T Ü r k o L o g I y a №1

T Ü R K O L O G İ Y A  

 

№ 1 

2016 

 

 

 

 

 

 

 

FAİQ ƏLƏKBƏROV (Azərbaycan)

*

  

 

AZƏRBAYCANDA 90 İL ÖNCƏ  

TÜRKOLOJİ QURULTAYIN KEÇİRİLMƏSİNİN  

ƏSL MAHİYYƏTİ HAQQINDA 

 

 

X ü l a s ə  

 

Məqalədə  1926-cı  ildə  Bakıda  keçirilən  Türkoloji  Qurultayın  qarşısında  duran 

əsas problemlərdən birincisi, milli əlifba və milli dil məsələsi təhlil edilir. Türkoloji Qu-

rultayın  keçirilməsinin  əsas  təşəbbüsçüləri  isə  Yeni  Türk  Əlifbası  (YTƏ)  Komitəsi  və 

Azərbaycanı Araşdırma və Öyrənmə Cəmiyyəti idi. Türkoloji Qurultayda ərəb əlifbasın-

dan  latın  əlifbasına  keçilməsi  çağırışına  cavablar  dinlənilmişdir.  Qurultaya  qatılan  131 

nümayəndədən 93-ü türkdilli, qalanları digər xalqların təmsilçiləri olmuşlar. Maraqlıdır 

ki, qurultayda ərəb əlifbasının islahatı və latın əlifbasının qəbul edilməsiylə yanaşı, milli 

terminologiyanın  yaradılması  və  türkdilli  xalqlar  üçün  ədəbi  dil,  ana  dilinin  tədrisi 

metodikası,  türk  dillərinin  orfoqrafiyası  haqqında  məsələlərə  də  yer  verilmişdir.  Yeni 

türk əlifbası məsələsində iki cərəyan: 1) latınçılar və 2) islahatçılar (ərəb əlifbası tərəf-

darları) mövcud olmuşdur. Məqalədə həmin cərəyanın tərəfdarlarının fikirləri ilə yanaşı, 

ərəb  əlifbasından  latın,  daha  sonra  kiril  əlifbasına  keçilməsinin  səbəbləri  də  izah 

olunmuşdur.  

 

Açar sözlər: Türkoloji Qurultay, Azərbaycanı Araşdırma və Öyrənmə Cəmiyyəti, 

Yeni Türk Əlifbası Komitəsi, latın əlifbası tərəfdarları, ərəb əlifbası 

tərəfdarları  

 

 

90 il bundan öncə – Bakıda 1926-cı il fevralın 26-dan martın 5-dək davam 

edən  türkdilli  xalqların  Türkoloji  Qurultayının  qarşısında  duran  əsas  problem-

lərdən biri milli əlifba və milli dil məsələsi olmuşdur. Türkoloji Qurultayın keçi-

rilməsinin əsas təşəbbüsçüləri isə  Yeni Türk Əlifbası (YTƏ) Komitəsi  və  Azər-

baycanı  Tədqiq  və  Tətəbbö  Cəmiyyəti  (Azərbaycanı  Araşdırma  və  Öyrənmə 

Cəmiyyəti)  idi. Türkoloji Qurultayda ilk  növbədə  ərəb əlifbasından  latın əlifba-

sına  keçid  çağırışına  cavablar  dinlənilmişdir.  Çünki  Türkoloji  Qurultayı  keçir-

məkdə  əsas  məqsəd  ərəb  əlifbasından  latın  əlifbasına  keçmək  zərurətini  müza-

kirə etmək, bu məsələdə türk ziyalılarının dəstəyini almaq idi. 

                                                             

*

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) Fəlsəfə və Hüquq İnstitutu, fəlsəfə doktoru, dosent.  

 E-mail: [e-mail] 

Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında 

 

101 

Eyni zamanda qurultayda latın əlifbasının qəbulu, ən pis halda ərəb əlifba-

sının islahatının aparılmasına dəstək əldə etməklə yanaşı, milli terminologiyanın 

yaradılması  və  türkdilli  xalqlar  üçün  ədəbi  dil,  ana  dilinin  tədrisi  metodikası, 

türk dillərinin orfoqrafiyası haqqında məsələlərə də yer verilmişdir. Başqa sözlə, 

Türkoloji Qurultay türk dilini alınma sözlərdən, xüsusilə ərəb-fars kəlmələrindən 

təmizləməyi də əsas məsələ kimi müzakirə obyekti seçmişdir. Bu zaman türk di-

linin hansı dialektinə daha çox üstünlük verilməsi, yaxud da əski türk dilinə mü-

raciət olunması diqqət mərkəzində idi.  

Qurultaya qatılan 131 nümayəndə heyətinin 93-ü türkdilli xalqların nüma-

yəndələri,  digərləri  başqa  xalqların  təmsilçiləri  idilər.  İştirakçıların  əksəriyyəti 

latın əlifbasına keçidin tərəfdarı olsa da, əleyhinə çıxanlar da vardı [1.S.231]. 

1920-ci illərdə türkdilli xalqların milli əlifba və milli dil məsələsinin Tür-

koloji Qurultay adı altında geniş şəkildə  gündəmə  gətirilməsi,  ən əsası, bu pro-

sesdə  Azərbaycanın  ön  plana  çıxarılması  təsadüfi  olmamışdır.  Hər  halda  SSRİ-

nin  coğrafiyasının  və  əhalisinin  xeyli  qisminin  türk  coğrafiyası  və  türk 

xalqlarından ibarət olması bu addımın atılmasında mühüm rol oynamışdır. Sovet 

ideoloqlarının ərəb əlifbasından latın qrafikasına keçilməsi, milli terminologiya, 

milli  orfoqrafiya  məsələsini  gündəmə  gətirməsi  birmənalı  şəkildə  imperiya 

maraqlarına  hesablanmışdı.  Halbuki  ilk  baxışda  SSRİ-nin  milli  əlifba  və  milli 

terminologiya  məsələsi  “xeyirxah”  niyyət,  Türkoloji  Qurultayın  keçirilməsi  isə 

bunun bariz nümunəsi kimi dəyərləndirilirdi. Əslində isə sovet Rusiyasının yeni 

əlifba  siyasəti  Azərbaycan,  Tatarıstan,  Başqırdıstan  və  Orta  Asiya  türklərini  is-

lam-türk dünyasından ayırmaq üçün əvvəlcədən düşünülmüşdü [2.S.9].  

Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  siyasi  müstəqilliyinə  son  qoyan  sovet 

Rusiyası Yeni Türk Əlifbası adı altında latın qrafikasını Azərbaycan, Tatarıstan, 

Başqırdıstan,  Krım  və  Türküstanda  tətbiq  etməklə  türk  xalqlarının  milli  mədə-

niyyətlərini zərbə altında qoyurdu. Bu baxımdan sovet ideoloqları üçün bu, müs-

təmləkəçiliyə hədəflənmiş “yenilik” idi. Başqa sözlə, tələm-tələsik yeni əlifbaya – 

latın  əlifbasına  keçid  bütün  türkdilli  xalqların  keçmişi  ilə  gələcəyi  arasında 

körpünün yandırılmasına, eyni zamanda dünənə qədər onunla eyni əlifbanı pay-

laşan türk-müsəlman xalqları, xüsusilə Türkiyə ilə mənəvi və siyasi bağların qı-

rılmasına hesablanmışdı.  

Maraqlıdır ki, sovet ədəbiyyatında da yeni türk əlifbasının ortaya çıxması-

nın  birinci  mərhələsində  (1920-1929)  bununla  bağlı  iki  cərəyanın:  1)  latınçılar 

(latın  əlifbası  tərəfdarları)  və  2)  islahatçıların  (ərəb  əlifbası  tərəfdarları)  olduğu 

iddia  edilirdi [3.S.10]. Əslində, əlifba  məsələsi  ilə bağlı “latınçılar” və “islahat-

çılar”  adlanan  iki  cərəyandan  bəhs  olunması  SSRİ-nin  əsl  niyyətini  gizlətmək 

üçün  uydurulmuş  terminlər  idi.  Hər  halda,  çar  Rusiyasında,  eyni  zamanda  Os-

manlı imperiyasında XIX əsrdən başlayaraq milli əlifba və milli dil məsələsinin 

gündəmə  gətirilməsi  öncədən  düşünülmüş  antitürk  konsepsiyanın  ilk  maddələri 

olmuşdur. Deməli, bu məsələlərin dərininə vardıqda görürük ki, burada problem 

zahirən  gerilik  və  tərəqqiçi  anlamında  köhnə  əlifbada  qalmaq,  ya  da  yeni 

əlifbaya  keçmək  məsələsi  olmamışdır.  Ona  görə  də  məsələni  tam  dərk  etmək 

üçün XIX əsrin ortalarından başlayaraq “latınçılar” və “islahatçılar”ın milli əlif-

ba  və  milli  dil  məsələsi  ilə  bağlı  irəli  sürdükləri  mülahizələrə,  ən  əsası,  onların 

Faiq Ələkbərov 

 

102 

hansı  siyasi-ideoloji  dünyagörüşünə  və  nəzəri-fəlsəfi  ideyalara  əsaslanmalarına 

qısaca diqqət yetirmək zəruridir.  

Qeyd  etdiyimiz  kimi,  XIX  əsrin  ortalarından  başlayaraq  Azərbaycanda, 

Osmanlı imperiyası və digər türk ellərində “latınçılar”ın ortaya çıxdığını və dai-

ma onlara qarşı olan “islahatçılar”ı görürük. Azərbaycanda ərəb əlifbasında isla-

hatlar  aparılması,  ya  da  latın  qrafikasına  keçməyin  öncülləri  arasında  Mirzə 

Fətəli Axundzadə xüsusilə fərqlənmişdir. M.F.Axundzadə Rusiya Elmlər Akade-

miyasının üzvü B.Dorna məktubunda yazırdı: “Sivilizasiyanın indiki sürətli nai-

liyyətləri  dövründə  yazının  belə  qeyri-təbiiliyi  mədəni  dünyanın  Şərq  ədəbiy-

yatına  sarı  gedən  yolunu  həmişəlik  bağlaya  bilməzdi,  onun  əlifbasında  mütləq 

dəyişiklik əmələ gəlməli idi” [4.S.50]. Bu işin təşkilatçısı olan çar Rusiyası hiy-

ləgərcəsinə Axundzadəyə yol göstərirdi ki, öncə Türkiyə və Qacarlar ərəb əlifba-

sında  islahatların  mümkünlüyü  məsələsini  müzakirə  edərək  müəyyən  bir  qərar 

qəbul  etməlidir. Bu məqsədlə 1863-cü ildə Türkiyəyə  səfər edən M.F.Axundza-

də  ölkənin  baş  naziri  Fuad  paşa,  eləcə  də  Türkiyə  Elmlər  Akademiyasının 

üzvləri  ilə  görüşsə  də,  məqsədinə  çatmır.  Qacarların  Maarif  Nazirliyi  də  ona 

“yox”  cavabı  verərək yazır: “Əlifbamızı  dəyişdirməyə əsla ehtiyacımız yoxdur” 

[4.S.101].  Bundan  sonra  çar  Rusiyası  ideoloqlarının  təsiri  altında  M.F.Axund-

zadədə  yeni  fikir  yaranır:  “Mən  iki  cür  əlifba  düşünmüşəm.  Onlardan  biri  latın 

əlifba hərflərindən seçilərək tərtib edilməlidir ki, onu soldan-sağa yazmaq lazım 

gələcəkdir.  İkincisi  isə,  hazırkı  əlifbamız  əsasında  qurulmalıdır  ki,  onu  hazırda 

olduğu kimi sağdan-sola yazmaq olar” [4.S.172].  

Əlifba məsələsində Axundzadənin yolunu davam etdirən Məhəmməd Ağa 

Şahtaxtlı XIX əsrin sonlarında yeni əlifba layihəsi hazırlamış və bir müddət bu-

nun üçün çalışmışdır. Ancaq çar Rusiyasının ideoloqları həmin dövrdə bunu hə-

yata keçirməyin mümkünsüzlüyünü görüb, A.Şahtaxtlıya ciddi dəstək verməmiş-

dilər. Bunun “nisgilini” yaşayan A.Şahtaxtlının SSRİ dövründə Azərbaycanın la-

tın  əlifbasına  keçməsini  dərhal  müsbət  qarşıladığını  görürük  [5.S.20-30;  231]. 

Şübhəsiz, ilk baxışda  mütərəqqi  mahiyyət daşıyan ərəb əlifbasında dəyişikliklər 

edilməsi, ya da latın əlifbasına keçilməsi ideyası  müsəlman-türk birliyini parça-

lamağa yönəlmişdi. Bu səbəbdəndi  ki, M.F.Axundzadənin, Mirzə Kazım bəyin, 

M.A.Şahtaxtlının  “əlifba  və  dil  islahatları”  rus-Avropa  alimləri  tərəfindən  rəğ-

bətlə  qarşılanmış  və onlara lazımi  dəstəklər verilmişdi. Hər halda, onların ortaq 

türk  dili  əvəzinə  məhəlli  türk  dilini  müdafiə  etmələri,  eyni  zamanda  ortaq 

əlifbanın  aradan  qaldırılması  prosesində  müəyyən  əməkləri  danılmazdır.  Çar 

Rusiyası  maraqlı  idi  ki,  burada  yaşayan  türk-tatarların  vahid  millət  (türk-tatar: 

azərbaycanlı, başqırd, özbək, qazax və b.), vahid dil (türk dili: Azərbaycan, tatar, 

qazax  və  s.),  vahid  əlifba  (ərəb  əlifbası:  kiril,  latın,  ərəb  və  s.)  fikri  aradan 

qaldırılsın və parçalansın. Vaxtilə Əlibəy Hüseynzadə bu “islahatlar”ın antiislam, 

antitürk  mahiyyətini  görərək  bildirmişdi  ki,  “əlifba  islahatı”  tərəfdarlarının 

(M.F.Axundzadə, M.A.Şahtaxtlı) Tiflisdən bunu bəyan etmələri çox  düşündürü-

cüdür: “Üç yüz milyon islamın əlifbasının altmış-yetmiş milyon türkün imlasını 

bir  hökmi-qaraquş  ilə  türkün,  islamın  mərkəzindən  uzaq  olan  yuvalarından  bir-

dən dəyişmək istəyirlər! Halbuki böylə mühüm bir əmr üçün kəndilərində lazım 

gələn  məlumatdan  əsər  belə  yox!  Türkün  imlasının  islahı  üçün  deyil,  sərf  və 

Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında 

 

103 

nəhvi  mükəmməl  bilmək,  bəlkə  bütün  türklərin  tarixinə,  ədəbiyyatına,  etno-

qrafiyasına, fonologiyasına haqqı ilə aşina bulunmaq tələb edər” [6.S.360].  

Fikrimizcə,  Ə.Hüseynzadə  haqlı  idi  ki,  ortaq  türkcədən  ayrı  Azərbaycan 

türkcəsinin inkişafında, eləcə də əlifba islahatı məsələsində əvvəlcə çar Rusiyası, 

sonralar  sovet  Rusiyasının  maraqlı  və  icraçı  olmaları  təsadüfi  olmamışdır.  Hər 

iki halda məqsəd çar Rusiyası-sovet Rusiyası müstəmləkəsi altında yaşayan türk-

ləri, o cümlədən  Azərbaycan türklərini türk  dünyasından, xüsusilə Güney  Azər-

baycan və Türkiyədən ayırmaq idi. Bu ona işarə idi ki, “islahatlar” məsələsində 

M.F.Axundzadə  və  M.A.Şahtaxtlı  hansısa  sifarişləri  bilərəkdən  və  ya  bilməyə-

rəkdən gündəmə gətirirdilər. Çünki əlifba və dil “islahatı”nın əsas müəllifləri çar 

Rusiyası və Avropa ideoloqları idilər. Onlar müsəlman-türk xalqlarının “oyanışı-

na”, “maariflənməsinə xidmət” adı altında ərəb əlifbasında və türk dilində “islahat-

lar” etmək niyyətində idilər. Bunu  inandırıcı  etmək üçün  də  elə bir şərait yarat-

mışdılar ki, həmin ideyaları məhz müsəlman-türk mütəfəkkirləri irəli sürürdülər.  

Doğrudur, Qərb mədəniyyətinin təsiri altında milli demokratlar da vaxtilə 

Azərbaycan  Cümhuriyyəti  (1918-1920)  dövründə  ərəb  əlifbasından  latın  əlifba-

sına  keçməyi  təklif  etmişdilər.  Bu  məqsədlə  Azərbaycan  parlamentində  bir  ko-

missiya  təşkil  olunmuş  və  bu  komissiya  latınlaşmış  türk  əlifbasının  layihəsini 

parlamentə də təqdim etmişdi [7.S.70]. Ancaq bir tərəfdən “İslam birliyi” ideyası 

ilə  çıxış  edən  “ittihadçı”ların,  digər  tərəfdən  isə  bolşevizmin  gündən-günə 

Azərbaycan Cümhuriyyətinə  qarşı yönəlmiş təzyiqləri  nəticəsində  latın  əlifbası-

na  keçid  məsələsi  həmin  dövrdə  öz  həllini  tapmamışdı.  Eyni  zamanda  Azər-

baycan  Cümhuriyyəti  latın  əlifbasına  keçidlə  bağlı  Türkiyə  Cümhuriyyəti  ilə 

ortaq addım atmaq niyyəti də güdmüşdü. Həmin vaxt isə Türkiyə və Azərbaycan 

Cümhuriyyəti  üzərinə  olan  “mühafizəkar”  basqılar  bu  məsələnin  öz  həllini  tap-

masına əngəl olmuşdu. 

Sovet  dövründə  ərəb  əlifbasında  dəyişikliklər  edilməsinin  tərəfdarı  kimi 

çıxış  edən  “islahatçılar”,  əslində,  həmin  milli  qüvvələr  idi.  Vaxtilə  ərəb  əlifba-

sından imtina edib latın əlifbasına keçmək istəyən Azərbaycan milli qüvvələrinin 

sovet işğalı dövründə bunu istəməməsi təsadüfi deyildi. Əslində, milli-demokra-

tik  qüvvələri  narahat  edən  latın  qrafikasına  keçmək  deyil,  latın  əlifbasına  keç-

mək adı altında ifratçılığa varılması, millətlər arasında ayrı-seçkilik edilməsi, gə-

ləcəkdə  kiril  əlifbasına  keçmək  üçün  bir  vasitəyə  çevrilməsi  idi.  Çünki  SSRİ 

xüsusilə əsarət altına aldığı türk xalqlarını özünəməxsus “beynəlmiləl siyasət”lə 

assimilyasiya  etmək  niyyəti  güdürdü.  Bu  baxımdan  sovet  Rusiyasının  Azər-

baycanın, Tatarıstanın, Başqırdıstanın, Orta Asiyanın türk dövlətlərinin ərəb əlif-

basından  latın  qrafikasına  keçməsinə  bilavasitə  şərait  yaratmasında  məqsədləri 

yalnız  türk  millətlərini  maarifləndirmək,  elm  və  biliklərini  inkişaf  etdirmək  ola 

bilməzdi. Əgər SSRİ, yəni rəsmi Moskva belə səmimi niyyət güdürdüsə, nə üçün 

yeni  əlifba  məsələsinə,  əsasən,  türk-müsəlman  xalqları  cəlb  edilmişdi?!  Yoxsa 

Rusiya üçün ermənilər, gürcülər və başqa millətlər ikinci dərəcəli idilər? Deməli, 

bu  məsələdə  Rusiyanın  başlıca  məqsədi  türkdilli  xalqları  SSRİ-nin  əsarətindən 

kənarda  qalan  türk-müsəlman  ölkələrindən,  xüsusilə  Türkiyə  türklərindən  ayır-

maq olmuşdur [8.S.192].  

Faiq Ələkbərov 

 

104 

SSRİ  ideoloqları  bu  planı  birdən-birə  həyata  keçirə  bilməzdi  və  bu, 

mərhələli şəkildə nəzərdə tutulmuşdu. Həmin dövrdə milli qüvvələr də məhz so-

vet  Rusiyasının  bu  ikiüzlü  siyasətini  ifşa  etmişdilər  ki,  onların  bu  baxışları 

bolşeviklər  tərəfindən  latın  qrafikasının  əleyhinə  olan  mülahizələr  kimi  dəyər-

ləndirilmişdi. Əslində, onların bu etirazı əlifbanın latınlaşdırılmasından daha çox 

kirilləşdirilməyə  (ruslaşdırmaya)  qarşı  idi.  Azərbaycanın  milli  ideoloqu 

Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  sonralar  yazırdı  ki,  o  zaman  (1921-1922-ci  illər) 

bolşeviklərin bu  niyyətindən xəbərdar idilər: “Bolşeviklərin ərəb hərflərini  latın 

hərfləri ilə əvəz etdirmək xüsusunda gizli və əsl fikirlərini bildiyimizdən (ki, bu 

fikir sonradan həyata keçirilmiş, ərəb hərfləri öncə latın hərflərinə, sonra da rus 

hərflərinə  təbəddül  edilmişdir)  bir  məqalədə  türk  elləri  arasındakı  mədəni 

əlaqələri  tamamilə  kəsdirməmək  üçün  yazılanı  daha  asan  oxutdura  bilmək 

məqsədini təmin  edən inqilabçılara haqq  verirdim” [9.S.85]. Yəni Rəsulzadə də 

bolşeviklərin əməllərindən xəbəri olduğu üçün latın əlifbasına keçilməsini deyil, 

ərəb əlifbasında islahatlar aparılmasını  müdafiə  etmişdir. M.B.Məmmədzadə  də 

milli  qüvvələrin  əvvəlcə  ərəb  əlifbasından  latına  keçilməsinə  etiraz  etmələrinə 

səbəb  olaraq  bolşeviklərin  məkrli  niyyətlərini  və  bunun  Azərbaycan  ilə  türk 

dünyası arasında əlaqələrə zərbə olmasını göstərmişdi [10.S.56]. 

Ərəb  əlifbasında  islahatlar  aparılmasını  məqsədəuyğun  hesab  edən  “isla-

hatçılar”  latın  qrafikasına  keçilməsi  ilə  Azərbaycan  xalqının  türk-islam  mədə-

niyyətindən uzaq düşməsi, dini və milli birliyin aradan qalxması məsələsini daha 

çox  qabartdılar.  Bizə  elə  gəlir  ki,  bu  cür  mülahizələrin  səslənməsi  də  təsadüfi 

olmamışdır.  Bütün  hallarda  yeni  əlifbaya  keçidlə  bağlı  imperiyanın  maraqları 

olduğu  kimi,  bunun  əleyhinə  çıxan  “islahatçılar”ın  da  öz  mövqeləri  olmuşdur. 

“İslahatçılar”  ədəbi  dilin  yazısında  ərəb  əlifbasını  saxlamaqla  yalnız  islah  edil-

məsini, yəni bəzi dəyişikliklər aparılmasını məqsədəuyğun hesab edirdilər. Onlar 

deyirdilər ki, yeni əlifba qəbul edilərsə, bununla da əski ədəbiyyat məhv olacaq, 

“islam birliyi” pozulacaq və türk dilini öyrənmək çətin olacaqdır [3.S.13]. Milli 

qüvvələrin  əlifba  məsələsində  fikir  dəyişdirməsinin  əsl  mahiyyətinə  varmayan 

bolşeviklər bunu tamamilə başqa yerə yozurdular.  

Ərəb əlifbasının əleyhinə çıxış edən “latınçılar” bir tərəfdən yeni əlifbaya 

keçməni daha çox mədəni inqilab kimi qiymətləndirir, digər tərəfdən bunu mark-

sizm-leninizmin qələbəsi kimi qələmə verirdilər. Xüsusilə F.Ağazadə, B.Çoban-

zadə,  M.Şahtaxtlı,  R.Axundov,  S.Ağamalıoğlu  ərəb  əlifbasında  islahatlar  apa-

rılmasının  mümkünsüzlüyünü  irəli  sürərək  latın  əlifbasının  qəbul  edilməsini 

zəruri hesab edirdilər. Məsələn, Fərhad Ağazadə yazırdı ki, əlifbanı yarımçıq is-

lah  etmək  olmaz;  ya gərək  hamısı islah  edilsin, birdəfəlik bu  qüsurlardan yaxa-

mız qurtarsın, ya da ki, heç əl vurulmasın: “Şərq dillərinin üstündə ağalıq etmək 

istəyən  “müqəddəs”  ərəb  dili  türkcəmizi  öldürmək  istədisə  də,  öldürəmədi,  an-

caq yarımcan qıldı. Bir dil ki  onun  yer üzündə  yüz  milyonluq sahibi  ola, aya, o 

dil ölərmi? Əlbəttə ölməz!” [11.S.11]. 

Həmin  dövrün  mətin  bolşeviklərindən  Sultan  Məcid  Əfəndiyev  hesab 

edirdi ki, millətçilər qısqanclıqdan bu məsələyə müsbət yanaşmırlar. Belə ki, əv-

vəllər  ərəb  əlifbasından  latın  əlifbasına  keçmək  istəyən  millətçilər  indi  bunu 

həyata  keçirənin  bolşeviklər  olduğu  üçün  yeni  əlifba  məsələsini  tənqid  edirlər 

Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında 

 

105 

[12.S.177]. S.M.Əfəndiyevin fikrincə,  millətçilərdən fərqli  olaraq, islamçı ruha-

nilər  isə  ərəb  əlifbasından  daha  çox  onun  təsiri  baxımından  möhkəm  yapışırlar 

[12.S.70].  S.Ağamalıoğlu  da,  S.M.Əfəndiyev  kimi,  latın  qrafikasına  keçməyin 

əleyhdarları  olan  “islahatçılar”a  cavab  olaraq  yazırdı:  “O  adamlar  ki  yeni  türk 

əlifbası barəsində deyirlər: “Əgər bu əlifba həyata keçsə, din birliyi əldən gedə-

cəkdir” – bu, əqlə uymayan cəfəngiyatdır. Tarix bizə göstərdi ki, din birliyi yox 

imiş, yox olan şey təzədən bir də nə cür yox ola bilər?!” [13.S.32].  

Fikrimizcə,  birincisi,  Əfəndiyev,  Ağamalıoğlu  və  onların  silahdaşları  bu 

halda  da  bolşevik  əqidəsindən  çıxış  etdikləri  üçün  din  birliyinin  millətlərin 

həyatında oynadığı  mühüm rolu görə bilməmişlər. Çünki hər millətin  həyatında 

mənəvi  dəyərlərdən  biri  kimi  din  birliyi  də  mühüm  yer  tutur.  İkincisi,  latın 

qrafikasının  əleyhdarları  yalnız  “din  birliyi  əldən  gedəcək”  demirdilər,  onlar 

həm  də  SSRİ-nin  əsarəti  altında  yaşayan  Azərbaycan,  başqa  türk  dövlətləri  və 

millətləri  ilə  imperiyadan  kənarda  qalanlar  arasında  bir  sədd  çəkiləcəyinə 

inanırdılar. Bu fikirlər 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Türkoloji Qurultayda Kazan 

türkləri  tərəfindən  də  səsləndirilmişdir.  Həmin  qurultayda  çıxış  edən  S.Ağama-

lıoğlu  isə  onlara  cavab  olaraq  deyir:  “Yeni  əlifbanın  əleyhinə  olanlar,  xüsusən 

“Yeni  əlifbanın  qəbulu  ilə  500  illik  ədəbiyyatı  itiririk”  deyən  kazanlılar 

bilməlidirlər  ki,  qonşu  cümhuriyyətlərin,  o  cümlədən  Azərbaycanın  da 

özünəməxsus keçmiş ədəbiyyatı vardır… 

Ümumi  savadlılıq  yolu  ilə  ədəbiyyatı  canlandırmaq  və  onu  xalq  malı  et-

mək mümkündür” [14]. 

Ancaq S.Əfəndiyev, S.Ağamalıoğlu və onların digər silahdaşları başa düş-

məli  idilər  ki,  zahirən  latın  qrafikasının  əleyhdarları  kimi  çıxış  edən  bəzi  Azər-

baycan, Kazan və başqa türk ziyalılarının əksəriyyətini, əslində, narahat edən din 

birliyi  və  mühafizəkarlıq  deyil,  daha  çox  mənəvi-mədəni  türk  birliyinin  aradan 

qalxması idi. Ancaq bütövlükdə onlar Azərbaycan, Türkmənistan, Özbəkistan və 

başqa  türk  dövlətlərində  ərəb  əlifbasından  latın  qrafikasına  keçid  məsələsində 

Moskvanın əsl məkrli niyyətini görə bilməmiş, əksinə, bunu bolşevizmin nailiy-

yəti kimi təbliğ etmişlər [15.S.156-157].  

Ancaq  türk-tatar  xalqlarının  ərəb  əlifbasından  latın  əlifbasına  keçmək 

məsələsində  SSRİ-nin  siyasi  manevr  etdiyi,  əsl  məqsədinin  türk  xalqlarına  kiril 

əlifbasının  qəbul  etdirilməsi  olması  çox  keçmədən  məlum  oldu.  Belə  ki,  sovet 

ideoloqları  milli  əlifba  və  milli  dil  məsələsində  də,  “milli  müqəddərat”  məsələ-

sində  olduğu  kimi, türk-müsəlman xalqlarının ərəb əlifbasından birbaşa rus (ki-

ril)  əlifbasına  keçməsinin  təhlükəli  olduğunu  nəzərə  alaraq,  bunu  mərhələli 

şəkildə reallaşdırmaq niyyəti güdmüşlər. Əgər SSRİ 1920-ci illərdə yeni əlifbanı 

rus  qrafikasına  keçidlə  həll  etsəydi,  şübhəsiz,  “xilaskar”  donu  geyinmiş  rus 

bolşeviklərinin  bu  addımı  istər  işğal  edilən  ölkələrdə,  istərsə  də  dünyada  bir-

mənalı qarşılanmayacaqdı. İlk mərhələdə latın əlifbasından istifadə edən bir çox 

Avropa  dövlətlərinin  də  maraqlarına  cavab  verən  bir  addım  atılmışdı.  Lakin 

imperiya  ideoloqları  yaxşı  anlayırdılar  ki,  ərəb  əlifbasından  imtina  etməklə 

SSRİ-nin tərkibindəki türk dövlətləri islam-türk dünyasından müəyyən dərəcədə 

uzaqlaşsa  da,  digər  tərəfdən,  eyni  əlifbanı  qəbul  edən  Türkiyə  ilə  bir  o  qədər 

yaxınlaşacaqlar.  Bunun  gələcəkdə  SSRİ  üçün  böyük  bir  təhlükə  mənbəyi 

Faiq Ələkbərov 

 

106 

olduğunu görən, eyni zamanda başdan imperiya əsarəti altında olan türk-tatar və 

müsəlman  xalqlarının  istər  Türkiyə,  istərsə  də  Avropa  dövlətləri  ilə  əlaqəsində 

qətiyyən maraqlı olmayan sovet ideoloqları 1920-ci illərin sonu, 1930-cu illərin 

əvvəllərindən  etibarən  türk  dövlətlərinin  və  xalqlarının  gələcəkdə  rus-kiril  əlif-

basına keçə bilməsi ideyasını yaymağa başladılar. 

Maraqlıdır  ki,  latın  əlifbasını  türk  əlifbası  adlandıraraq  bir  müddət  onu 

müdafiə edənlər, rus əlifbasının məcburi tətbiqi meylini hiss etdikdən sonra bəzi 

beynəlmiləlçi  bolşeviklər  həm  türk  anlayışından,  həm  də  müdafiə  etdikləri  türk 

əlifbasından  imtina  etdilər.  S.Ağamalıoğlu  1929-cu  ildə  bütün  Azərbaycanın 

SSRİ və Şərqdə ilk dəfə olaraq rəsmən latın qrafikasına keçməsini böyük qələbə 

saydığı  halda  [13.S.36],  həmin  hadisənin  üstündən  bir  il  ötməmiş  türk  əlifbası 

adlandırdığı latın qrafikasından rus əlifbasına keçməyin zəruriliyindən bəhs edir: 

“Azərbaycanlıların yeni  latın əlifbasına keçmək  yolu  gələcəkdə  onların rus əlif-

bası  üzrə  düzəldilmiş  yeni  əlifbaya  keçmək  işini  bir  qədər  asanlaşdıracaqdır” 

[13.S.37].  Artıq  türk  əlifbası  beynəlmiləlçiliyin  içində  əriyərək  yox  olur,  onun 

yerini  isə  rus  əlifbası  tuturdu.  Beləliklə,  yarım  əsr  ərzində  bir  millətin  üç 

əlifbadan  istifadə  etmək  məcburiyyətində  qalması  faciəsini  görmək,  bunu 

obyektiv qiymətləndirmək və etiraz etmək əvəzinə bəzi Azərbaycan ziyalılarının 

bu cür mövqe tutması ancaq təəssüf doğurur.  

Sovet ədəbiyyatında 1940-cı il yanvarın 1-dən latın qrafikasından rus əlif-

basına  keçilməsi  belə  əsaslandırılırdı  ki,  bu  qrafika  ümumiliyi  rus  dilindən  söz 

və  terminləri  düzgün  yazmağa  kömək  edəcək:  “Bundan  başqa,  qrafika 

ümumiliyi nəşriyyat-mətbəə işlərini də asanlaşdırar, əlavə xərc və işləri azaldar” 

[3.S.14]. Burada rus əlifbasına keçməyin zəruriliyi ilə bağlı gətirilən “arqument-

lərə” təəccüb etməyə bilmirsən. Daha sonra oxuyuruq: “Əgər birinci dövrdə bir-

birinə  zidd  cərəyanlar  əmələ  gəlmişdisə,  ikinci  dövrdə  belə  bir  vəziyyət  olma-

mış,  hamı  rus  qrafikasına  keçmək  təşəbbüsünü  bəyənmişdir.  Lakin  müzakirə-

lərdə əsas iki fikir nəzərə çarpır. Bir çoxları dilimizin fonetik tərkib və xüsusiy-

yətinə uyğun olaraq bəzi dəyişikliklə rus əlifbasını qəbul etməyi, bəziləri isə rus 

əlifbasında  heç  bir  dəyişiklik  aparmadan,  onu  olduğu  qaydada  qəbul  etməyi 

təklif edirdilər” [3.S.15].  

Fikrimizcə, rus əlifbasının olduğu kimi qəbul edilməsinin tərəfdarı olanlar 

yaxşı  anlayırdılar  ki,  mərkəz  məhz  bu  qərarın  üzərində  dayanacaq  və  göz-

lənildiyi kimi  də  oldu. Sovet ideoloqları Azərbaycan  dilinin başına bu cür oyun 

açmaqla  nə  etdiklərini yaxşı anlayırdılar. Bununla da  Azərbaycan  insanı rus in-

sanı  kimi  düşünməyə,  rus  insanı  kimi  yazmağa  və  rus  insanı  kimi  kommunizm 

xəyalı  ilə  yaşamağa  məhkum  və  məcbur  edilirdi.  Başqa  sözlə,  “yeni  əlifba” 

oyunu  ilə  sovet  imperiyası  Azərbaycan  (türk)  millətini  öz  mədəniyyətindən, 

mənəviyyatından və ən əsası, dilinin saflığından uzaqlaşdırırdı. 

Bizə elə gəlir ki, Azərbaycanda latın əlifbasından rus əlifbasına keçilməsi 

ilə bağlı ciddi etirazların olmaması iki başlıca amillə bağlıdır:  

1) milli ziyalıların böyük əksəriyyətinin kütləvi şəkildə 1937-1938-ci illər-

də repressiya olunması;  

2) rus əlifbasına etiraz edə biləcək istənilən ziyalının həmin aqibətə düçar 

olmaq qorxusu.  

Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında 

 

107 

Bəzi ziyalılar yalnız bəzi dəyişikliklərlə rus əlifbasına keçilməsinin doğru 

olacağını deyə bilir, bundan artığına cəsarət edə bilmirdilər. 

Doğrudur,  rus  əlifbasının  Azərbaycanda  ilkin  variantda  tətbiqinə  1958-ci 

ildə son qoyulmuş və bəzi islahatlar aparılaraq rus qrafikalı Azərbaycan əlifbası 

müəyyən qədər təkmilləşdirilmişdi. Ancaq bütün hallarda “Leninin dili” olan rus 

dili  və  rus  əlifbası  Azərbaycan  xalqının  həyatında  bir  çox  sahələrdə  mənfi  iz 

buraxmışdır  ki,  onun  fəsadları  bu  günə  qədər  də  hiss  olunmaqdadır.  Bunlardan 

biri də rus əlifbasına keçməyə məcbur edilməklə Azərbaycanla Türkiyə arasında 

ən önəmli bağ olan eyni əlifba bağının qırılması idi. Türkiyə alimi Məşkurə Yıl-

mazın yazdığı kimi: “Böyləcə Türkiyədən fərqli bir əlifba kullanmalı olan azəri 

türklərinin  Anadolu türklüyü  ilə  yazılı  əlaqə  qurmaları və  ortaq  milli  kültür gə-

lişdirmələri əngəllənmək istənmişdir. Ayrıca ruslar kiril əlifbasını rus kültür ara-

cı  olaraq  görmüş  və  sovet  rejimi  ortaq  kültürünün  bu  əlifba  ilə  yapılacağını 

düşünmüşlərdir” [16.S.243]. 

Gördüyümüz kimi, çar Rusiyası və Avropa ideoloqlarının maraqlı olduğu 

“əlifba  və  dil  islahatlarını” SSRİ həyata keçirmiş  oldu. Yazıqlar olsun  ki, sovet 

ideoloqlarının  əvvəlcədən  planlaşdırılmış  “islahatlar”  oyununda  M.A.Şahtaxtlı, 

N.Nərimanov,  C.Məmmədquluzadə,  S.Ağamalıoğlu  və  başqaları  yaxından  işti-

rak  etmişlər.  Türk-müsəlman  xalqlarının  həyatında  reallaşdırılan  “islahatlar” 

nəticəsində  ilk  növbədə  əlifba  ayrılığı  baş  verdi.  Bununla  yanaşı,  çar  Rusiyası 

dövründə  təməli  qoyulan  ortaq  türk  dilinə  qarşı  yönəlmiş  dil  fərqlilikləri  SSRİ 

dövründə  daha  da  sürətləndirildi.  Əgər  XX  əsrin  əvvəllərində  türkdilli  xalqlar 

ortaq əlifbadan istifadə edir, az-çox bir-birinin dillərini başa düşür və ortaq türk-

cədə  danışa  bilirdilərsə,  artıq  SSRİ  dövründə  aparılan  ruslaşdırma-avropalaş-

dırma  siyasəti  nəticəsində  onlar  bir-birini  anlamayacaq  vəziyyətə  salınmışdılar. 

Xüsusilə türklərin böyük əksəriyyətinin yaşadığı Rusiyada ortaq türk dilinin rus 

dili ilə əvəzlənməsi və rus-kiril əlifbasına keçid bu məsələdə mühüm rol oynadı. 

Leninin  dili  olan  rus  dili  bir  tərəfdən  ortaq  türk  dilinin  ayrı-ayrı  dialektlər 

şəklində  formalaşmasına,  digər  tərəfdən  həmin  dillərin  də  ruslaşdırılmasına 

səbəb oldu. Bütün bunların nəticəsidir ki, hazırda postsovet  məkanında türkdilli 

dövlətlərin  liderlərindən  tutmuş  alimlərinədək  hamı  rus  dilində  ünsiyyət  qurur. 

Hələ  də  kiril  əlifbasından  dövlət  səviyyəsində  istifadə  edən  türkdilli  xalqlar 

(qırğızlar, qazaxlar və b.) var. 

Türkoloji Qurultayda müzakirə olunan əsas məsələlərdən biri də milli ter-

minologiya  məsələsi,  daha  doğrusu,  milli  dilin  təkmilləşdirilməsi  olmuşdur. 

Sovet müəlliflərinin yazdığına görə, 1920-1936-cı illərdə milli dilin təmizlənmə-

si və formalaşması ilə bağlı üç fikir cərəyanı mövcud idi:  

1)  türk  dilinin  qədim  və  yeni  türk  sözləri  əsasında  təmizlənməsi  (ortaq 

türkcədən çıxış edən türkçülük – millilik tərəfdarları);  

2) türk dilini rus və rus dili  vasitəsilə  Avropa dillərindən alınmış sözlərlə 

zənginləşdirmək  istəyənlər  (bizcə,  beynəlmiləlçilik  –  rus  bolşevizminə  xidmət 

edənlər);  

3)  ərəb  və  fars  mənşəli  sözlərin  saxlanılaraq,  yeni  terminlərin  də  onların 

əsasında  formalaşdırılmasını  istəyənlər  (islamçılıq  –  dini  birliyə  meyil  edənlər) 

[3. S.130-131]. 

Faiq Ələkbərov 

 

108 

Bizim  fikrimizcə  isə,  həmin  mərhələdə  (1920-1936)  milli  dilin  təmiz-

lənməsi  və  formalaşması  uğrunda  əsas  mübarizə  ilk  iki  cərəyan  –  türkçülük-

millilik və sovet beynəlmiləlçiliyi (ilk dövrlərdə “beynəlmiləlçilər” milli yol tut-

salar da, sonralar mərkəzin təsiri altında  onların əksəriyyəti  mövqeyini  dəyişdi) 

arasında getmişdir.  

Bu dövrdə dildə türkçülük-millilik tərəfdarları milli dil məsələsində qədim 

türkcə  ilə  xalq  dilinin  uzlaşmasına  önəm  vermişlər  (B.Çobanzadə,  F.Ağazadə, 

H.Zeynallı,  C.Cabbarlı,  V.Xuluflu  və  b.).  Onlar  1922-ci  ildə  Azərbaycan  Mər-

kəzi  İcraiyyə  Komitəsi  (MİK)  yanında  təşkil  olunmuş  istilah  komissiyasının 

hazırladığı  cəbr,  hesab,  həndəsə,  coğrafiya  və  təbiyyat  lüğətlərində  ədəbi  dildə 

mövcud  olan  terminlərin  uyğun  olaraq  dəyişilməsini  təklif  edirdilər  [3.S.44]. 

Milli  dilin  mühüm  tərkib  hissəsi  olan  terminologiya  ilə  bağlı  Azərbaycan 

aydınlarının  əksəriyyətinin  mövqeyi  belə  idi  ki,  ərəb  və  fars  mənşəli,  eləcə  də 

beynəlxalq terminləri  dilimizdən çıxararaq yerində qədim türkcədə olan sözləri, 

yaxud  da  türk  dilinə  uyğun  yeni  sözləri  işlətmək  lazımdır.  1926-cı  ildə  Bakıda 

keçirilən I Ümumittifaq Türkoloji Qurultayda, eləcə də həmin dövrdə Bakıda nəşr 

olunan bir sıra qəzet və jurnallarda bu ideya ciddi şəkildə dəstək qazanmışdı. 

Həmin  dövrdə  milli  ədəbi  dilin  qədim türkcə  və  yeni  sözlər əsasında for-

malaşmasının  tərəfdarları  bu  fikirlərini  sübuta  yetirmək  üçün  bir  sıra  əsərlər  və 

məqalələr yazmışlar. Onlar bu əsərlərində (Azərbaycan dilinin) qədim türkcənin 

bir  parçası  olduğunu  iddia  edirdilər.  Məsələn,  bu  fikri  müdafiə  edən  dilçi 

alimlərdən  Bəkir  Çobanzadəyə  görə,  türk  dili  türk-tatar  dilinin  bir  parçası,  bir 

budağıdır.  Türk-tatar  dilinin  abidələri  isə  Orxon-Yenisey  abidələri  (VII-VIII 

əsrlər), “Qutadğu Bilig”, “Divanü Lüğat-it-Türk” və başqaları olmuşdu [17.S.66-

67]. O yazırdı ki, hazırda milli dilin formalaşması ilə bağlı üç cərəyan var: 1) Xal-

qın  dilində  yazmağa  üstünlük  verənlər  (“mollanəsrəddinçilər”  və  b.);  2)  İstanbul 

ədəbi  şivəsinə  üstünlük  verənlər  (H.Cavid  və  b.);  3)  Orta  mövqe  tutanlar  – 

xalqın canlı danışıq dili və klassik ədəbi dilin bütövlüyündən çıxış edənlər. Ona 

görə  ilk  iki  cərəyanın  irəli  sürdüyü  prinsiplər  əsasında  Azərbaycanda  ədəbi  dil 

yarana  bilməz.  Çünki  birincisini  ədəbi  sistemə  salmaq  mümkün  olmadığı  kimi, 

ikincisi  də  Azərbaycan  türk  dilinin  xüsusiyyətlərini  kifayət  qədər  əks  etdirmir. 

Bu  baxımdan  “xalqın  canlı  danışıq  dili  və  klassik  ədəbi  dilin  bütövlüyündən 

çıxış edənlərin ədəbi dili istiqbala malikdir” [17.S.76-77].  

Bu dövrdə dilçi alimlərdən B.Çobanzadə, F.Ağazadə də hesab edirdilər ki, 

dilimizdə  minlərcə  əcnəbi  kəlmə  var  ki,  onları  türkləşdirmək  mümkün  deyil. 

Ona  görə  də  türkləşə  bilməyən  kəlmələrin  qədim  türkcəsi  var;  onları  canlan-

dırmaq və dilimizə gətirmək lazımdır. Qədim türkcədə qarşılığı olmayan sözləri 

isə başqa türk dillərindən (cığatay, altay və s.) almaq lazımdır. F.Ağazadə  qeyd 

edirdi  ki,  vaxtilə  başqa  dillərin  təsiri  altında  yarımcan  qalmış  türk  dili  indi 

dirilmək  istəyir, köhnə  zənginliyinə  qayıtmaq fikrindədir: “Buna  dəlil türk  ellə-

rindəki dil hərəkətləridir: bir yerdə dili türkləşdirirlər, o biri yerdə saflaşdırırlar, 

hətta  Azərbaycanda  istilahları  da  türkləşdirmək  fikrinə  gəlmişlər.  Bəs  “türkcə-

miz çoxdan itirdiyi yatağına qayıtmaq istəyirmi?” [11.S.10-11]. Hənəfi Zeynallı 

isə  “Azərbaycanda  el  ədəbiyyatı”  məqaləsində  (1926)  yazırdı  ki,  Azərbaycanın 

işğalçıların əsarəti altında olduğu “zamanında xalq yaradıcılığının bir qismi olan 

Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında 

 

109 

el  ədəbiyyatı,  el  söz  və  ahəngi,  el  vəzni,  el  düşünüşünün  büsbütün  xatirələrdən 

silinməsinə çalışılmışdır. El sözünü işlətmək istəyənlər bu elin yağıları nüfuzuna 

tabe  olaraq  sapqın  mülahizələrə  uymuşdular.  Hətta  o  dərəcəyə  varmışdılar  ki, 

həqarətlə “türk demişkən” demədikcə öz ana dilindəki bir sözü işlətməyə cəsarət 

edə bilməzmiş” [18.S.120].  

Milli aydınlar tərəfindən irəli sürülən  Azərbaycan türk ədəbi  dilinin ərəb, 

fars,  rus,  eləcə  də  digər  əcnəbi  terminlərdən  təmizlənməsi  və  qədim  türkcə 

əsasında  formalaşması  ideyasının  ictimaiyyət  arasında,  o  cümlədən  mətbuatda 

bu  qədər  dəstək  görməsi  SSRİ  rəhbərliyini  və  sovet  ideoloqlarını  ciddi  şəkildə 

narahat  etmişdi.  Eyni  zamanda  sovet  ədəbiyyatında  puristlər  adlandırılan 

[3.S.131] milli fikrin tərəfdarları rus mənşəli sözləri də dəyişməyi təklif edirdilər 

ki,  bu  da  sovet  imperiyası  üçün  dözülməz  idi.  Həmin  dövrdə,  eləcə  də  sonralar 

sovet ideoloqları və onların Azərbaycandakı təmsilçiləri bu təklifləri pantürkizm, 

millətçilik kimi qiymətləndirir və tənqid edirdilər.  

Ancaq  milli  terminologiya  məsələsində  türkcənin  milliləşdirilməsinin  – 

qədim  türkcəyə  müraciət  edilməsinin  əleyhinə  olanlar  əsasən  milli  dil  məsə-

ləsində “mollanəsrəddinçilər”in mövqeyini müdafiə edirdilər. Buna səbəb “mol-

lanəsrəddinçilər”in 27 aprel işğalından öncə də dil məsələsində ortaq türk dilinin 

deyil, Azərbaycan türklərinin  danışıq  dilinin  inkişafına çalışmaları və bu zaman 

rus  və  Avropa  mənşəli  sözlərə  meyil  etmələri  idi.  Sovet  beynəlmiləlçiliyinin 

tərəfdarları üçün Azərbaycan türk ədəbi dilinin formalaşmasında ən yaxşı variant 

“mollanəsrəddinçilər”in yolu idi [12.S.70]. 

1920-ci  illərdə  “mollanəsrəddinçilər”in  əsas  siması  olan  Cəlil  Məmməd-

quluzadə “Molla Nəsrəddin” jurnalının SSRİ dövründə nəşr olunan saylarının bi-

rində  dərc  olunmuş  “Təmizləmək”  məqaləsində  Bakıda  keçiriləcək  Türkoloji 

Qurultayla  bağlı  dil  məsələsinə  toxunaraq  yazırdı:  “İndi  Türkoloji  Qurultay  da 

bir  belə  sil-süpürə,  yır-yığışdıra  başlayacaqdır.  Amma  bu  qurultayın  təmizlə-

yəcəyi ev deyil, dildir və özü də türk dilidir. Bəziləri dildə nə zibil ola biləcəyini 

soruşa bilərlər. Dərd elə burasındadır ki, heç bir evdə bizim dilimizdə olan qədər 

zibil yoxdur. Əlifba zibili, əruz vəzni zibili, ərəb dili zibili, fars dili zibili, din zi-

bili  və  başqaları.  Türk  dilini  bütün  bu  zibillərdən  təmizləmək  lazım  gəlir” 

[19.S.632]. 

Maraqlıdır  ki,  yerli  “beynəlmiləlçilər”  milli  dilin  xalqlaşması  dedikdə, 

xalqın  danışdığı  türkcəni  nəzərdə  tutduqlaru  halda,  sovet  ideoloqları  “xalqlaş-

maq” adı altında türk dilinin əsas mahiyyətinin və məzmununun bəsitləşdirilməsi 

və sonralar bunun əvəzində türk dilinin rus və Avropa mənşəli sözlərlə doldurul-

masını qarşılarına məqsəd qoymuşdular. Başqa sözlə, S.M.Əfəndiyevin təbirincə 

desək, 1930-1940-cı illərdə bir tərəfdən türk dili “ərəbçilik və farsçılıq təsirindən 

müvəffəqiyyətlə  azad  edilir”  [12.S.334],  digər  tərəfdən,  sürətlə  ruslaşdırılır  və 

beynəlmiləlləşdirilirdi.  Bu  baxımdan  “mollanəsrəddinçilər”in  xalqa  yaxın  yol 

tutmasını əlində bayraq  edərək, onların İstanbul şivəsini  və  qədim türkcəni tən-

qid etməsini təqdir edənlər “Azərbaycan dili” adı altında bu dilin ruslaşdırılması 

və  avropalaşdırılması  məsələsində  eyni  mövqe  tutmurdular.  Halbuki  millilik-

türkçülük  tərəfdarları  deyil,  məhz  sovet  “beynəlmiləlçilər”i  türk  dilini  xalqın 

dilindən ayırır, onu “beynəlmiləlləşdirirdi”.  

Faiq Ələkbərov 

 

110 

Çünki  milli  dil  məsələsinin  müzakirəsində  yerli “beynəlmiləlçilər” əvvəl-

cə  dildə  “xalqlaşmaq”  –  xalqın  danışdığı  türk  dilində  milli  dil  yaratmaq  yolu 

tutsalar  da,  1930-cu  ilin  ortalarından  etibarən  bu  fikrin  nümayəndələrindən 

bəziləri  deyirdilər  ki,  türk  dilindəki  ərəb  və  fars  mənşəli  sözləri  rus  və  Avropa 

mənşəli  sözlərlə  əvəz  etmək  lazımdır.  Çox  təəssüflər  olsun  ki,  bununla  da 

dilimizə əsasən rus, qismən də Avropa mənşəli terminlər daxil oldu. Bununla da 

“məzmunca  sosialist,  formaca  milli  mədəniyyət  yaradılması”,  “Lenin  dilinin 

öyrənilməsinin  vacibliyi”  devizləri  altında  azərbaycanlılar  milli  mənəvi 

dəyərlərindən  uzaqlaşdırılırdı.  Beləliklə,  Azərbaycan  dilinin  əlifba  vasitəsilə 

türkləşməyə başladığı 30-35 illik bir dövr geridə qalır, onun yerini “böyük, xilas-

kar qardaşın”  əlifbası  və rus terminləri tuturdu. Bu baxımdan M.B.Məmmədza-

dənin  fikri  olduqca  düşündürücüdür:  “Sovet  ideoloqları  ruslaşdırma  nəticəsində 

yarı rusca, yarı türkcə olan “internasional” dil yaradırdılar [20.S.574-575]. Çünki 

artıq 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay iştirakçılarının də-

fələrlə  Azərbaycandan  danışarkən  türk  respublikası  kimi  vurğuladıqları  bu  öl-

kənin [21.S.27; 297] həm zahirində, həm də mahiyyətində sovet ideoloqları ciddi 

dəyişikliklər etmişdilər”. 

Milli  terminologiyanın  ruslaşdırılması  siyasəti  o  qədər  güclü  olmuşdu  ki, 

1930-cu  illərin  axırları,  1940-cı  illərin  əvvəllərində  bəzi  ziyalılarımız  ifrata 

vararaq rus və  Avropa terminlərini  (alqebra, qradus, nerv, prosent, şar, muskul, 

pauza, avtor, epos, tragediya, kultura, stilistika, minus, vertikal, evolyusiya, qeo-

qrafiya, qeometriya və s.) türk dilinin qayda-qanunlarına uyğunlaşdırılmadan tət-

biq olunması təklifini irəli sürürdülər. Çox təəssüf ki, o vaxt Azərbaycan ziyalı-

larından  bəziləri  (repressiyanın  qurbanı  olmayanlar)  bu  prosesin  kor-koranə 

təbliğatçısına çevrilmişdilər. Artıq 1940-cı illərin ortalarında, bəzi ziyalıların öz-

lərinin  də  etiraflarına  görə, ruslaşdırma siyasəti  nəticəsində  Azərbaycan  dili rus 

və Avropa mənşəli sözlərlə xeyli korlanmışdı.  

Beləliklə,  Azərbaycanda  “milli  terminologiya”  məsələsinə  münasibətdə 

sovet  rəhbərləri  və  ideoloqları  bu  mərhələdə  bir  tərəfdən  “türk  dili”  anlayışını 

xalqın yadından çıxarmağa və müstəqil “yeni dil” – “Azərbaycan dili” anlayışını 

formalaşdırmağa  çalışdıqları  halda,  digər  tərəfdən  “Azərbaycan  dili”ni  formal 

bir dil halına gətirərək, faktiki olaraq, rus dilini rəsmi dil səviyyəsinə qaldırmağa 

cəhd göstərmişlər. Şübhəsiz, hər iki məsələni öz müstəmləkə maraqlarına uyğun 

şəkildə həll etmək üçün sovet Rusiyası Azərbaycan alimlərindən, ziyalılarından, 

dövlət xadimlərindən və başqalarından da maksimum faydalanmağa çalışmışdır. 

 

 

 

Ə D Ə B İ Y Y A T  

 

1.  Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 - iyun 1941). Bakı, 

“Elm”, 2008. 

2.  Azərbaycan türk xalq şivələri lüğəti. 1 cild. 1-ci buraxılış. “A” hərfi. Bakı, 

“Az.DETİ”, 1930. 

3.  Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü). III cild. Bakı, “Elm”, 1982. 

4.  Axundzadə M.F. Əsərləri. Üç cilddə. III cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005. 

Azərbaycanda 90 il öncə Türkoloji Qurultayın keçirilməsinin əsl mahiyyəti haqqında 

 

111 

5.  Şahtaxtlı M. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Çaşıoğlu”, 2006. 

6.  Hüseynzadə Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə. II cild, Bakı, “Çaşıoğlu”, 2008. 

7.  Балаев А. Этноязыковые процессы в Азербайджане в XIX-XX вв. Баку, 

2005. 

8.  Erzurumlu K. Türklüye baxış. İstanbul, 2006. 

9.  Rəsulzadə M.Ə. Stalinlə ixtilal xatirələri. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011. 

10. Məmmədova F. Azərbaycan mühacirətinin kulturoloji irsində dil problemi. 

Bakı, “Elm”, 2007. 

11. Ağazadə F. Türk dilinin dirilmək və zənginləşdirilmək yolları (tükənəklər). 

Bakı, 2006. 

12. Əfəndiyev S.M. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə, II cild, Bakı, 1990.  

13. Nəcəfov X. Səmədağa Ağamalıoğlu. Bakı, “Azərnəşr”, 1966. 

14. “Yeni yol” qəzeti, № 56, 7 mart 1926-cı il. 

15. Axundov R. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Azərnəşr”, 1977. 

16. Yılmaz M. Tarixi, siyasi ve kültürel yönleriyle Türklerin dünyası ve 

Türkiyenin dış türkler politikası. Ankara, Kripto, 2010. 

17. Çobanzadə B. Seçilmiş əsərləri. V cild. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2007. 

18. Zeynallı H. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Yazıçı”, 1982. 

19.  “Molla Nəsrəddin” jurnalı. VI cild. Bakı, “Çinar ÇAP”, 2010. 

20. Mehmetzade M.B. Sovyet Azerbaycanda Türk dilinin ruslaşdırma ve imha 

siyaseti hakkında. Kurtuluş, Berlin, 1936, № 20. 

21. Nərimanoğlu K.V. 1926-cı il Bakı Türkoloji qurultayı. Bakı, “Çinar-ÇAP”, 

2006. 

 

 

 

Фаик Алекперов 

 

Об истинном значении проведения Тюркологического съезда в 

Азербайджане 90 лет назад 

 

Р е з ю м е  

 

В  статье  отмечается,  что  основными  вопросами,  стоящими  перед  Первым 

тюркологическим  съездом,  состоявшимся  26  февраля  –  5  марта  1926  г.  в  Баку, 

были вопросы связанные с национальным алфавитом и национальным языком. Ос-

новными инициаторами созыва съезда были Комитет нового тюркского алфавита 

и Общество обследования и изучения Азербайджана. На Тюркологическом съезде 

были заслушаны доклады по переходу с арабского алфавита на латинский. Из 131 

участника  Съезда  93  делегата  были  представителями  тюркских  национальностей. 

Интересно,  что  на  съезде,  наравне  с  принятием  латинского  алфавита  и  реформой 

арабского  алфавита,  были  также  рассмотрены  вопросы  создания  национальной 

терминологии,  а  также    вопросы  связанные  с  литературным  языком,  методикой 

преподавания родного языка и орфографией тюркских языков. По вопросу о тюрк-

ском  алфавите  выделялись  два  направления:  латинисты  и  реформаторы  (т.е.  сто-

ронники  арабского  алфавита).  В  статье  также  исследуются  причины  перехода  с 

арабского алфавита на латинский, а в последствии на кириллицу.  

 

 

Faiq Ələkbərov 

 

112 

 

Ключевые слова: Первый тюркологический съезд, Комитет нового тюрк-

ского  алфавита,  Общество  обследования  и  изучения 

Азербайджана, арабский алфавит, латинский алфавит 

  

 

 

Faig Alekberov 

 

On the Real Essence of Holding the Turkological Congress  

in Azerbaijan 90 Years Ago 

 

A b s t r a c t  

 

In the paper the problem of national alphabet and national language is analyzed 

as  one  of  the  main  problems  in  the  Turkological  Congress  held  in  Baku  in  1926.  The 

main  initiators  of  the  Turkological  Congress  were  the  Committee  of  New  Turkish 

Alphabet  (  NTA)  and  Azerbaijan  Research  and  Learning  Society.  The  responds 

concerning  the  challenge  for  changing  the  Arabic  alphabet  into  the  Latin  one  were 

discussed in the Congress. 93 representatives out of 131 countries joining the Congress 

were  Turkic-speaking,  but  the  rest  of  them  were  members  of  other  peoples.  The  main 

thing  is  that  besides  the  reforms  in  the  Arabic  alphabet  and  acceptance  of  the  Latin 

alphabet, the problems of formation of National terms and Literary language for Turkic-

speaking  peoples,  teaching  methods  of  Mother  tongue,  some  problems  concerning 

Orthography of Turkic languages were also touched upon in the Congress. There existed 

two  main  trends  in  New  Turkish  alphabet:  1)  supporters  of  Latin  alphabet;  and  2) 

reformers ( supporters of Arabic alphabet). Besides the arguments of supporters of these 

trends, the reasons of transition from Arabic alphabet into Latin, and then into Cyrillic 

alphabet are also explained in the paper. 

 

Key  words:  Turkological  Congress,  Azerbaijan  Research  and  Learning 

Society,  the  Committee  of  New  Turkish  alphabet,  supporters  of 

Latin alphabet, supporters of Arabic alphabet 

 

 

 

 

____________