday borganini ta’kidlab o’tishi ham o’quvchilarni yangi mavzuni o’rganishga tayyorlash ko’rinishi hisoblanadi. Shu jarayonda mavzuni “O’zbekiston tarixi” bilan bog’lab, A.Temurning markazlashgan davlat tuzish siyosatini o’quvchilarga aytib o’tish lozim. O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimining isloh qilinishi natijasida ilg’or o’qituvchilar o’z faoliyatlarida turli usullarni qo’llab, o’quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish va ularning mustaqil fikrlash qobiliyatlarini kuchaytirish maqsadida dars jarayonida muammoli vaziyatlarni yaratish usulini tez – tez qo’llab turadilar. Muammoli vaziyat yaratish usullaridan biri – dars mavzusini muammoli qilib qo’yishdir. Yangi material o’rganilishi oldidan o’qituvchi o’rganiladigan voqea va hodisalarning sabablari va oqibatlarini mustaqil suratda aniqlash, ularning mohiyatini ochib berish, ular o’rtasidagi haqiqiy va faraz qilingan ziddiyatni izohlab berish kerak, degan muammoni o’rtaga qo’yadi, o’quvchilar navbatdagi ish davomida bu muammoni hal qilib boradilar. O’quvchilar oldiga muammolar qo’yish o’qituvchidan dalillarni o’quvchilarda mustaqil ravishda izlanish va fikr yuritishga qiziqish tug’diradigan qilib tanlash va guruhlarga bo’lishni talab etadi.
10 10 O’qituvchi bu muammoni ilgari o’zlariga ma’lum bo’lgan, darsda o’qituvchi aytib beradigan hamda darslik matnini o’qish va xaritani ko’rish vaqtida bilib olinadigan dalillarni tahlil qilish yo’li bilan hal etishlari kerak. O’quvchilarning feodal Ispaniya zulmi ostidagi Niderlandiyada kapitalistik munosabatlarning tez rivojlanish sabalarini bilishga qiziqishlari ularni Angliyada kapitalizmning qanday rivojlanganligi to’g’risida olgan bilimlarini eslashga undaydi. O’quvchilar o’sha bilimlarini ishga soladilar hamda ikkala mamlakatning xo’jalik va ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotini bir – biriga taqqoslaydilar, natijada bu ish ularni zarur xulosaga yaqinlashtiradi, ularning xulosalari dalil – isbotlarga ko’proq asoslangan, ongli ravishda chiqarilgan xulosa tusini oladi, yangi bilimlari esa chuqur va puxta bo’ladi. Darsning kirish qismi sifatida biron yorqin hujjatdan, ba’zan esa o’rganiladigan muammoning mohiyatini aks ettiruvchi va o’quvchilar fikrini mazkur muammoni mustaqil ravishda ifodalab va hal qilib berishga yo’naltiruvchi, bir – biriga qarama – qarshi mazmundagi ikkita hujjatli ma’lumotdan foydalanish yo’li bilan ham muammoli vaziyat yaratish mumkin 1 . Yuqorida zikr etilganidek, tarix darslarini boy va samarali tashkil etishning yana bir yo’li muammoli vaziyatlar vujudga keltira olish va aynan shu jarayonda didaktik o’yinlardan foydalanishdan iborat. Tarix darslatrida o’qituvchi har bir mavzuga oid ko’rgazma, xarita va turli o’yinlar usullaridan foydalanishi mumkin ekan, avvalo har bir darsda mavzuning xarakteridan kelib chiqib, xalqimizning boy pedagogik tajribasiga murojaat qiladi, undan foydalanish imkinoyatini izlaydi. Biz shu o’rinda dars samaradorligini oshirish qanday maqsadlarni ko’zlashini ham aytib o’tilishi lozim deb o’ylaymiz. 1. O’tilayotgan mavzudan ko’zlangan maqsadni uqtirish bilan birga, o’quvchilar tanlangan materialni faol idrok qilishga safarbar etilgan bo’lishlari kerak. Y’ani o’qituvchi bayon qilayotgan materiallar muammoli savollar orqali yetkazilishi
1 T. Toshpo’latov, Ya. G’afforov. Tarix o’qitish metodikasi. T. “Universitet”. 2002. 45 – bet.
11 11 o’quvchilarni mustaqil fikr yuritishga, mavzuni ongli o’zlashtirishga intilishlarini ta’minlamog’i lozim. 2. Ajratilgan vaqt ichida o’qituvchi materialni tizimli, izchil bayon qilish bilan bir vaqtda, o’quvchilarni ham albatta, mavzuga oid mustaqil ish olib borishlarini ta’minlashi juda muhimdir. O’qituvchi dars materiali yuzasidan shunday muammoli savollar bersinki, mavzuni bayon etish jarayonida o’quvchi fikrlasin, izlansin, tarixiy voqeani tahlil eta olsin. Buning orqasidan esa mavzu puxta o’zlashtirilishiga erishish mumkin bo’ladi. O’qituvchi yana bir muhim narsani umutmasligi kerakki, ya’ni sinf jamoasi va har bir o’quvchining o’ziga xos xususiyatlari hisobga olingan bo’lishi zarur hisoblanadi. 3. Endilikda darsda uzoqdan – uzoq vaqt sarflab o’quvchilarning bilimini aniqlash va baholash, bilimlarni bayon etish va mustahkamlashda o’quvchilar ishtirokini cheklab qo’yish hollari barham berilmoqd, bilimlarni bayon etishda o’quvchilar faolligi va tajriba ishlari ishga solinmog’i lozim. Bu esa o’z navbatida o’quvchi avvaldan olgan bilimlarini esga tushiradi, yangi bilimlarni mustahkamlaydi, muammoli ta’lim tizimini chuqurlashtiradi. 4.
Tarix darslarida muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish o’quvchini mantiqiy fikr yuritishida qunt va irodani tarbiyalash, nutq madaniyatini rivojlantirish, tegishli ko’nikma va malakalarni amalda tahlil eta olish imkonini beradi. 5. Tarix darslari jarayonida o’quv materialining boshqa fanlar bilan aloqadorligi hisobga olinadi va mavzular bir – birini to’ldirib, mustahkamlab boradi. Biz yuqorida sanab o’tgan jihatlar tarix darslarida muammoli ta’limni joriy etishning zarurligini ko’rsatadi, muammoli vaziyatlar esa dars samaradorligini oshirishning muhim vositasi bo’lib qolaveradi. Rejamizdan kelib chiqib, pedagogik malakaviy amaliyot tajribalarimiz shuni isbotladiki, dars samaradorligini oshirishning muhim yo’llari ko’p, ammo didaktik o’yinli darslar tashkil etish va bunday darslarda muammoli vaziyatlarni vujudga keltirish katta mas’uliyat va ahamiyat kasb etadi.
12 12 Muammoli vaziyatlar yaratilgan darslarda didaktik o’yinlar ham alohida ahamiyat kasb etadi. Tarix darslari jarayonlarida didaktik o’yinlar qanday ahamiyat kasb etishi xususida qisman to’xtalib o’tsak. Avvalo, o’qituvchi didaktik o’yinli darslar dasturida quyidagi didaktik talablarga amal qilmog’i lozim.
1. Didaktik o’yinli darslar dasturda qayd etilgan ta’limiy – tarbiyaviy, rivojlantiruvchi maqsad va vazifalarni hal qilishga qaratilgan bo’lishi lozim. 2. Muhim muammolarga bag’ishlanishi va o’yin davomida hal qilinishi lozim.
3. Barkamol inson shaxsini tarbiyalash tamoyillariga sharqona odob – axloq normaraiga mos kelishi kerak. 4. O’yin strukturasi mantiqiy ketma – ketlikda bo’lishi lozim. 5. Mazkur darslarda didaktik tamoyillarga amal qilinishi va eng kam vaqt sarflangan holda ulkan samaraga erishmoq lozim. Quyida biz didaktik o’yinli darslarning tavsifiga qisqacha to’xtalamiz. O’rta maktab o’quvchilarida ijodiy fikrlash, mustaqil bilim egallash ko’nikmalarini rivojlantirish va o’zlarida bor bo’lgan bilim, ko’nikma, malakalarni yangi vaziyatlarga qo’llash orqali yangi bilimlarni o’zlashtirishda syujetli – rolli o’yinlar muhim ahamayat kasb etadi. Ba’zan syujetli – rolli o’yinlar matbuot konferensiyasi bilan almashtirilib yuboriladi. Har ikkala o’yindan ham ta’lim jarayonida ko’zlangan maqsad bitta bo’lsada, ular o’rtasida farq mavjud. Bu holni didaktikada didaktik o’yinlarga yetarlicha tavsif berilmaganligi bilan izohlash mumkin. Syujetli – rolli o’yinli darslarda tabiat va jamiyatdagi muammolar uyg’unlashtiriladi. Tarix darslarida “Tadbirkor xodim”, “Noma’lum shaharga sayohat”, “Aqliy hujum”, “Tayanch signallar” va boshqa o’yinli usullardan foydalanish mumkin. Shu o’rinda didaktik o’yinli darslardan “Aqliy hujum” dars usuliga to’xtalsak. Aqliy hujum biror muammoni yechishda guruh qatnashchilari tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni to’plab, ular orqali ma’lum bir yechimga
13 13 kelinadigan eng samarali usuldir. U to’g’ri va ijobiy qo’llanganda shaxsni erkin, ijodiy va nostandart fikrlashga o’rgatadi. Bu usul orqali shaxs psixologiyasini rivojlantirish mumkin. Yüklə 0,65 Mb. Dostları ilə paylaş:
|