O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi abdulla qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti pedagogika psixologiya fakul’teti
Yüklə 483,24 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bajaruvchi
- ____________
- MUNDARIJA KIRISh ַ◌________________________________________________ 3
- KIRISH Muammoning dolzarbligi.
- Bitiruv malakaviy ishning maqsadi
- Bitiruv malakaviy ishning predmeti
- Tadqiqotning metodologik asoslari
- Himoyaga olib chiqilayotgan holatlar
- I – BOB. BARKAMOL AVLOD TARBIYASINING JAMIYATNI MODERNIZASIYALASHDAGI O’RNI 1.1. Barkamol avlodni tarbiyalashning nazariy asoslari
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI ABDULLA QODIRIY NOMIDAGI JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI PEDAGOGIKA - PSIXOLOGIYA FAKUL’TETI PEDAGOGIKA - PSIXOLOGIYA KAFEDRASI
“Himoya qilishga ruxsat beraman” Pedagogika - psixologiya fakul’teti dekani _______________ prof.X.A.Meliyev “____” __________________ 2012 y. 5140800 – Pedagogika – psixologiya yo’nalishi bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun “ABU ISO AT-TERMIZIYNING YOSHLAR TARBIYASIGA DOIR QARASHLARI” MAVZUSIDA BAJARILGAN Bajaruvchi: Hasanova Nasiba Kuchkarovna 404 gurux talabasi Ilmiy rahbar: p.f.n. M.M.Aliqulova Ishni himoyaga tavsiya etaman p.f.n. M.M.Aliqulova
____________ (imzo) BMI Pedagogika - psixologiya kafedrasi yig`ilishining qarori bilan (Qaror №10, 29.05.2012y) himoyaga tavsiya etilgan. Kafedra mudiri: p.f.n. M.M.Aliqulova _______________
(imzo) JIZZAX - 2012 2
KIRISh ַ◌________________________________________________ 3 I BOB. BARKAMOL AVLOD TARBIYASINING JAMIYATNI MODERNIZASIYALASHDAGI O’RNI_____________________ 8 1.1.
Barkamol avlodni tarbiyalashning nazariy asoslari_______________ 8 1.2. Pedagogika fanining yoshlar tarbiyasidagi roli_________________ 17
1.3. Dars - yoshlar tarbiyasidagi asosiy omillardan biri_______________ 25
36 II BOB. ABU ISO AT TERMIZIY IJODI VA ILMIY TA’LIMOTINING YOSHLAR TARBIYASIDAGI AHAMIYATI________________ 38 2.1.
Abu Iso at Termiziy ta’limotida pedagogik qarashlar_____________ 38
2.2. Abu Iso at Termiziy ijodidan yoshlar ekologik tarbiyasi jarayoniida foydalanish______________________________________________
43 2.3. Abu Iso at Termiziy ilmiy qarashlarining yoshlar tarbiyasi bilan uyg’unligi_______________________________________________
49 Ikkinchi bobga doir xulosa__________________________________ 55
3
Muammoning dolzarbligi. Fuqoralik jamiyatini rivojlantirish, demokratik islohatlarni chuqurlashtirish sohalarida ro’y bergan
tub o’zgarishlar o’quvchilarning ma`naviy madaniyatini shakllantirishni va islohatlarda faol ishtirok etishini talab qiladi. Jamiyatining ijtimoiy, iqtisodiy hamda madaniy jihatdan tezkor sur’atdagi rivoji tabiat va jamiyat munosabatlarining uyg’unligini ta’minlashni taqoza qilmoqda. Ilmiy tadqiqotlar natijalari ko’rsatmoqdaki, hozirgi davrning o’ziga xos xususiyatlaridan biri, yoshlar tarbiyasi muammolarning dolzarb
masalaga aylanganligidir. Globollashuv davrning o’ziga xos
xususiyatlaridan yana biri axloqiy va ma’naviy tarbiya muammolarning keskinlashuvi, yoshlarni tarbiyalash masalalarning ijtimoiy iqtisodiy hayotning barcha jabhalarini qamrab olganligidadir. Shuning uchun ham o’quvchilar ongida umiminsoniy va milliy madaniyatning yangicha mazmuni, uning ma’naviy-axloqiy tamoyillari, ijtimoiy hayotga mas’uliyatli yondashuv, jamiyatimizni ma’naviy boyitishga oid tushunchalarni shakllantirish muammosining ijobiy echimini topish ruhidagi tarbiyasi muhim ijtimoiy-pedagogik kafolatdan biri sanaladi. O’zbek xalqining boy ma’naviy-madaniy merosi, milliy qadriyatlari o’sib kelayotgan avlodda eng oliy insoniy sifatlarni tarbiyalashda katta ahamiyatga ega. Abu Iso at Termiziy jahon ilm-fani rivojini ta’minlagan ilmiy qarashlari o’zining pedagogik (ta’limiy-tarbiyaviy) mohiyatiga ko’ra milliy qadriyatlar orasida alohida o’rin tutadi. Ular tomonidan ilgari surilgan hamda asrlar davomida yoshlarda atrof- muhitga to’g’ri munosabatni tarbiyalash, tabiat muhofazasi uchun mas’uliyat hissini shakllantirishga yordam beruvchi ekologiyaga oid qarashlaridan foydalanish bugungi kunda ham ekologik ta’lim-tarbiyaning samarali bo’lishi uchun muhim g’oyaviy asos sanaladi. Abu Iso at Termiziy va ular tomonidan qoldirilgan boy ma’naviy-ma’rifiy meros turli fan sohalari bo’yicha quyidagi asosiy yo’nalishlarda o’rganilgan: 1) Abu Iso at Termiziyning falsafiy qarashlari – moddiy borliq, obekt va subekt munosabatlari, ijtimoiy jamiyatning bazasi va ustqurmasi, ijtimoiy qonuniyatlar va ularning kishilik taraqqiyotiga ta’sirini yorituvchi g’oyalar;
4 2) Abu Iso at Termiziyning huquqiy g’oyalari – davlat, uning turlari va shakllanish tarixi, davlat va fuqaro o’rtasidagi ijtimoiy-huquqiy munosabatlar mazmuni, Fiqh qonunlari, ular asosida tashkil etiluvchi surishtiruv va sudlov ishlari, shaxs haq-huquqi masalalari bo’yicha ilgari surilgan g’oyalari; 3) Alloma Abu Iso at Termiziyning ma’rifiy-ilmiy qarashlari – ilmiy bilimlar tizimining shakllanishi, fanlar tasnifining asoslanishi, bilimning shaxs kamolotini ta’minlashdagi o’rni, shaxsda ijobiy sifatlarni tarbiyalashdagi roli, madaniy- ma’naviy taraqqiyotning asosi ekanligini isbotlovchi nazariyalar; 4) Abu Iso at Termiziyning ma’naviy-axloqiy qarashlari – ma’naviy-axloqiy sifatlar, ularga ega bo’lishning o’ziga xos jihatlari, shaxsning ma’naviy-axloqiy qiyofasining shakllanishiga ijtimoiy muhitning hal qiluvchi ta’siri, ma’naviy- axloqiy sifatlarga egalikning inson kamolotini belgilovchi mezon ekanligini tasdiqlovchi fikrlari; 5) allomalarning psixologik nazariyalari – shaxs, uning ijtimoiy munosabatlarni yo’lga qo’yish sababchisi, asosiy subekti va obekti ekanligi, unga xos bo’lgan etno-psixologik xususiyatlar, ularning o’ziga xos psixologik qonuniyatlar negizida kechishi, shaxslararo munosabatlar mazmuni va boshqalar borasidagi ilmiy farazlari; 6) Abu Iso at Termiziyning pedagogik qarashlari – shaxs, uning fiziologik, jismoniy va ruhiy kamoloti birligi, individning shaxs sifatida shakllanishini ta’minlovchi omillar, shaxs kamolotida ta’lim va tarbiyaning o’rni, ta’limiy hamda tarbiyaviy jarayon mohiyati, ijtimoiy-pedagogik qonuniyatlar, o’quvchi va o’qituvchi munosabatlari mazmuni, pedagogik ta’sir natijasi to’g’risidagi ilmiy asoslari. Hozirgi zamondagi pedagogik yo’nalishdagi ilmiy tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, tabiat insoniyat uchun nafaqat iste’mol manbai, balki uning ma’naviyatini o’stirish, estetik dunyoqarashini tarbiyalash, yoshlar madaniyatini shakillanishining muhim omili hamdir. Mamlakatimiz ijtimoiy, iqtisodiy istiqbolini kafolatlabgina qolmay, shu bilan birga kelgusi avlodning ma’naviy
5 kamolotini, shu jumladan ta’lim vositalari orqali o’quvchilar umiminsoniy madaniyatini ta’minlashga o’z hissasini qo’shadi. Ushbu metodologik, nazariy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan xulosa fikrlar ham bitiruv malakaviy ishning va tanlangan mavzuning dolzarbligidan dalolat beradi. Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: ta’limni taraqqiy ettirish sharoitida O’rta Osiyo allomalasi Abu Iso at Termiziyning yoshlar tarbiyasiga oid qarashlari tizimini mustaqil tahlil qilishdan iborat.
orqali Abu Iso at Termiziyning yoshlar tarbiyasiga oid qarashlarini yoshlar tarbiyaiyasidagi nazariy va amaliy muammolarini tadqiq kilish.
tarbiyasiga oid ilmiy, nazariy qarashlardan samarali foydalanishga imkon beruvchi pedagogik faoliyat mazmuni, shakl, metod va vositalari.
- Bitiruv malakaviy ishda barkomol avlod tarbiyasida ta’limning samarali usullaridan foydalanish orqali yoshlar tarbiyasining shart-sharoitlarini o’rganish dolzarb pedagogik muammo ekanligini ilmiy-nazariy jihatdan asoslash; - yoshlarni tarbiyasida pedagogika fanining samarali tarbiyaviy usullaridan foydalanishning mavjud holatini ilmiy o’rganish; -yoshlar tarbiyasi jarayonida ta’limdagi islohatlarga oid ilmiy ta’limotlar, xulosalardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash ; - Tadqiqot natijalari asosida ta’lim tizimida yoshlar tarbiyasining yangi zamonaviy shakl, metod va vositalarini aniqlash; - Abu Iso at Termiziy ta’limotidagi pedagogik qarashlardan yoshlar tarbiyasi jarayonida foydalanishning samarali usul va yo’nalishlarini aniqlash; - Abu Iso at Termiziy ijodidan yoshlar ekologik tarbiyasi jarayoniida foydalanish va yoshlarga ekologik bilim, tarbiya berish usullarini ilmiy tadqiq qilish. 6 - Abu Iso at Termiziy ilmiy qarashlarining yoshlar tarbiyasi bilan uyg’unligini tahlil qilish. -Abu Iso at Termiziy ijodi namunalaridan foydalangan holda ta’lim muassasalaridagi tarbiya ishining samaradorligini oshirish bo’yicha ilmiy- metodik tavsiyalarni ishlab chiqish. Tadqiqotning metodologik asoslari: O’zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi, O’zbekiston Respublikasining qonunlari, O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, Vazirliklar va mas’ul tashkilotlarning me’yoriy yo’riqnomalari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari, nutlari, farmon va qarorlarida pedagog kadrlar tayyorlash va oliy ta’lim mazmunini yorituvchi o’quv manbalari (o’quv dasturlari, darsliklar va qo’llanmalar), xorij va respublikada pedagogik va ekologik yo’nalishlarda amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarda ilgari surilgan g’oyalar.
1. Yoshlarning tarbiyasida samarali sanalgan, uzliksiz ta’lim jarayoniga oid pedagogik ta’limotlar majmui. 2.Ta’lim tizimi tizimi orqali yoshlarda tarbiyasini yuksaltirish mazmuni. 3.Ta’limda tizimida yoshlar tarbiyasiga oid ilmiy qarashlardan foydalanishning samarali usul va yo’llari tajribasining mavjudligini belgilovchi mezonlar. 4. Abu Iso at Termiziy ijodining ta’lim tizimida o’rganilishi samarali shakl, metod va vositalari. 5. Mutafakkirlar ijodi va qarashlaridan yoshlar tarbiyasi bo’yicha foydalanish borasida ilmiy-metodik tavsiyalar kiritish.
1)
Yoshlar tarbiyasi nazariyasi va amaliyotining dolzarb masalalari tanlandi; 2) Yoshlar tarbiyasi jarayonida Abu Iso at Termiziy ta’limotlaridan samarali foydalanish mazmuni asoslandi; 7 3) Yoshlarni tarbiyalash jarayonida ta’lim tizimiga oid ilmiy qarashlardan foydalanishning samarali usul va yo’llari, shakl, metod va vositalari aniqlandi; 4) Yoshlar tarbiyasiga oid manbalar, Abu Iso at Termiziyning ijodlari, ilmiy asarlaridan foydalanishning samarali shakllari, imkoniyatlaridan unumli foydalanish ilmiy asoslandi. Tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi: tajriba-sinov ishlari umumta’lim maktablarida olib borildi, bitiruv malakaviy ish muallifi tomonidan amaliyot davomida o’quvchilar orasida olib borilgan suhbatlarda foydalanildi, Ishning birinchi bobi yoshlar tarbiyasi masalasining nazariy metodologik asoslariga bag’ishlangan. Tadqiqotning ushbu qismida barkomol avlod tarbiyasining yoshlar tarbiyasi bilan uzviy bog’liqlik jihatlari, O’rta Osiyolik allomalar qarashlarining tarbiya tizimidagi roli, shuningdek dars jarayonining tarbiyadagi o’rni o’rganilgan. Ishning ikkinchi bobi Abu Iso At Termiziy ijodi va ilmiy ta’limotining yoshlar tarbiyasidagi ahamiyati masalasining yoritilganligi va Abu Iso at Termiziy ta’limotida pedagogik qarashlar masalalarini o’rganishga bag’ishlangan. Bitiruv malakaviy ishning ushbu bobida Abu Iso at Termiziy ijodidan yoshlar ekologik tarbiyasi jarayoniida foydalanish hamda Abu Iso at Termiziy ilmiy qarashlarining yoshlar tarbiyasi bilan uyg’unligi tahlil qilingan. Bitiruv malakaviy ish kirish, ikki bob, olti paragraf, xulosa va takliflar hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati va ilovalardan tashkil topgan.
8
MODERNIZASIYALASHDAGI O’RNI 1.1. Barkamol avlodni tarbiyalashning nazariy asoslari Barkomol avlod tarbiyasining nazariy metodologik asoslari O’zbekiston Respublikachi Prezidenti asarlari va mamlakatimiz qonunlarida, Vazirlar Mahkamasi qarorlarida o’z aksini topgan. 1997 – yil 29 avgustda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IX sessiyasida yangi tahrirdagi O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilindi. Qonunlarga muvofiq, milliy tajribaning tahlili va ta’lim tizimidagi, jahon miqyosidagi yutuqlar asosida tayyorlangan hamda umumiy va kasb-hunar madaniyatiga, ijodiy va ijtimoiy faollikka, ijtimoiy-siyosiy hayotda mustaqil ravishda mo’ljalni to’g’ri ola bilish mahoratiga ega bo’lgan, istiqbol vazifalarini ilgari surish va hal etishga qodir kadrlarning yangi avlodini shakllantirishga yo’naltirilgandir. 1
Mutaxassislar tayrlash hamda ta’lim-tarbiya tizimi jamiyatda olib borilayotgan isloh, yangilanish jarayoni talablari bilan bog’lanadi. Majburiy to’qqiz illik ta’limga asolangan o’n bir yillik o’rta ta’lim mazmuni ilmiy jihatdan to’laqonli asoslanmadi, uo’quvchilarni kasbga yo’naltirish hamda mustaqil fikr yuritish, mehnat faoliyatini tashkil etish ko’nikmalarini shakillantirishni ta’minlay olmadi. Har yili tayanch maktablarini 100 ming nafarga yaqin bitiruvchisi ishlab chiqarish sohasi yoki kasb-hunar ta’limini davom ettirish jarayoniga jalb etilmay qolaverdi. Hunar-texnika bilim yurtlaridan yangi tipdagita’lim muassasalariga o’tish ko’proq og’izda bo’lib, amalda esa ijobiy o’zgarishlar ko’zga tashlanmadi. Ularda ta’lim eskirib qolgan moddiy-texnika va o’quv-uslubiy baza negizida tashkil etildi.
1
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // Олий таълим: меъёрий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент: Шарқ нашриёт – манбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – Б. 20. 9 Mazkur o’quv yurtarida pedagog kadrlar safi tegishli qayta tayyorgarlikdan o’tmagan o’qituvchilar bilan to’ldirilib borildi. Ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarning o’rtacha yoshi ulg’ayib bordi. Respublika oliy o’quv yurtlarida 40 ga to’lmagan fan doktorlari bu boradagi umumiy ko’rsatkichning 0.9% i, 50 va undan katta yoshdagilar esa 79% ni tashkil etishi aniqlandi. Fan doktori ilmiy darajasida tasdiqlanganlarning o’rtacha yoshi 50 da bolsa, fan nomzodlarining o’rtacha yoshi 36 yoshda ekanligi ma’lum bo’ldi. Yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ning maqsadi qilib belgilanadi. Ya’ni ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o’tmishdan qolgan mafkuraviy qarash va sarqitlardan to’la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash Milliy tizimini yaratishdan iboratdir. 1 .
iboratdir: 1.Shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh subekti va obekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarining istemolchisi va ularni amalga oshiruvchidir. Shaxs uzluksiz ta’lim jarayonida dunyoviy, ilmiy bilimlarni o’zlashtiradi, fan asoslarini puxta egallaydi, ishlab chiqarish sohalari bilan tanishadi, shuningdek, o’zida ijtimoiy ta’sirlar yordamida ma’naviy – axloqiy sifatlarni tarbiyalab boradi. Shaxsda o’zlashtirilgan bilim, faoliyat ko’nikmalari va hayotiy tajriba asosida kasbiy mahorat ham shakllanib boradi. Yuksak ma’naviy – axloqiy va yuqori darajadagi kasbiy malakaga ega bo’lish uchun shaxs o’z oldiga muayyan maqsadni qo’ya olishi hamda unga erishish yo’lida tinimsiz izlanishi, o’qib – o’rganishi lozim. Shundagina u ijtimoiy raqobatga chidamli, malakali kadr bo’lib shakllanadi. O’z–o’zini anglash tuyg’usiga ega bo’lish, ta’lim sohasidagi xizmatlardan to’laqonli, samarali foydalana olish, ilmiy va kasbiy bilimlarni puxta o’zlashtirishga erishish shaxsga etuk mutaxassis bo’la olish uchun poydevor
1
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // Олий таълим: меъёрий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент: Шарқ нашриёт – манбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – Б. 25. 10
yaratadi. Inson kamoloti, eng avvalo uning o’ziga bog’liqdir. Shu bois milliy dasturda shaxs va uning kamolotini shakllantirishga alohida e’tibor qaratilgan. “Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligidan o’tish kafolotlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart. Shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat va xizmat ko’rsatish sohasida faoliyat ko’rsatadi va o’z bilimi hamda tajribasini o’rgatishda ishtirok etadi”. 1
2. Davlat va jamiyat ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalga oshiruvchi kadrlarni tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillaridir. Shaxs kamoloti nafaqat o’zi uchun, balki davlat va jamiyat taraqqiyoti, ravnaqi uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Binobarin, fuqarolari yuksak ma’naviyatga ega jamiyat har tomonlama taraqqiy eta oladi. Shaxs va davlat (jamiyat) o’rtasidagi aloqa ikki tomonlama xususiyatga ega. Shu bois har qanday davlat (jamiyat) o’z fuqarolarning yashashi, mehnat qilishi, iqtidori va salohiyatini ro’yobga chiqarishi, uni namoyon eta olishi uchun etarli darajada shart-sharoit yaratib bera olishi lozim. Respublika ta’lim tizimida davlat va jamiyat shaxsning har tomonlama shakllanishi, o’zligini namoyon eta olishi uchun etarli darajada shart-sharoit yaratib berish mas’uliyatini o’z zimmasiga oluvchi subekt sifatida namoyon bo’ladi. Davlat va jamiyat ta’lim muassasalarining yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash yo’lidagi faoliyatini ham uyg’unlashtiradi hamda quyidagilarga kafolot beradi: -fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o’z malakasini oshirish huquqlarning ro’yobga chiqarilishiga;
1
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // Олий таълим: меъёрий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент: Шарқ нашриёт – манбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – Б. 30. 11
-majburiy umumiy o’rta ta’lim hamda akademik lisey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yo’nalishini tanlash huquqi asosida majburiy o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini olishga; -davlat grantlari yoki pulli – shartnomaviy asosda oliy ta’lim va oliy o’quv yurtidan keyingi ta’limni olish huquqiga; -davlat ta’lim muassasalarini mablag’ bilan ta’minlashga; -ta’lim oluvchilarning o’qishi, turmushi va dam olishi uchun shart – sharoitlar yaratish borasidagi vazifalarning hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga; -ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qo’llab – quvvatlashga; -sog’liq va rivojlanishida nuqsoni bo’lgan shaxslarning ta’lim olishiga. 1
3. Uzluksiz ta’lim malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo’lib, ta’limning barcha turlari, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko’rsatish muhitini o’z ichiga oladi. Uzluksiz ta’lim kadrlar
tayyorlash tizimining asosi, O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy – iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy – texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor soha bo’lib, ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy bosh shaxsning shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarning jadval tayyorlashi uchun zarur shart – sharoitlarni yaratadi. 2
Uzluksiz ta’limni tashkil etish muayyan tamoyillarga asoslanadi. Jumladan: -ta’limning ustuvorligi; -ta’limning demokratlashuvi; -ta’limning insonparvarlashuvi; -ta’limning ijtimoiylashuvi; -ta’limning milliy yo’naltirilganligi; -ta’lim va tarbiyaning uzviy bog’liqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yo’naltirilganligi;
1
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури // Олий таълим: меъёрий ҳужжатлар тўплами. – Тошкент: Шарқ нашриёт – манбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – Б. 30-31. 2
12
-iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart – sharoitlar yaratish. 1
-maktabgacha ta’lim; -umumiy o’rta ta’lim; -o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi; -oliy ta’lim; - oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim; -kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; -maktabdan tashqari ta’lim. Maktabgacha ta’lim bolaning sog’lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta’minlaydi, uni o’qishga intilish hissini uyg’otadi, muntazam ta’lim olishga tayyorlaydi hamda bola olti-etti yoshga etguncha davlat va nodavlat maktabgacha ta’lim muassasalari va oilalarda amalga oshiriladi. Bu kabi ta’lim muassasalarining faoliyatini tashkil etishda mahallalar, jamoat va xayriya tashkilotlari, xalqaro fondlar faol ishtirok etadi. Keyingi yillarda maktabgacha ta’lim muasssalarining yangi tarmog’i shakllanib bormoqda. Bu o’rinda “Xonadon bog’chasi” hamda “Bolalar bog’chasi- boshlang’ich maktab” majmualarini misol qilib keltirish mumkin. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarga tasviriy san’at, musiqa, til va kompyuter savodxonligini o’rgatuvchi guruhlar tashkil etilmoqda. Bu kabi harkatlar maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” talablari asosida ma’naviy-axloqiy tarbiyasiga xizmat qiladi. Umumiy o’rta ta’lim to’qqiz yillik majburiy xarakterdagi umumiy hamda uch yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limidan iborat. Umumiy o’rta ta’lim boshlang’ich ta’limni ham qamrab oladi. Mazkur bosqichda o’quvchilarning fanlar asoslari bo’yicha muntazam bilim olishlari, ularda bilim olish ehtiyojining yuzaga kelishi, asosiy o’quv-ilmiy va umummadaniy bilimlarning o’zlashtirishlari, milliy
1
нашриёт – манбаа акциядорлик компанияси Бош таҳририяти. 2001. – Б. 31-32. 13
va umumbashariy qadriyatlarga asoslangan ma’naviy-axloqiy fazilatlar, mehnat, ijodiy fikrlash, atrof-muhitga ongli munosabatda bo’lish, shuningdek, kasb tanlash ko’nikmalarining shakllanishi uchun pedagogik shart-sharoit yaratiladi. Davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi attestat o’quvchilarning umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ma’lumotiga egaliklarini belgilaydi. O’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish vazifasi maktab jamoasi va ota- onalar hamkorligida o’quvchilarni kasb-hunarga yo’naltirish va psixologik- pedagogik tashxis markazlari rahbarligida amalga oshiriladi. O’qish muddati uch yil bo’lgan majburiy o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi uzluksiz ta’lim tizimining mustaqil turi sanalib, umumiy o’rta ta’lim negizida tashkil etiladi. O’rta maxsus, kasb-hunar ta’limining ikki muhim yo’nalishi bo’lgan-akademik lisey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish o’quvchilar tomonidan ixtiyoriy ravishda tanlanadi. Akademik lisey o’quvchilarining imkoniyatlari va qiziqishlarini hisobga olgan holda ularning jadal intellektual rivojlanishi chuqur
sohalashtirilgan, tabaqalashtirilgan, kasbga yo’naltirilgan ta’lim olishlarini ta’minlash maqsadida davlat ta’lim standartlariga muvofiq o’rta maxsus ta’lim beruvchi, yuridik maqomga ega ta’lim muassasasidir. Akademik liseylarda o’quvchilar o’zlari tanlab olgan ta’lim yo’nalishi (gumanitar, texnika, agrar va boshqa sohalar) bo’yicha bilim saviyalarini oshirish hamda o’zlarida fanni chuqur o’rganishga qaratilgan maxsus kasb-hunar ko’nikmalarini shakllantirish imkoniyatiga ega bo’ladilar. Akademik liseylar asosan oliy o’quv yurtlari qoshida tashkil etiladi. Kasb- hunar kollejlari esa o’quvchilarning muayyan kasb-hunarga moyilligi, layoqatlari, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantirish, ularning tanlangan yo’nalishlar bo’yicha bir yoki bir necha zamonaviy kasb sirlarini egallash imkonini beradi. Kasb-hunar kolleji o’quvchilarning kasb-hunarga moyilligi, bilim va ko’nikmalarini chuqur rivojlantiruvchi, tanlab olingan kasb-hunar bo’yicha bir yoki bir necha ixtisosni egallash imkonini yaratish maqsadida tegishli davlat
14
ta’lim standartlari doirasida o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limini beruvchi, yuridik maqomga ega ta’lim muassasasidir. Kasb-hunar kollejlari yangi tipdagi ta’lim muassasalari bo’lib, ularning jihozlanganlik darajasi, pedagogik tarkibning puxta tanlanganligi, shuningdek, o’quv jarayonining zamonaviy texnika va texnologiyalar yordamida tashkil etilishi alohida e’tiborga loyiq. Akademik lisey va kasb-hunar kollejlarining bitiruvchilariga davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomlar beriladi. Ushbu diplomlar asosida bitiruvchilar ta’limning keyingi bosqichlarida o’qishni davom ettirish yoki egallangan ixtisos va kasb-hunar bo’yicha mehnat faoliyati bilan shug’ullanish huquqini qo’lga kiritadilar. Oliy ta’lim o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi negiziga asolanib, ikki bosqichda (bakalavriyat hamda magistratura) tashkil etilib, mutaxassislar yo’nalishlari bo’yicha xalq xo’jaligining turli sohalariga oliy ma’lumotli mutaxassislarni tayyorlaydi. Oliy ta’lim muassasalariga talabalar qabul qilish davlat grantlari negizida va pullik-shartnoma asosida amalga oshiriladi. Bakalavriyat – mutaxassisliklar yo’nalishi bo’yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, ta’lim olish muddati kamida to’rt yil davom etadigan tayanch oliy ta’lim. Bakalavr darajasiga ega bo’lgan shaxs oliy ta’lim tizimi yo’nalishidagi o’zi tanlagan soha bo’yicha oliy ma’lumotli mutaxassis hisoblanadi va davlat klassifikatorida belgilangan lavozimda ishlash huquqiga ega bo’ladi. Magistratura aniq mutaxassislik bo’yicha fundamental va amaliy bilim beradigan, bakalavriyat negizidagi ta’lim bo’lib, magistarturadagi tahsil yakuniy klassifikasion davlat attestasiyasiga muvofiq olib boriladi. Magistr bakalavr darajasidagi mutaxassisdan farqli ma’lum ixtisoslik bo’yicha ta’lim olgan yuqori malakali mutaxassis hisoblanib, ilm-fan sohasida, ishlab chiqarishning mas’uliyatli lavozimlarida faoliyat ko’rsatadi. U aspiranturaga kirish huquqiga ega.
15
O’zbekiston Respublikasida quyidagi oliy ta’lim muassasalari faoliyat ko’rsatadi: Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim jamiyatning oliy malakali ilmiy va ilmiy- pedagog kadrlarga bo’lgan extiyojlarini qondirish, shaxsning ijodiy ta’lim-kasb- hunar manfaatlarini qanoatlantirishga qaratilib, oliy o’quv yurtlari va ilmiy- tadqiqot muassasalarida aspirantura, ad’yunktura va doktoranturada ta’lim olish, shuningdek, mustaqil tadqiqotchilik faoliyatini tashkil etish asosida amalga oshiriladi. Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim nomzodlik yoki doktorlik dissertasiyalarining himoyasi bilan yakunlanadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Attestasiya Komissiyasi tomonidan olib borilgan yakuniy davlat attestasiyasi natijalari tegishli ravishda fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajasi hamda davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi diplomga ega bo’lish huquqini beradi. Har ikki (aspirantura, doktorantura) darajada ham maqsad muayyan mutaxassisliklar bo’yicha oliy toifali ilmiy – pedagogik kadrlarni shakllantirishdan iborat. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash jarayonida asosiy e’tibor mutaxassislarning kasb bilimlari va ko’nikmalarini yangilash hamda chuqurlashtirishga qaratiladi. Kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash ana shu yo’nalishda faoliyat yurituvchi ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Bu muassasa tinglovchilari o’qish natijalariga ko’ra davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi guvohnoma yoki sertifikatga ega bo’ladilar. Maktabdan tashqari ta’lim – maktabdan tashqari davlat va nodavlat ta’lim muassasalarida davlat organlari, jamoat tashkilotlari, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan madaniy–estetik, ilmiy, texnikaviy, sport va boshqa yo’nalishlarda yo’lga qo’yilib, bolalar xamda o’smirlarning ta’limga bo’lgan, yakka tartibdagi, ortib boruvchi talab-ehtiyojlarni qondirish, ularning bo’sh vaqti va dam olishini tashkil etish maqsadida olib boriladi. 4. Fan yuqori malakali mutaxassisni tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi bo’lib, kadrlar tayyorlash milliy tizimida tabiat va jamiyat taraqqiyoti qoquniyatlari to’g’risidagi 16
yangi fundamental va amaliy bilimlardan foydalanishni, yuqori malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tarkibini shakllantirishni, ulardan ta’lim tizimida unumli foydalanishni, shuningdek, kadrlar tayyorlash jarayoninig ilmiy tadqiqotlar infrastrukturasini yaratish, ta’limning axborot tarmoqlarida foydalanish uchun bilimning turli sohalari bo’yicha axborot bazasini shakllantirishni hamda ilmiy tadqiqotlar darajasiga yangicha qarashlar zamirida yosh olimlarning, ilmiy- pedagogik xodimlarning ijtimoiy mavqei va obro’sini oshirishni va shu kabilarni qamrab oladi”. 1
“ta’lim mazmunini tubdan yangilashda: ta’lim standartlari, ta’lim dasturlari, o’quv darsliklari va qo’llanmalar tayyorlashda, ilmiy-metodik ta’minotni amalga oshirishda bevosita va bilvosita ishtirok etadi”. 2
Yüklə 483,24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|