O‘zbekiston sog‘liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi
Yüklə 2,19 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ____________ Mavlyanov I.R.
- MODDALAR ALMASHINUVINI BOSHQARUVCHI DORI VOSITALARI
- Gipotalamus va gipofiz gormonlari preparatlari.
|
1
O‘ZBEKISTON SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI GORMONAL PREPARATLAR (o‘quv-uslubiy qo‘llanma) Toshkent 2013 2
O‘ZBEKISTON SOG‘LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKENT TIBBIYOT AKADEMIYASI “KELISHILGAN” “TASDIQLAYMAN” O’zR SSB ning ilmiy-tadqiqot O’zR SSB ning fan va o’quv Faoliyati muvofiqlashtirish muassasalari Bosh Boshqarmasi bo’lim boshlig’i boshlig’i ____________ Mavlyanov I.R. ____________ Ataxanov Sh.E.
“____” __________2013 y. “____” __________2013 y. GORMONAL PREPARATLAR ( Metodik tavsiyalar)
Toshkent 2013 3
L.A.Payzieva - TTA farmakologiya kafedrasi katta o‘qituvchisi
farmatsevtika institutining f armakologiya va klinik farmatsiya kafedrasi dotsent A.V. Yoqubov t.f.d., professor– TTA klinik farmakologiya kafedrasi mudiri Metodik tavsiyalar TMAning farmakologiya kafedrasida ko‘rib chiqildi va muhokama qilindi, bayonnoma №7 28 dekabr 2012 y. Gigiena va sog‘liq saqlashni tashkil etish bo‘yicha TMA ning Muammoli komissiyasi tomonidan ko‘rib chiqildi va chop etishga tavsiya etildi, bayonnoma №6 12 fevral 2013y.
TMA ning Ilmiy Kengashida ko‘rib chiqildi va tasdiqlandi Bayonnoma №7 27 fevral 2013y.
Metodik tavsiyalar tibbiyot barcha fakultet o‘quv yurtlarining bakalavr va magistr talabalar uchun mo‘ljallangan.
4
Gormonlar 1 -endokrin bezlar va har xil to‘qimalardagi maxsus xujayralar to‘plami ishlab chiqaradigan biologik faol moddalardir. Ular organizmning turli xil funksiyalarini gumoral boshqarishda juda muhim rol o‘ynaydilar. Bundan tashqari ayrim gormonlar neyromodulyatorlar bo‘lib xizmat qiladilar.Ushbu bobda faqat endokrin bezlarda ishlab chiqariladigan gormonlar ko‘rib chiqiladi. Gormonlarning ahamiyati ayniqsa u yoki bu endokrin bezining gipofunksiyasida yorqin namoyon bo‘ladi. Jumladan me'da osti bezi Langergans orolchalarining yetishmovchiligida qandli diabet, qalqonsimon bez oldidagi bezlar yetishmovchiligida tirishish bilan kechuvchi gipokalsemiya, gipofizning orqa bo‘lagidan ajraluvchi antidiuretik gormon yetishmovchiligida – qandsiz diabet rivojlanadi. Shu bilan bir qatorda gormonlarni ortiqcha ishlab chiqarilishi tufayli rivojlanadigan xastaliklar ma'lum. Jumladan, qalqonsimon bezning giperfunksiyasi gipertireoz (Bazedov xastaligi), gipofizning oldingi bo‘lagidan somatotrop gormonni ortiqcha ajralishida gigantizm, akromegaliya rivojlanadi. Ichki sekretsiya bezlarining yetishmovchiligida odatda gormon preparatlarini qo‘llash tavsiya etiladi. Ushbu holatda o‘rnini olishga asoslangan davolash zarurati tug‘iladi va preparatni berish davomiyligi endokrin bez gipofunksiyasining davomiyligi bilan aniqlanadi. Bundan tashqari gormonlar ishlab chiqarishni kuchaytiruvchi vositalar ham qo‘llaniladi. Gormon preparatlarini sintetik yo‘l bilan hamda hayvonlarning a'zolari va peshobidan olinadi (keyingi yo‘l bilan olinsa, ko‘pgina preparatlarning faolligi biologik standartlashtirish orqali aniqlanadi va ta'sir birligida TB-belgilanadi). Hozirgi vaqtda gormonlarni olish uchun gen muxandisligi uslubi keng qo‘llanilmoqda. Shu bilan bir qatorda tabiiy gormonlarning ko‘p miqdorda hosilalari yoki tuzilishi jihatdan tabiiy gormonlardan farq qiluvchi sintetik birikmalar yaratilgan. Qator gormonlarning antogonistlari olingan bo‘lib, ular kerakli retseptorlar bosqichida gormonlar ta'sirini bartaraf etadilar (masalan, jinsiy gormonlar antogonistlari). Kimyoviy tuzilishi bo‘yicha gormonlar quyidagi guruxlarga bo‘linadilar. 1) oqsil va peptid tuzilishiga ega moddalar- gipotalamus, gipofiz, qalqonsimon bez oldi va me'da osti gormonlari preparatlari, kalsito nin; 2) aminokislotalar xosilalari- qalqonsimon bez, epifiz gormonlarining preparatlari; 3) steroid tuzilishli – buyrak usti bezining po‘stloq qavati va jinsiy bezlar gormonlarining preparatlari; Endokrin bezlar giperfunksiyasida tegishli retseptorlarni qamal qiluvchi yoki gormonlar sintezini susaytiruvchi antogonistlar qo‘llaniladi. Gormonlarning birlamchi ta'siri sitoplazmatik membrana yoki xujayra ichi darajasida amalga oshadi. Ba'zi gormonlar (oqsil va peptid tuzilishli) hujayra membranasining tashqi yuzasida o‘rnashgan faqat o‘ziga xos retseptorlarga ta'sir ko‘rsatadilar. Bu retseptorlarning ko‘plari adenilatsiklaza bilan bog‘liq bo‘lib, uning faolligini o‘zgarishi hujayra ichidagi sAMF miqdorini belgilaydi. Ko‘proq gormonlar adeniladsiklaza faolligini kuchaytirib, sAMF miqdorini oshiradilar. sAMF miqdorini fosfodiesteraza faolligini susaytirish hisobiga ham oshirish mumkin, chunki fosfodiesteraza sAMF ni parchalaydi. Ammo bunday ta'sir triyodtironinga xosdir, shunda ham uning juda katta dozasida yuzaga chiqadi. sAMF o‘z navbatida proteinkinazani faollashtiradi va turli xil intratselyulyar jarayonlarga ta'sir etadi ___________________
moddalarga aytiladi. Ular endokrin bezlardan uzokda joylashgan to‘qimalar va a'zolarga ta'sir ko‘rsatadilar. Bundan tashqari parakrin sekretsiya ham aniqlangan. Bunday xolatda hujayralar yaqin joylashgan boshqa xujayralarga ta'sir etuvchi lokal gormonlar (yoki autokoidlar)ni ishlab chiqaradilar (masalan, semiz hujayralar ishlab chiqaruvchi gistamin). Shu bilan bir qatorda “autokrin sekretsiya” iborasi mavjud bo‘lib, bunda o‘zini biosintezi kechgan hujayraga ta'sir ko‘rsatuvchi faol birikmalar ishlab chiqarish tushuniladi (bunday holat ko‘pgina sitokinlar uchun juda xosdir). Lekin bunday ajrati-
5
lish absolyut emas. Ko‘pincha modda faqat bitta guruxga mansub bo‘lmasligi ham mumkin. (masalan: NO xam autokrin, xam parakrin effekt rivojlantirishi mumkin.) (1-rasm). Kortikotropin, tiro-tropin, gipofizning gonadatrop gormonlari, melaninni kuchaytiruvchi gormonlar, parat gormon, kalsitonin, glyukagon ana shunday ta'sir etadilar.
1-rasm. Ba'zi gormonlarning xujayra membranasi retseptorlari bilan o‘zaro ta'sirining sxemasi [ayrim o‘zgartirishlar kiritilgan Boumen va Rend (1980 yil yaratgan sxema)] Gormonlar membranalardagi retseptorlar va hujayra ichidagi jarayonlar orasida “vositachi” vazifasini o‘tovchi kalsiy ionlarining tutib olinishi, ajralishi va hujayra ichida taqsimlanishiga ham ta'sir etishi mumkin. Bundan tashqari sAMF va kalsiy ionlarining kinetikasi orasida ma'lum o‘zaro bog‘lanishlar mavjudligi aniqlangan. Ba'zi gormonlar (oqsil va peptidlar) adenilatsiklaza bilan bog‘liq bo‘lmagan membrana retseptorlariga ta'sir ko‘rsatadilar (o‘sish gormoni, gormon).Ushbu xolatda “vositachi” masalasi ochiq qolgan. Ayrim gormonlar fosfatidilinozitol sikliga ta'sir etishlari mumkin va shu tufayli inozitoltrifosfat va dia-silglitserolni ishlab chiqarilishini oshiradilar (m-n, gonadotrop gormonlarni ajralishini kuchaytiruvchi gipotalamus gormoni, vazopressin). Gormonlarning hujayra membranalariga ta'siri ularni boshqa endogen moddalar uchun o‘tkazuvchanligini o‘zgartirishda ham namoyon bo‘lishi mumkin (masalan, insulin glyukozani xujayra ichiga kirishiga imkoniyat yaratadi). Bir qator hujayra membranasidan o‘ta oladigan gormonlarning ta'siri hujayra ichida yuzaga chiqadi (masalan, steroidlar, qalqonsimon bez gormonlari). Steroidlar sitoplazmatik retseptorlar bilan kompleks hosil qiladilar va shu holda ularning asosiy ta'siri namoyon bo‘luvchi hujayra yadrosiga olib o‘tiladi (2- rasm). Hujayra yadrosida ular DNK xamda iRNK ni faollashtiradilar, bu esa o‘z navbatida oqsil sintezini induksiyasiga olib keladi.Ammo bular gormonlar ta'-sirining bo‘lishi mumkin bo‘lgan prinsip laridir. Ushbu masalani ko‘p tomonlari to‘liq aniqlanmagan bo‘lib, chuqur o‘rganishni talab etadi.
6
.
chizmasi.
Gipofiz 3 ta: oldingi, orqa va kamroq namoyon bo‘lgan o‘rta bo‘laklardan iborat. Oldingi va o‘rta bo‘laklari bez hujayralaridan iborat bo‘lib, “adenogipofiz” nomi bilan jamlangan. Oldingi bo‘laklari adrenokortikotrop, somatotrop, tireotrop, follikul rag‘batlantiruvchi, lyuteinizatsiyalovchi va laktotrop gormonlar ajratadi (1- jadval). Ularni hosil bo‘lishi va ajralishi maxsus gormonlar ajralishni (rilizing 1 )
emizuvchilarda melanotsidlarni rag‘batlantiruvchi gormonlar (α, β, γ )ni ajratadi va u ham gipotalamus nazoratidadir. ______________________________________ 1 Inglizchada to release- ozod qilish, ajratish. 1-jadval. Gipofizning oldingi va orqa bo‘laklari gormonlari, ularning preparatlari va ularni o‘rniga qo‘llanuvchilar.
Gormon
Gipofiz bo‘lagi Gipofiz gormonlari preparatlari va ular o‘rniga qo‘llanuvchilar 1 2 3 oldingi
Adrenokortikotrop gormoni (AKTG, kartikotropin) Somatrop gormoni (o‘sish gormoni; somatotropin) Tirsotrop gormon (tirotropin) Laktotrop gormon (prolaktin, laktotropin, mamotropin)
Follikulani rag‘batlantiruvchi gormon (follitropin) Lyuteinlashtiruvchi gormon (lyutropin) Kortikotropin Kozintropin Somatotropin Somatren Tirotropin Laktin
Menapauza gonadotropini (menatropinlar) Xorionik gonadotropin (prolan) 7
orqa Oksitotsin Vazopressin (antidiuritik gormon) Oksitotsin Vazopressin Desmopressin Lipressin Felipressin Pituitrin Adiurekrin 2-jadval. Gipofiz gormonlarining ajralishini boshqaruvchi gipotalamus gormonlari va ularning preparatlari. Gipofiz gormonlarini ajralishini rag‘batlantiruvchilar (rilizing-gormonlar)¹ Gipofiz gormonlarini ajralishini susaytiruvchilar (ingibitsiyalovchi gormonlar) Gormon preparatlari va ularning sintetik analoglari Kortikotropinni ajralishini rag‘batlan- tiruvchi gormon (kortikoliberin)
Tireotropinni ajralishini rag‘batlanti- ruvchi gormon (tiroliberin)
Rifatiroin (+) Ganadotrop: follikula rag‘batlan- tiruvchi va lyuteinlashtiruvchi gor- monlarni ajralishini rag‘batlan- tiruvchi gormon (gonadorelin)
Gonadorelin (+/-)² Leuprolid (+/-)² Nafarelin (+/-)² Somatotropinni ajralishini rag‘batlan- tiruvchi gormon (somatoliberin) Somatotropinni ajralishini susaytiruvchi gormon (somatostatin) Somatostatin (-) Oktreotid (-) Sermorelin (+) Prolaktinni ajralishini rag‘batlanti- ruvchi gormon (prolaktoliberin) Prolaktinni ajralishini susaytiruvchi gormon (prolaktostatin)
Melanotsit rag‘batlantiruvchi gor- monlarni ajralishini rag‘batlan- tiruvchi gormon (melanoliberin) Melanotsit rag‘batlantiruvchi gormonlar ajralishini susaytiruvchi gormon (melanostatin)
________________________ 1 . Albatta, garmonlar biosintezi ham o‘zgarishi kerak. 2 . Qon zardobidagi konsentratsiyaning dinamikasiga bog‘liq holda rag‘batlantiruvchi yoki susaytiruvchi ta'sir etishi mumkin. Izoh .+ (plyus)-rag‘batlantiruvchi ta'sir, - (minus)-susaytiruvchi ta'sir.
Gipotalamo-gipofizar gormonlarni boshqa endokrin bezlar, a'zolar va to‘qimalarga asosiy ta'siri 1- chizmada ko‘rsatilgan. 1-chizma. Gipotalamo-gipofizar gormonlarning boshqa endokrin bezlar, a'zolar va to‘qimalarga asosiy ta'siri. Gipotala- mus
Adeno gipofiz Adrenokortikot rop gormon Tireotrop gormon Lyuteini- zatsiyalovchi gormon
Follikulo rag‘batlanti- ruvchi gormon Somato-
trop gormon
Laktot- rop
gormon Melanotsit rag‘batlanti- ruvchi gormon Periferik endokrin bezlar Buyrak usti bezi po‘stloq qavati
(kortikosteroid lar)
Qalqonsi- mon bez
(tiroksin triyodti ronin) Jinsiy bezlar (gestagen, estrogen, androgen) Ayollar jinsiy bezlari (estrogenlar)
8
A'zolar va to‘qimalar Modda alma- shinuvi (uglevod, oq- sil,yog‘,suv- tuz)
yallig‘lanish- ga qarshi va immuno- depressiv ta'sir Modda al- mashinuvi- ni kuchay- tirish
(o‘sish va organizm rivojla- nishini
boshqa- rish)
Ikkilamchi jinsiy
belgilarni rivojlanishi (ayollar jinsiy
a'zolarining siklik
o‘zgarishi) Ikkilamchi jinsiy belgilarnin Rivojlanishi (ayollar jinsiy a'zolarining siklik
o‘zgarishi) Urug‘don (spermoto- genez)
Somatomed inlar
O‘sayotgan a'zo va to‘qimalar (anobolik ta'sir)
Sut bezlari
(lakta- siya)
Pigment hujayralar (ko‘zning to‘r pardasi)
+(plyus)-gipofiz gormonlarini ajralishini rag‘batlantiruvchi gipotalamus gormonlari (rilizing- gormonlar) -(minus)-gipofiz gormonlarini ajralishini susaytiruvchi gipotalamus gormonlari
Gipotalamus va adengipofiz gormonlarining sintezi va ajralishi teskari bog‘lanish prinsipi asosida boshqariladi, chunki gipotalamus va gipofiz markazlarining faolligi gormonlarning qonda aylanib yuruvchi konsentratsiyasiga bog‘liq. Qonda gormonlar miqdorini kamayishi gipotalamo – gipofizar sistemani rag‘batlantiradi va aksincha, ortishi ushbu sistemaga susay-tiruvchi ta'sir ko‘rsatadi. Neyrogipofiz, deb ataluvchi orq a bo‘lak nerv oxirlari va hujayralardan iborat gliyani eslatadi. Unda 2 ta gormon: oksitotsin va vazopressin (antidi uritik gor-mon) mavjud. Bu gormonlar gipotalimusning 1
ujayralarda hosil bo‘ladi. Ularning ak-sonlari gipofiz oyoqchalari orqali uning orqa bo‘lagiga o‘tadi. Ushbu aksonlarning oxirlari neyrogipofizning kapilyarlari bilan zich birlashgan bo‘lib, unga oksitotsin va vazopressinni bevosita ajratadi (neyronlarda ikkala gormon neyrofizin I va II oq sil bilan bog‘langan, faolsiz kompleks holida bo‘ladilar). Ikkala gormonning ajralishi nerv impulsi ta'sirida amalga oshadi. Gipofiz gormonlari tabobat amaliyotining turli jabxalarida qo‘llaniladi. Dori vositasi sifatida gipofizning oldingi bo‘lagida gormonlar sekretsiyasini boshqaruvchi gipotalamusning ba'zi gormonlari ham qo‘llanila boshladi.
aminokislotadan iborat). Uni sintezi amalga oshirilgan. AKTG 1-20 ning N-oxirigi qismi gormonning butun molekulasi xossalarini namoyon etadi. AKTG buyrak usti bezining po‘stloq qavati hujayralarining tashqi membranasi yuzasida joylashgan maxsus retseptorlarga ta'sir etib ular bilan bog‘langan adeniladsiklazani rag‘batlantiradi va hujayra ichidagi sAMF miqdorini oshiradi. Bu o‘z navbatida xolesterinni kortikosteroidlarga aylanishini kuchaytirgani uchun AK II ning fiziologik ta'siri kabidir.(glyukokortikoidlar haqida keyinroq bayon etiladi). Kortikosteroidlarni davomsiz qo‘llaganda ham buyrak usti bezining po‘stloq qavati funksiyasi susayadi. AKTGni qo‘llaganda bunday bo‘lmasligi uning afzalligidir, ammo AKTG ni davomli kiritilganda buyrak usti bezining “madorini qurishi“ (xolsizlanishi) kuzatilishi mumkin. AKTG preparati bo‘lmish kortikotropin so‘yilgan qora molning gipofizidan ajratib olinadi. Ta'sir birligi (TB) da dozalanadi. Me'da–ichak traktida u parchalanadi. Shu sababli kortikotropin mushak ichiga yoki ko‘ktomirga kiritiladi. Ta'siri davomiyligi taxminan 6 soat- cha.AKTG preparati kamdan–kam holda yo tashxis qo‘yishi uchun yoki glyukokortikoidlarni davomli qo‘llanilgandan keyin qo‘llaniladi. Oxirigidan maqsad buyrak usti bezining po‘stloq qismi rag‘- batlantirib glyukokortikoidlar ta'sirida susaygan endogen kortikosteroidlarni ishlab chiqarishni tiklashdir. Ammo AKTG ni kortikotropin preparati sifatida davomli qo‘llanilganda tabiiy holatda AKTG biosintez va ajralishini rag‘batlantiruvchi gipotalamik gormon ajralishini susayishini e'tiborga olish lozim. Noxush asoratlar bo‘lishi mumkin. Jumladan, shish, arterial bosimni oshishi, katobolik ta'sir (oqsillarning parchalanishi ustunlik qiladi), uyqusizlik, regeneratsiya jarayonini susayishi va boshqalar. ____________ 1 Oksitotsin va vazopressinni gipotalamus gormonlari deyish mumkin, chunki ularning biosintezi gipotalamusda kechadi. 9
Shuni nazarda tutish kerakki, kortikotropin antitelalar hosil bo‘lishini chaqirishi mumkin. Shu sababli hozirda uning sintetik analogi, immunogenligi sust bo‘lgan t ye t r o k o z a k t r i n (tetrokozaktid, sinakten-depo, kozintropin 24 aminokislotadan iborat)ni qo‘llash maqul topilgan. Quyidagi holatlarda AKTG ni qo‘llash mumkin emas: gipertoniya, qandli diabet xastaligining og‘ir shakllari, me'da ichakning yara xastaligi, o‘tkir endokardit, yuqori darajadagi yurak yetishmovchiligi. Gipofiz oldingi bo‘lagining atsidofil hujayralari o‘sish gormonini (somatotropin) ishlab chiqaradilar. U 191 aminokislotadan iborat bo‘lgan oqsildir. Inson va jonivorlarning o‘sish gormonlari tuzilishi va faolligi bo‘yicha bir xil emas, ya'ni o‘sish gormoni turkum xosligiga ega. Somatotrop gormonning ko‘pgina ta'siri jigarda hosil bo‘luvchi (boshqa to‘qimalarda ham mavjud bo‘lgan) va somatomedin deb ataluvchi oqsil omili orqali yuzaga chiqadi. O‘sish gormoni skelet va butun organizm o‘sishini rag‘batlantiradi. Uning yetishmasligi pakanalik, inson jussasini kichik bo‘lishiga olib keladi. Insonning o‘sishi va rivojlanishi tugashidan avval uning gipersekretsiyasi tufayli gigantizm, o‘sish tugagandan keyin esa- akromegaliya 1 rivojlanadi. Uning ta'sirida peshob tarkibida azotli mahsulotlarni kam ajralishi anabolik ta'sirga (oqsil sintezi uni parchalanishidan ustunroq bo‘ladi.) ega ekanligidan dalolat beradi. Ehtimol hujayralarga aminokislotalar transporti kuchaysa va RNK sintezi faollashsa kerak. Organizmda fosfor, kalsiy, natriy ham ushlanib qoladi. Insulinga teskari ravishda o‘sish gormoni giperglikemiya (diabetogen ta'sir) chaqirishi mumkin. Lipolizni kuchaytiradi. Qonda erkin yog‘ kislotalari miqdori ortadi. O‘sish gormoni tozalangan holda ajratilgan. Gen injeneriyasi usuli bilan ham olingan. Ushbu gormonni qo‘llashga asosiy ko‘rsatma – bu o‘sishni ortda qolishi (pakanalik). Bu gormonni parenteral yo‘l bilan kiritiladi (me'da – ichak traktida parchalanganli uchun). O‘sish gormonining analogi s o m a t r ye m (tarkibida qo‘shimcha metionin bor) sintezlangan. Gipotalamusdan gipofizdan o‘sish gormoni ajralishini susaytiruvchi gormon - somastostatin ajratilgan va sintezlangan. U tetradekapeptid iborat. Somastostatin periferik to‘qimalarda xam aniqlangan.U o‘sish gormonini sekretsiyasini susaytirish bilan bir qatorda gyukagon va ovqat xazm qilish traktining ko‘pgina gormonlarini xam ajralishini susaytiradi. Somastatinni sintezi amalga oshirilgan. Akromegaliyani davolashda u samarasiz ekan, chunki ta'siri qisqa (t ½ = 3-6 min) va kerakli darajada tanlab ta'sir etish xossasiga ega emas (insulin va va glyukagon ajralishini bir vaqtda susaytiradi). Bundan tashqari enteral qo‘llanganda samarasiz. Somatostatinning sintetik analogi – o k t r ye o t i d (sandostatin) ishlab chiqarilayapti. U oktapeptid bo‘lib, ta'siri somastatinnikiga nisbatan birmuncha davomli (t ½ = 100 min.). Akromegaliya, apudoma (karsinoidli o‘simtalar²)da qo‘llaniladi. Kuniga 2-3 marta teri ostiga kiritiladi. Ta'siri uzaytirilgan (prolongatsiyalangan) oktreotid - s a n d o st a t i n lar chiqarilyapti. Samotostatinning sintetik analogi – l a n r ye o t i d bundan ham davomliroq ta'sir ko‘rsatadi. Uni mushak ichiga 10-14 kunda 1 marta kiritiladi. Akromegaliyada dofaminomimetik bo‘lgan, b r o m k r i p t i n ham qo‘llaniladi, u o‘sish gormonini keragidan ortiqcha ishlab chiqarilishini susaytiruvchi ta'sir ko‘rsatadi. Gipotalamus somatotrop gormon ajralishini rag‘batlantiruvchi gormon ishlab chiqaradi, uning tuzilishi aniqlanmagan. Tireotrop gormon (glikopeptitdir) qalqonsimon bezi gormonini sekretsiyasini rag‘batlantiradi. U qalqonsimon bezga yodni shimilishiga, tirozinni yodlanishiga, qalqonsimon bez gormonlarini sinteziga hamda trioglobulinning endotsitozi va proteoliziga ta'sir etadi. Bundan tashqari, tireotrop gormon qalqonsimon bezning vaskulyarizatsiyalanishini oshiradi. Uning hujayralarini gipertrofiya va giperplaziyasiga olib keladi. Ushbu gormon hujayraning plazmatik membranasida joylashgan o‘ziga hos retseptorlar bilan bog‘lanadi.
_________________________ 1 Qo‘l, oyoq, burun, daxanni keskin kattalashib ketishi. Grekcha akron-qo‘l, oyoq, megas- katta ²Ushbu guruh o‘simtalarini APUD- sistemaga tegishli deb hisoblanadi. Ular “apudomalar” deb ularning hujayralari “apudotsitlar” nomini olgan. Gormonlar rolini o‘ynovchi har xil biologik faol moddalar (aminlar, peptitlar) ni ishlab chiqaradilar. Apudomalar turli a'zolar va to‘qimalarda (hazm traktida, MNS va boshqalar) joylashgan. Hazm takti apudomalariga glyukagonoma, gastrinoma, insulinoma, vipoma (vazointestinal peptid VIP ishlab chiqaruvchi o‘simta) lar kiradi.
10
Amaliyotda qo‘llash uchun so‘yilgan qora mol gipofizining oldingi bo‘lagini tozalangan ekstrakti bo‘lmish t i r o t r o p i n preparati chiqariladi. Uning faolligi ta'sir birligi (TB) da (biologik standartlash qo‘llaniladi) belgilanadi. Qalqonsimon bez preparalari bilan birgallikda qalqonsimon bez yetishmovchiligida hamda miksedemani differensial tashxisida qo‘llaniladi.So‘ngisida tireotropin ta'sirida radioaktiv yodni qalqonsimon bezga shimilish darajasiga ko‘ra miksedema qalqonsimon bezning birlamchi shikastlanishi yoki gipofiz yetishmovchiligi tufayli rivojlanganligi aniqlanadi. Preparatni teri ostiga yoki mushak ichiga kiritiladi. Tireotrop gormon ajralishini rag‘batlantiruvchi gipotalamik gormon tripeptitdir. U alohida ajratilgan, uning tuzilishi aniqlangan, hamda sintezi amalga oshirilgan. Unga r i f a t i r o i n (protirelin) nomi berilgan bo‘lib, uni diagnostik maqsadlarda (gipotalamus yoki gipofizni shikastlanishi tufayli rivojlanayotgan qalqonsimon bez xastsliklari aniqlash uchun), shuningdek tireotoksikoz va qalqonsimon bez havfli o‘simtalarini radiaktiv yod bilan davolash samaradorligini oshirish uchun (protirelin ta'sirida qalqonsimon bezning yodni shimib olish qobiliyati ortadi) qo‘llash tavsiya etilgan. Gipofizni oldingi bo‘lagidan bir qator gonadotrop gormonlar ajraladi, ular jinsiy mansublikka ega emaslar.
rivojlanishini va estrogenlar sintezini, urug‘donda urug‘don naychalari va spermotagenezni rag‘batlantiradi. Follekula rag‘batlantiruvchi preparat sifatida menopauza gonadotropini (pergonal, menotropinlar) qo‘llaniladi. Menapauza (xayz ko‘rish to‘xtagan) ayollarning peshobidan ajratib olinadi. Menapauza gonadotropinini follikulalar rivojlvnishini kuchli susayishi, estrogenlar yetishmovchiligi hamda erkaklarda gipotalamo-gipofizar yetishmovchilik sababidan rivojlangan gipoganadizmni davolashda qo‘llaniladi. Mushak ichiga kiritiladi.
o‘rnida sariq tana hosil bo‘lishiga imkoniyat tug‘diradi hamda progesteron va estrogenlarni hosil bo‘lishi va ajralishini kuchaytiradi. Urug‘donda u Leydigning interstitsial hujayralarini (tuxumdon glandulotsidlarini) rivojlanishi va ularda erkaklar jinsiy gormoni (testosteron)ni ajrashini kuchaytiradi. Ikkala gonadotrop gormon sAMF hosil bo‘lishini oshirib, jinsiy gormonlar sintezini tezlashtirai. Dori preparati sifatida yo‘ldoshda hosil bo‘luvchi xorionik gonadotropin (prolan, xoriogonin) qo‘llaniladi. Xomilador ayollar peshobidan ajratib olinadi. U lyutenizatsiyalash ta'siriga ega. Uning faolligini biologik standartizatsiyalash yo‘li bilan ta'sir birligida (TB) aniqlanadi. Ayollarga ushbu preparatni hayz ko‘rish sikli buzilganda, bepushtlikning ba'zi turlarida, erkaklarda - gipogenitalizm, jinsiy infantilizm, kriptorxizmda 1 qo‘lllaniladi. Preparatni mushak ichiga kiritiladi. Uni qo‘llaganda allergik reaksiyalar bo‘lishi mumkin. Gipotalamusdan gonadotrop gormonlar ajralishini rag‘batlantiruvchi (lyuteinizatsiyalovchi va follikula rag‘batlantiruvchi) gormon – g o n a d o r ye l i n avval ajratilgan, so‘ngra sintezlangan. Keyinchalik gonadorelin kabi ta'sir ko‘rsatuvchi boshqa agonistlar sintezlangan (leuprolit, gistrelin, nafarelin va boshqalar). Shuni yoddan chiqarmaslik lozimki, gonadorelin guruxi preparatlarining ta'sir yo‘nalishi dozalash prinsipiga bog‘liq. Agar ularni o‘xtin-o‘xtin kiritilsa, qondagi konsentratsiya egri chizig‘i fiziologik sharoitdagi kabi to‘lqinsimon (“pulsatsiyali”) bo‘lganda kuchaytiruvchi natija yuzaga keladi. Qonda preparatning turg‘un konsentratsiyasi hosil qilinsa, gipofizdan gonadotrop gormonlarni ajralishi susayadi. Dekapeptit bo‘lgan gonadorelin gidroxlorid gipogonadizmning tashxisi va davolashda qo‘llaniladi. Nanopeptit bo‘lgan leuprolit atsetat va unga o‘xshash preparatlar gonadotrop gormonlar sekretsiyasini kamaytirish (bunda qonda doimiy konsentratsiya hosil qilishi kerak) uchun qo‘l-laniladi, m-n, prostata bezining rakida (havfli o‘simtasida). D a n a z o l (danol) nomi bilan atalgan, gipofizning gonadotrop gormonlari sekretsiyasini ingibitori (keskin susaytiruvchisi) sintezlangan. U sintetik preparat bo‘lib, 17α- etinil testosteron hosilalariga mansub. Androgenlar, gestogenlar va kortikosteroid retseptorlar bilan qisman bog‘lanuvchi agonistdir. Tuxumdonlar funksiyasini susaytiradi va bachadon endometriyasini xamda endometriozda ektopik o‘choqlarning atrofiyasiga olib keladi. Spermotaginezni susaytiradi. t½-taxminan 1,5 soat. Endometrioz, ginekomastiya va bachadonda qon ketganda qo‘llaniladi.
1 Grekcha cryptos- yashirin degani, orchis- tuxum bo‘lib, urug‘donni (moyakni) qorin bo‘shlig‘ida ushlanib qolishi bilan kechadigan holat. 11
aminokislotadan iborat. Uning ishlab chiqarilishi gipotalamus orqali boshqariladi. Bundan tashqari laktotrop gormonni ajralishini susaytiruvchi gormon mavjud. U dofamin deb taxmin qilinadi, chunki dofamin retseptorlarining antogonistlari (m-n, antipsixotik vositalar, metoklopramid) laktotrop gormon sekretsiyasini kuchaytiradi. Aksincha, agonistlari (bromkreptin, levodopa) uni susaytiradi (3-rasm). Laktotrop gormonining preparati laktin so‘yilgan qora molning gipofizidan olinadi. Tug‘ruqdan keyingi davrda laktatsiya jarayonini kuchaytirish uchun qo‘llaniladi. Melanotsit rag‘batlantiruvchi gormonlar insonda asosan adenogipofizda ishlab chiqariladi. Ko‘rish kuchini oshiradi,qorachig‘ni moslashishini yaxshilaydi. Bunday natija ularni to‘r parda xujayralariga kuchaytiruvchi ta'sir ko‘rsatishi bilan bog‘liq. Melanotsit rag‘batlantiruvchi gormon preparati bo‘lmish i n t ye r m ye d i n n i so‘yilgan qora mol gipofizidan olinadi. Oftalmologiyada ko‘zning to‘r pardasi degeneratsiyasi, gemerolopiyani 1 va boshqa patologik xolatlarda qo‘llaniladi. Ko‘pincha kon'yuktiva bo‘shlig‘iga tomiziladi (ba'zan kon'yuktiva ostiga igna orqali yoki elektroforez uslubida kiritiladi). Ammo melanotsit rag‘batlantiruvchi gormonning insondagi funksiyasi yetarlicha aniqlanmagan. Adenogipofizdan bir qator boshqa gormonlar xam ajratilgan. Lipotrop gormonlar katta qiziqishga ega bo‘ldilar (ular yog‘larni depodan ajralishini ta'minlaydi, boshqa ta'silarga xam egadirlar).Ular ichida aloxida e'tibor β-lipotropinga berildi, u og‘riqsizlantirish faolligiga ega prekuzor peptidlar – endofin va enkefalinlar sifatida baxolangan. Yüklə 2,19 Mb. Dostları ilə paylaş:
|