P. paşayev təBİƏt elmləRİNİN ƏlaqəLİ ÖYRƏNİLMƏSİ
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TƏBİƏT ELMLƏRİNİN ƏLAQƏLİ ÖYRƏNİLMƏSİ
- __________________Milli Kitabxana__________________
- __________________Milli Kitabxana__________________ 5 I FƏSİL
- § 2. FƏNLƏRARASI ƏLAQƏNİN İNKİŞAF YOLLARI
- § 3. FƏNLƏRARASI ƏLAQƏNİN NÖVLƏRİ
|
P.PAŞAYEV TƏBİƏT ELMLƏRİNİN ƏLAQƏLİ ÖYRƏNİLMƏSİ MAARİF NƏŞRİYYATI 1977 __________________Milli Kitabxana__________________ 1 P. PAŞAYEV FİZİKA-RİYAZİYYAT ELMLƏRİ NAMİZƏDİ TƏBİƏT ELMLƏRİNİN ƏLAQƏLİ ÖYRƏNİLMƏSİ (BİOFİZİKA MATERİALLARI ƏSASINDA) M A A R İ F N Ə Ş R İ Y Y A T I Bakı-1977 __________________Milli Kitabxana__________________ 2 26 5 П Məktəbdə tədrisin əsas fənni ayrılıqda götürülmüş fizika, kimya, biologiya və s. deyil, bütövlükdə götürülmüş təbiət elmləridir. Müəllif, elmin son nailiyyətləri əsasında göstərir ki, bir çox təbiət hadisələri təkcə bir təbiət elminin yox, bütün təbiət elmlərinin çərçivəsiidə öyrənildikdə daha aydın başa düşülür. Kitab orta məktəb müəllimləri və ali pedaqoji məktəblərin tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur, kitabdan orta məktəbin yuxarı sinif şagirdləri də istifadə edə bilərlər. Əsərə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat Pedaqoji Elmlər İnstitutu rəy vermişdir. © «Maarif» nəşriyyatı, 1977 77 93 652 3 6 − − − М __________________Milli Kitabxana__________________ 3 Qarşılıqlı əlaqədə olan hər şey bu cür əlaqədə də öyrənilməlidir Y. A. KOMENSKİ GİRİŞ Elm və texnikanın müasir inkişaf səviyyəsi, elmdə inteqrasiyanın inkişafı orta məktəb kursunun həm məzmununu, həm də onun öyrədilmə metodlarını təkmilləşdirməyi tələb edir. Məktəb təhsili məzmununun ayrı-ayrı fənlərə bölünməsi dərketmə prosesinin təbiətilə əlaqədar olaraq meydana gəlmiş və tarixən özünü doğrultmuşdur. Buna görə də bu kursun fənlər üzrə tədrisi axıra qədər davam etdirilir. Lakin tədris prosesində fənlərarası əlaqə xüsusi əhəmiyyətə malik olur. Ona görə də daim çalışmaq lazımdır ki, məktəb kursunun fənlər üzrə tədrisi onların bir-birindən təcrid edilməsinə gətirməsin, bu fənlərin müstəqilliyi təbiət hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsi haqqınqda şagirdlərdə səhv təsvvür yaratmasın, onlar fənlərin dialektik vəhdət təşkil etdiyini yaxşı başa düşsünlər. Digər tərəfdən, məktəb təcrübəsi göstərir ki, bir çox təbiət hadisələri ancaq bir təbiət elminin yox, bütün təbiət elmlərinin çərçivəsində öyrənildikdə daha yaxşı anlaşılır, mənimsənilir və yadda qalır. Bunu nəzərə alaraq tədris prosesinin muəyyən mərhələlərində yeri gəldikcə müxtəlif təbiət hadisələrinin qanunauyğun əlaqəsini təzahür etdirən biliklərin sintezini yaratmaq çox faydalı olar; çünki özündə fiziki, kimyəvi və bioloji hadisələri cəmləşdirən mürəkkəb hadisə kompleks şəkildə öyrənildikdə rəngarəng təbiət hadisələri haqqında şagirdlərdə vahid bir fikir, ümumi bir __________________Milli Kitabxana__________________ 4 təsəvvür yaranır, onların dialektik-materialist dünyagörüşü inkişaf edir. Təbiət hadisələrinin çoxcəhətli öyrənilməsi fənlərarası əlaqənin də inkişaf etməsi və dərinləşdirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır. Fənlərarası əlaqənin müəyyənləşdirilməsi metodikası müasir didaktikanın on vacib məsələlərindən biridir. Kimya və biologiyaya aid məlumatdan fizika dərslərində istifadə edilməsi dərsi daha da canlı şəklə salır, şagirdlərin diqqəti səfərbərliyə alınır, öyrənilən məsələyə onların marağı daha da artır, müşahidəçilik və elmi ədəbiyyatı müstəqil öyrənmək vərdişi inkişaf edir. Fənlərarası əlaqənin inkişaf etdirilməsində iki müxtəlif ulm sahəsinin sintezindən yaranmış sintetik elmlərin nailiyyətlərindən müvəffəqiyyətlə istifadə edildikdə dərsin keyfiyyəti və effektivliyi xeyli yüksəlir. Hər bir müəllimin də pedaqoji məhsulunun özünəməxsus keyfiyyət nişanı şagirdlərin möhkəm və dərin biliklər almasını təmin etmək və bu bilikləri praktikada həyata keçirmək bacarığı və vərdişlərini inkişaf etdirməkdir. Bu nöqteyi- nəzərdən təbiət elmləri arasındakı əlaqəni təlim prosesində qabarıq şəkildə nümayiş etdirmək və bu məqsədlə biofizika, bionikə, kibernetika, radiobiologiya, molekulyar biologiya, molekulyar genetika, aqrofizika, biokimya və bir sıra başqa sintetik elmlərin nailiyyətlərindən istifadə etmək böyük əhəmiyyət kəsb edir. __________________Milli Kitabxana__________________ 5 I FƏSİL TƏBİƏT ELMLƏRİNİ ƏLAQƏLİ ÖYRƏTMƏYİN ÜMUMİ MƏSƏLƏLƏRİ § 1. FƏNLƏRARASI ƏLAQƏ PEDAQOJİ PROBLEM KİMİ Yüksək inkişaf etmiş sosialist vətənimizdə bütün kənclərin orta təhsil alması obyektiv zəruriyyətə çevrilmişdir. Ictimai tərəqqinin tempi, bizim kommunizmə doğru irəliləyişimizin tempi cəmiyyətin intellektual potensialından, mədəniyyətin inkişafından, elmdən və təhsildən daha çox asılı olur. Təhsilin siyasi-nəzəri səviyyəsi cəmiyyətin ictimai tələblərinə və elmi- texniki tərəqqiyə görə təyin edilir. Bu baxımdan fənlərarası əlaqə ən aktual bir pedaqoji problem kimi ortaya çıxır. Bu problem təhsilin məzmunu və strukturası ilə sıx əlaqədardır. Ona görə də bu öz əksini təlim metodları, formaları və vasitəlarində tapmalıdır. Fənlərarası əlaqə şagirdlərin biliyini sistemə salmağa, real aləm haqqında onlarda tam mənzərə yaratmağa, hadisələrin qarşılıqlı dialektik əlaqəsini formalaşdırmağa kömək edir. Təhsilin məzmununun koordinasiyası və inteqrasiyası problemlərinin düzgün həlli də bilavasitə fənlərarası əlaqə ilə sıx bağlıdır. Koordinasiya, ayrı-ayrı fənlərin tədris proqramı tərtib edilərkən, eyni bir mövzunun müxtəlif fənlər üzrə öyrədilməsindəki uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq məqsədilə aparılan razılaşmalar və tutuşdurmalarla məşğul olur. İnteqrasiya isə öyrədilən müəyyən bir təbiət hadisəsi haqqında tam təsəvvür yaratmaq məqsədilə, həmin hadisənin ayrı-ayrı təbiət elmlərində nəzərdən keçi- __________________Milli Kitabxana__________________ 6 rilən cəhətlərini birləşdirməyə aiddir. Göründüyü kimi, bunların hər ikisi də elə fənlərarası əlaqə deməkdir. Hər bir tədris fənnindəki inteqrasiya elmin məntiqinə uyğun gəlməli və şagirdlərin təfəkkürünün inkişafına kömək etməlidir. Inteqrasiya, ümumi mənada elmi anlayışları və təlim üsulları əlaqəli olan fənləri bir yerə yığışdırır. Bu çox müsbət haldır. Ona görə də ibtidai məktəbdə inteqrasiyaya daha geniş yer verilir. Lakin, təəssüf ki, təbiətşünaslıq fənninin məzmununda bu hələ öz əksini tapa bilməmişdir. Təbiətşünaslıq kursuna daxil edilmiş ayrı-ayrı hissələr arasında daxili əlaqə yoxdur. Belə geniş inteqrasiyalı kursda məzmunun dağınıqlığı şagirdləriv biliyinin səthiliyinə gətirib çıxarır. Təbiət elmləriiin tədrisində inteqrasnyanı inkişaf etdirmək üçün hər cür imkan vardır. Burada inteqrasiya aşağıdakı şəkildə aparılır: hər bir tədris fənninin məzmununa qonşu elmlərin elementləri və tətbiqi biliklər əlavə edilir. Beləliklə, şagirdlərdə fəndaxili və fənlərarası əlaqələr haqqında təsəvvürlər genişlənir. Məsələn, biologiyada fiziki və kimyəvi anlayışların tətbiqi üçün imkanlar yaranır, şagirdlərin elmi düiyakörüşü formalaşır. Fənlərarası əlaqənin axıra qədər aydınlaşdırılması şagirdlərin təlim-tərbiyəsi və inkişafı üçün optimal şərait yaradır. Buna görə də fənlərarası əlaqəyə təlimin tərkib hissəsi kimi baxılır. Fənnin strukturasının təyin edilməsi də, elmin əsasları haqqında şagirdlərin sistematik və möhkəm biliklər alması da bu problemin həlli ilə əlaqədardır. Fizika, kimya və biologiya elmləri arasındakı əlaqənin öyrənilməsi xüsusilə vacibdir. Çünki, bu elmlərin əsas məzmununu təşkil edən bir sıra qabaqcıl elmi fikirlər, məsələn, molekulyar-kinetik nəzəriyyə, elektron nəzəriyyəsi, elektroliz və bir sıra başqa anlayışlar təbiət elmlərində özünə möhkəm mövqe tutmuşdur. Onların bir sıra əsas məsələləri həmin anlayışlar əsasında izah edilir. İstehsal proseslarinin avtomatlaşdırılması və mexanikləşdirilməsi, canlı mexanizmlərin iş prinsipindən texnikanın gələcək tərəqqisi üçün geniş istifadə edilməsi və sair, yeni texnikanın idarə edə bi- __________________Milli Kitabxana__________________ 7 ləcək yüksəg ixtisaslı kadrlar yetişdirməyi tələb edir. Ona görə də ümumtəhsil məktəbləri şagirdlərinin texnika ilə ayaqlaşa bilən geniş biliklər, bacarıqlar və vərdişlər qazanması ən vacib məsələdir. Bunu nəzərə alaraq tədris materialının şagirdlər tərəfindən yaxşı mənimsənilməsinə və təlim metodlarının fəallaşdırılmasına nail olmaq məqsədilə, fizika, kimya, biologiya və digər təbiət elmləri müəllimlərinin bir-birilə sıx əlaqə saxlamasını, məsləhətləşməsini, öyrədilməsi nəzərdə tutulan nəzəri biliklərin tətbiq dairəsiiin müəyyənləşdirilməsini təmin etmək lazımdır. Qabaqcıl müəllimlərin iş təcrübəsi göstərir ki, fizika dərsi o zaman daha çox səmərəli olur ki, həmin dərsdə öyrədilən material ətraf mühitdəki hadisələrlə əlaqələndirilir, canlı təbiətə aid faktlarla bağlanır, müvafiq texniki qurğuların nəzəri əsası kimi nəzərdən keçirilir. Şagirdlər öyrəndikləri biliklərə əsasən müxtəlif fiziki hadisələri dinamik şəkildə təsvir edən qurğular, modellər hazırladıqda buna çox fərəhlənirlər. Bütün bu cəhətləri nəzərə alaraq, müəllim təlimin keyfiyyətini artırmaq məqsədilə bəzən yeni dərsin əvvəlində və ya müəyyən bir hadisəni izah edərkən təlim prosesinin ortasında onun tətbiqlərini imkan daxilində nəzərdən keçirməli, yaxud da dərsi bununla tamamlamalıdır. Müəllim elmdə olan yeniliklərdən xəbərdar olmalı, onun əsas inkişaf ənənələri haqqında geniş təsəvvürə malik olmalıdır. Müəllimin ən böyük xidməti tədris etdiyi fənn vasitəsilə şagirdləri özünə cəlb etməyi bacarması və Uşinskinin göstərdiyi kimi, bilikləri təkcə onların şüuruna doğru deyil, həm də hisslərinə doğru yönəltməsidir. § 2. FƏNLƏRARASI ƏLAQƏNİN İNKİŞAF YOLLARI Hər bir prosses və ya hadisənin inkişafının əsasını ziddiyyətlərin vəhdəti və mübarizəsi təşkil edir. Bu, olduğu kimi müasir təbiətşünaslığa da aiddir. Çünki onda da bir-birinə zidd olan və eyni zamanda vəhdət təşkil edən iki istiqamət səciyyəvidir. Bu __________________Milli Kitabxana__________________ 8 istiqamətlərdən biri inkişaf prossesindəki analitikliyi, digəri isə sintetikliyi təmsil edir. Analitik istiqamətdə yeni elm sahələri, yeni qanunauyğunluqlar kəşf olunur. Müəyyən şəklə düşmüş elədə diferensiasiya gedir. Bir sıra yeni elm sahələri yaranır. Bunların tədqiqat obyekti məhdudlaşır və xüsusi elmi metodlardan istifadə olunur. Məktəb təcrübəsində bu, fənlər üzrə təlimdə özünü göstərir. Hər bir fənnin öz öyrənmə dairəsi var. Bu ənənə sonrakı inkişafını fənnin özünün yenidən hissələrə bölünməsində davam etdirir. Məsələn, fizika: mexanika, molekulyar fizika və istilik, elektrik, maqnetizm, optika, atom; biologiya: botanika, zoologiya, insanın anatomiyası və fiziologiyası, darvinizm və sair. Sonra bu bölmələr də yenidən mövzulara bölünür. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, maddi obyektin bu cür hissələrə bölünməsi ancaq pedaqoji məqsəd güdür. Burada tədris fənninin pedaqoji məntiqinin ön plana keçməsində əsas məqsəd sistematik öyrənmə prosesi üçün əlverişli şərait yaratmaqdan ibarətdir. Elmlərin bir-birinə qarşılıqlı təsirini və əlaqəsini tədris prosesində həmişə izləmək şərtilə bu cür bölünmə heç də təbiətin bütövlüyünə mane olmur. Çünki müasir təbiətşünaslığın ən səciyyəvi cəhətlərindən biri də elmlərin qarşılıqlı təsirini göstərən faktların və hadisələrin kifayət qədər çox olmasıdır. Elə buna görə də indi təbiətşünaslıqdakı sintetik ənənə daha çox əhəmiyyət kəsb edir. Müxtəlif elmlərin əldə etdiyi nailiyyətlərdən bir obyektin öyrənilməsində istifadə edilməsinə (inteqrasiya) indi həmişəkindən daha çox fikir verilir. Sintetik ənənə müxtəlif elmlərin qovuşduğu yerlərə aid biliklərin müəyyən edilməsində özünü xüsusilə büruzə verir. Son illərdə elmi ixtira və kəşflərin əksəriyyətinin sintetik elmlərə aid olması bunu bir daha sübut edir. Biliklərin sintezi sayəsində müasir təbiətşünaslıqda maddənin təkamülü və onun bir-birinə keçən müxtəlif növ quruluş əlaqələri haqqında bitkin və püxtləşmiş nəzəriyyələr yaranır. Minerallarla canlılar arasındakı əlaqələr açılır. Canlı və cansız aləm arasındakı sərhədin şərti olduğu daha çox nəzərə çarpır. Hər bir maddi obyekt haqqında tam məlumat əldə etmək və təbiətin ümumi inkişaf mənzərəsini yaxşı __________________Milli Kitabxana__________________ 9 təsəvvür etmək üçün analitik və sintetik yanaşmadan birgə istifadə etmək lazımdır. Belə yanaşma üsulu məktəb kursunun öyrənilməsində də öz əksini tapmalıdır. ABŞ, Böyük Britaniya və bir sıra başqa inkişaf etmiş kapitalist ölkələrində elmlərin öyrənilməsində sintatik ənənəyə daha çox üstünlük verilir. Onlar bir neçə tədris fənnini birləşdirib vahid bir fənn yaratmağa səy göstərirlər. Bizim pedaqokika təhsilin məzmununun bu cür inteqrasiyasını birtərəfli hesab edir və sovet məktəbləri üçün yaramadığını göstərir. Çünki hər bir fənn didaktik cəhətdən işlənmiş bir elm sahəsini təmsil edir. Fənlərin müstəqilliyinə qarşı çıxmaq həmin didaktik materialı kənara atmaq deməkdir. Əvvəllər «Pedaqogika» nəşriyyatının buraxdığı «Orta məktəbin təbiət fənləri materialında fənlərarası əlaqə» adlı kitabda da göstərilir ki, hər bir fənn dialektik və didaktik cəhətdən işlənmiş müvafiq elm sahəsinin əsaslarını öyrədən müstəqil bir elm sahəsi kimi tədris edilməlidir. Orta məktəbdə təbiət elmlərinnn əlaqəli öyrənilməsi prosesində də həmin mövqe əsas götürülür, lakin eyni zamanda inteqrasiyadan geniş miqyasda istifadə edilir. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, yuxarıda adını çəkdiyimiz kitabda göstərildiyindən fərqli olaraq, tədris fənlərinin məzmununu fənlərarası əlaqəyə yox, əksinə, fənlərarası əlaqəni məktəb kursunun məzmununa tabe olmasına həmişə riayət etmək və həmin mövqedən inteqrasiyanın inkişaf etdirilməsi zəruri xarakter almalıdır. Çünki fənlərarası əlaqə fənlərin məzmununun məhsuludur və ayrı-ayrı fənlərin öyrəndiyi hadisələrlə əlaqədar olaraq meydana gəlir. § 3. FƏNLƏRARASI ƏLAQƏNİN NÖVLƏRİ Pedaqoji ədəbiyyatın bir qismində fənlərarası əlaqə, müxtəlif fənlərin tədris proqramlarının didaktik məqsədlə qarşılıqlı razılaşdırılması kimi şərh olunur. Bu mənada fənlərarası əlaqə anlayışı, məktəb proqramları tərtib edilərkən hər bir tədris fənnindəki ardısıllığı muəyyən etmək məqsədini gü- __________________Milli Kitabxana__________________ 10 dür. Lakin təcrübə göstərir ki, fənlərarası əlaqənin funksiyası bununla bitmir. O şagirdlərin məntiqi mühakiməsinin inkişafında, bir-birinə yaxın elmlərin öyrəndikləri anlayışların dərinləşməsində, eyni materialın müxtəlif fənlərdə təkrarına yol verməməkdə, qarşılıqlı əlaqədə olan hadisələrin öyrənilməsinə kompleks yanaşmaqda və sair məsələlərdə böyük rol oynayır. Ona görə də həzırda didaktikanın əsas prinsiplərindəi biri kimi qiymətləndirilən fənlərarası əlaqənin bütün funksiyalarının aşkar edilməsi böyük zəruriyyət kəsb edir. Müəllifin fizika-riyaziyyat təmayüllü №-li və kimya-biologiya təmayüllü 5 №-li respublika internat orta məktəblərində fizika dərslərində apardığı pedaqoji eksperimentlərin nəticələri, elmi- metodiki ədəbiyyatın təhlili, qabaqcıl müəllimlərin fənlərarası əlaqəyə aid iş təcrübəsinin öyrənilməsi bu sahədə müəyyən ümumiləşmələr aparmağa imkan verir. Tədris prosesində ən çox nəzərə çarpan fənlərarası əlaqə növləri aşağıdakılardır: 1) quruluş əlaqəsi; 2) birtərəfli əlaqə; 3) tamamlayıcı əlaqə; 4) koordinasiya əlaqəsi; 5) inteqrasiya ələqəsi. Əlbəttə, bu cür qruplaşmanı bitmiş hesab etmək düz deyil. Əlaqə növləri qeyd etdiyimizdən xeyli toxdur. Göstərilən əlaqə növlərini ayrı-ayrılıqda nəzərdən keçirək. 1. Quruluş əlaqəsi. Bu əlaqə, verilmiş fənnin ayrı-ayrı mövzularının müəyyən qayda ilə düzülməsini səciyyələndirir, onun quruluşunu və ifadə olunma məntiqliyini pozmur, alınan biliklərdən əlaqəli fənlərin yeni mövzularını öyrənməkdə istifadə etmək üçün şərait yaradır. Həmin əlaqə növü çoxdan məlumdur və tədris proqramları tərtib edilərkən geniş istifadə olunur. Məsələn, riyaziyyatda «Kvadrat tənliklərin həlli», fizikada «Bərabərdəyişən hərəkət» və ya fizikada «Elektrolitlərdə elektrik cərəyanı», kimyada «Elektrolitik dissosiasiya nəzəriyyəsi» mövzularının yerləşdirilməsi ardıcıllığı bu cür əlaqə növünə nümunə ola bilər. Bu əlaqə növü zəruridir, çünki şagirdlər kvadrat tənlik həll etməyi öyrənməmiş mexanikanın bir çox kinematik məsələlərini həll edə bilməzlər. Yaxud şagirdlər kimyadan elektrolitik diso- __________________Milli Kitabxana__________________ 11 osiasiyanı öyrənməyiblərsə, fizikadan «elektrolitlərə elektrik cərəyanı» mövzusunu keçdikdə onu yaxşı başa düşə bilməzlər. 2. Birtərəfli əlaqə. Bu əlaqə, mövzuların öyrənilmə dərinliyini artırmaq və şagirdlərin biliyini möhkəmləndirmək məqsədilə başqa fənlər üzrə biliklərdən istifadə etməklə həyata keçirilir. Məsələn, müəllim fizika dərsində yanacağın istiliktörətmə qabiliyyətindən danışarkən o, şagirdlərin kimyadan «oksigenin xassələri və yanma» haqqında bildiklərini xatırladır. Bu əlaqə birtərəflidir və demək olar ki, ümumiyyətlə, fənlararası əlaqənin əsas hissəsini təşkil edir. Bu cür əlaqənin həyata keçirilməsi pedaqoji cəhətdən çox faydalıdır. Orta məktəbdə fizikanın tədrisi prosesində fizika ilə kimyanın əlaqəsi məsələsi ETPEI-nin baş elmi işçisi Azər Abbaszadə tərəfindən əsasən tədqiq edilmişdir. O, eksperimental tədqiqat əsasında sübut etmişdir ki, bu cür əlaqənin həyata keçirilməsi didaktikanın əsas prinsiplərinə uyğun gəlir, öyrənilən materialın şüurlu mənimsənilməsinə kömək edir, şagirdlərin məntiqi mühakiməsini gücləndirir. 3. Tamamlayıcı əlaqə. Bu əlaqə, yaxın fənlərdən birinin əsas mövzusu digər fəndə səthi öyrənildikdən sonra, yenidən öyrədilərkən həyata keçirilir. Ona görə də bunu tamamlayıcı əlaqə adlandırmaq olar. Tamamlayıcı əlaqənin əsas vəzifəsi, yaxın fənlərin kifayət qədər tam öyrənilməyən mövzuları üzrə bilikləri tamamlamaqdır. Məsələn, şagirdlər VII sinifdə kimyadan «Kimyəvi əlaqənin təbiəti» mövzusunu səthi öyrənirlər, çünki bu mövzunu keçərkən şagirdlərin «atomun quruluşu və nüvə» haqqındakı təsəvvürləri zəif olur, atomun elektromaqnit xassələrilə tanışlıqları olmur. Ona görə də kimyəvi rabitə haqqında şagirdlərin biliklərinin tamamlanması fizika müəlliminin öhdəsinə düşür. O, bu məsələyə fikir verməsə kimyəvi əlaqənin təbiəti həmişəlik olaraq şagirdlər üçün qaranlıq qalar. Kimyəvi əlaqə növləri, ancaq atom və molekulların elektromaqnit xassələri əsasında düzgün izah edilə bilindiyindən, fizika müəllimi bu imkandan istifadə edərək, mütləq şagirdlərin həmin sahədəki biliklərində olan kəsirli cəhətləri aradan qaldırmalıdır. __________________Milli Kitabxana__________________ 12 Bu əlaqəni hayata keçirərkən, fizika müəllimi, kimya və fizika proqramlarının hər ikisini nəzərdən keçirməli, kimya müəllimi ilə birgə hazırlanmış plan və metodik materialdan istifadə etməlidir. Bu əlaqə növü, bütün fənlərin, xüsusilə təbiət elmlərinin bir-birilə sıx əlaqədə olmasına şagirdləri möhkəm inandırır. Şagirdlər həmin əlaqənin təsiri altında öyrənilən məsələyə daha yaradıcı şəkildə yanaşır, onların bilikləri dərinləşir və öyrənmək həvəsi artır, 4. Koordinasiya əlaqəsi. Bu əlaqə, müxtəlif fənlər üzrə tədris materialının seçilməsində həyata keçirilir. Yaxın fənləri tədris edən muəllimlər öz dərslərində eyni bir hadisəni öyrətdikdə eyni misal və nümayişlərdən istifadə edirlər. Buna oxşar halları bəzi dərsliklərin müəllifləri də təkrar edir. Əgər şagird indi gətirilən misalı əvvəllər eşidibsə, bu bir də təkrar olunanda onu heç maraqlandırmır.Məsələn, maddənin quruluşu ilə ilk tanışlıqda VI sinifdə fizikadan və VII sinifdə kimyadan eyni nümayişlər göstərilir. Molekullar arasında boş yerlər qaldığını nümayiş etdirmək üçün su ilə spirtin qarışığından alınan mayenin həcminin onu təşkil edən mayelərin əvvəlki həcmləri cəmindən kiçik olduğunu göstərmək, göydaşın suda diffuziyası, eyni qazların bir- birinə diffuziyası fizika və kimya dərslərində təkrar olunur. Eyni bir hadisə qonşu fənlərdə müxtəlif nöqteyi-nəzərdən öyrənilir. Bu yolla şagirdlər əvvəllər aldıqları bilikləri möhkəmləndirir və verilmiş hadisənin mahiyyətini dərindən dərk edirlər. Koordinasiya əlaqəsini həyata keçirmək üçün müəllim tədris materialını seçərkən, öyrənilən məsələni şərh və izah edərkən şagirdlərə məlum olmayan misallar, laboratoriya təcrübələri və nümayişlər göstərməlidir. Bu cür əlaqə təkrarın qarşısını alır, öyrədilən hadisənin yeni yolla əsaslandırılması isə şagirdlərin bilik dairəsini genişləndirir. 5. İnteqrasiya əlaqəsi. Bu əlaqə, proqramın ayrı-ayrı məsələlərinə kompleks şəkildə baxmaqla həyata keçirilir. İnteqrasiya əlaqəsini müxtəlif yollarla həyata keçirmək olar: __________________Milli Kitabxana__________________ 13 a) proqramın, bir neçə təbiət fənninin köməyilə öyrədilən mövzularına həsr olunmuş şagird konfransları ekskursiyalar, gecələr keçirməklə; b) təkrar vaxtı yaxın fənlər üzrə biliklərdən istifadə etməklə v) anlayış və tərifləri yaxın fənlərdəkilərlə müqayisəli şəkildə öyrətməklə; q) müxtəlif fənlər üzrə biliklərdən istifadə edən məsələlər həll etməklə; ğ) yaxın fənn kabinetlərindəki əyani vasitələrdən istifadə etməklə; d) müəyyən bir fənnə aid mövzuları öyrədərkən onları gündəlik həyatla, istehsalatla, sənaye və kənd təsərrüfatının müxtəlif obyektlərilə əlaqələndirmək və öyrədilən təbiət hadisəsinin ayrıca verilmiş fənnə görə yox, bütün yaxın fənlərə aid olan cəhətlərini də şagirdlərə açıb göstərməklə. Buraxılış siniflərində fənlərarası şagird konfransları, fizika və texniki tərəqqi, kimya və texniki tərəqqi, fizika və həyat və s. mövzularda keçirilək gecələr, Sumqayıt boru-prokatı və ya sintetik kauçuk zavoduna fizika və kimya müəllimlərinin birlikdə təşkil etdikləri ekskursiya bu cür əlaqə növünün həyata keçirilməsinə şərait yaradır, vaxta xeyli qənaət edilir, daha çox faydalı olur, şagirdlər öz biliklərinin texniki tətbiqlərilə hərtərəfli tanış olurlar elm və texnika haqqında onlarda tam təsəvvür yaranır. Ən əhəmiyyətli cəhət odur ki, bu əlaqə növü fənləri bir-birinə yaxınlaşdırır. Yaxın fənlərdə öyrədilən eyni bir obyekt və ya hadisə haqqında onlarda düzgün təsəvvür yaranır, ziddiyyətə və dəqiqsizliyə yol verilmir. Bunu bir misalla aydınlaşdıraq. Məsələn B. B. Buxovtsev və b. «Fizika 9-cu sinif», Y. V. Xodakov və b. «Qeyri-üzvi kimya, 9- cu sinif» dərsliklərində elektrolitin tərifi müxtəlifdir. «Fizika» dərsliyində elektrolitlərə «duz, turşu və qələvilərin suda məhlulu» kimi, ««Qeyri-üzvi kimya» dərsliyində isə məhlulları elektrik cərəyanı keçiron maddələr» kimi tərif verilmişdir. «Fizika» dərsliyindəki tərifdən şagird belə nəticə çıxara bilər ki, xörək duzuna elektrolit demək olmaz, o ancaq suda həll olduqda elektrolitə çevrilir. Kimyadakı tərifə görə isə, xörək __________________Milli Kitabxana__________________ 14 duzu da, sulfat turşusu da, natrium hidroksid də elektrolitdir. Həmin dərsliklərdə «elektrolizin» tərifi də fərqlidir. Fizikada şagirdlər öyrənirlər ki, «Elektrolitin tərkibinə daxil olan maddələrin elektrodlarda ayrılması prosesi elektroliz adlanır. Kimyada isə öyrənirlər ki, elektrik cərəyanının təsirilə gedən oksidləşmə-reduksiya reaksiyalarına elektroliz deyilir». Beləliklə, eyni tərif nə anlayışın müxtəlif cür izah edilməsi, şagirddə müəllimə qarşı şübhə yaradır. Bu məsələ haqqında şagirdin şübhəsini dağıtmaqda inteqrasiya əlaqəsi mühüm rol oynayır. Digər tərəfdən, əgər şagird muəyyən anlayış və ya tərif haqqında bir fənn üzrə düzgün məlumat alıbsa, onu asanlıqla, yeri gəldikdə başqa fənlərdə də tətbiq edir. Bu əlaqə növünü təkcə dərs vaxtı yox, kompleks ekskursiyalarda da həyata keçirmək olar. Bunun bir üstünlüyü də çox şagirdin iştirak etməsi və az vaxt sərf olunmasıdır. Yaxın fənlərin müəyyən bölmələrinin yaxşı mənimsənilməsini təmin etmək məqsədilə, ona bəzən xüsusi hazırlıq aparmaq lazım gəlir. Məsələn, VI sinifdə fizikadan «Atomun quruluşu», VII sinifdə isə kimyadan «Periodik qanun və D.İ.Mendeleyevə görə elementlərin dövrü sistemi» mövzularının öyrədilməsində inteqrasiya əlaqəsi vacibdir. Əgər VI sinifdə fizika dərslərində atomun mürəkkəb quruluşa malik olmasının isbatına ciddi yanaşılsa, bunun üçün şagirdlərin başa düşə biləcəyi şəkildə bütün illüstrasiya və nümayiş materialından istifadə olunsa, atomda proton, neytron və elektronlar olması, onların müşahidə üsulları, elektron qatlarının quruluşu, onlardakı periodiklik və s. göstərilsə, kimya dərsində bu məsələnin öyrədilməsi heç bir çətinlik törətməz, vaxta qənaət etməyə imkan verər və mövzuya aid məsələlər daha tam şəkildə əhatə olunar. İki və daha çox fənnin iştirakilə həll edilən məsələlərda də inteqrasiya əlaqəsi xüsusi yer tutur. VII sinifdə riyaziyyat dərslərində kvadrat tənliklərin həllinə böyük yer verilir. Fizikadan kvadrat tənliyə gətirilən məsələlər həll edilərkən onların tədqiqinə ciddi yanaşılsa, həm şagirdlərin riyazi bilikləri möhkəmlənər, həm də kvadrat tənliklərin mümkün olan həllərinə dərin fiziki məna verilər. Bu isə, __________________Milli Kitabxana__________________ 15 şagirdləri bilavasitə mümkün olan həllərin tədqiq edilməsinin zəruri bir məsələ olmasına inandırar. Burada hesablama xarakterli məsələlərin həllində vahidlər sisteminin seçilməsinə eyni cür yanaşmaq da vacib məsələdir. Hazırda dərslik və məsələ kitablarında vahidlər sistemindəki müxtəliflik hələ də hiss olunur. Son vaxtlar fizikada ancaq iki vahidlər sistemindən-SQS və BS-dən istifadə olunur. Riyaziyyatda isə müxtəlif uzunluq, sahə, həcm, sürət və s. vahidlərindən istifadə olunur. Kimya, biologiya, coğrafiya və digər fənlərdə də hələ bu barədə müəyyən bir sistem yoxdur. Fizikada «çəki» və «kütlə»nin fərqi böyük çətinliklə izah edildiyi halda, kimyada bunlara eyni anlayış kimi baxılır. Bu səbəbə görə də çox vaxt şagirdlərin vahidlər sisteminə aid biliklərində kəsir cəhətlərə rast gəlmək olur, bununla əlaqədar olaraq məsələ həllində səhvlərə yol verildiyindən cavab düz çıxmır, şagirdlərdə isə məsələnin həlli yolunun düz olmasına yersiz şübhə yaranır. Riyaziyyatda loqarifm xətkeşinin öyrənilməsinə xeyli yer verilir, lakin başqa fənlər üzrə dərs deyən müəllimlər xətkeşdən istifadəni tələb etməsələr o tez yaddan çıxar. Onu öyrənməyə sərf olunan vaxt isə hədər gedər. Xətkeşdən istifadə olunan dərslərdə vaxta qənaət edildiyindən, bir dərsdə daha çox məsələ həll etmək, bu məsələ ilə əlaqədar olan inteqrasiya əlaqəsini inkişaf etdirmək üçün əlverişli şərait yaranır. Kimya dərsində müəllim ozonu keçdikdə, fizika kabinəsindən elektrofor maşınını və ya yüksək gərginlik almaq üçün işlədilən induksiya sarğacından istifadə edir. Fizika dərslərində isə kimya kabinetindəki reaktivlər, cədvəllər, bəzi cihazlar istifadə olunur. Bu tədbirlər də inteqrasiya əlaqəsini inkişaf etdirir. Hazırda filmlərdən istifadə tədrisin metodikasına geniş daxil olmuşdur. Hadisə və prosesləri bilavasitə müşahidə etmək imkan xaricində olduqda, bu filmlər daha böyük rol oynayır. Həmin filmlərin ayrı-ayrı fənlərin mövzularına görə buraxılmasına baxmayaraq, ondan yaxın fənlərdə də istifadə olunur. Məsələn, «Atomun quruluşu» filmi və ya onun fraqmentləri kimyadan "IX sinifdə «Maddənin quruluşu» __________________Milli Kitabxana__________________ 16 bəhsində, X sinifdə isə «Atomun quruluşu» və «Atom enerjisi» mövzularını keçdikdə nümayiş etdirilir. «Günəş Yerdə əsas enerji mənbəyidir» filmi təkcə VII sinifdə yox (fizikadan ensrjinin saxlanması və çevrilməsi qanununu keçərkən), həm də VII sinifdə kimya dərslərində şagirdlərin aldıqları bilikləri zənginləşdirmək üçün (oksigenin fiziki və kimyəvi xassələri, oksigenin tətbiqləri, təbiətdə oksigen, havanın tərkibi), biologiyadan (yarpaq, bitkilərdə üzvi maddələrin əmələ gəlməsi), coğrafiyadan (relyef və faydalı qazıntılar) mövzularını keçddidə də istifadə olunur. Tədris prosesində, bütün yuxarıda saydığımız əlaqə növlərini bir- birilə üzvi surətdə bağlı şəkildə həyata keçirməklə şagirdlərin aldığı biliklərin dərinləşməsinə, möhkəmlənməsinə və tamamlanmasına nail olmaq mümkündür. Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|