Plan: 1 Defektologiyanın predmeti və vəzifələri

---

Mövzu: 1 Defektologiyanın mövzusu, vəzifələri və tədqiqat metodları 

Plan: 

1 Defektologiyanın predmeti və vəzifələri 

2 Defektologiyanın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti 

3 Defektologiyanın inkişaf tarixi 

4 Defektologiyanın sahələri 

5 Defektologiyada anomal inkişaf anlayışı 

6 Defektologiyanın başqa elmlərlə əlaqəsi 

7 Defektologiyanın tədqişqat metodları 

1 Defektologiyanın predmeti və vəzifələri 

Defektologiyanın inkişaf xarakteri və səviyyəsi cəmiyyətin sosial-iqtisadi şəraiti,qanunu 

elmlərin (təbiətşünaslıq,təbabət,fiziologiya, 

psixologiya, pedaqogika və s.) vəziyyəti atipik uşaqların hərtərəfli 

öyrənilməsi sahəsində qazanılmış tövsiyyələr, əqli və fiziki inkişafında qüsur 

olan uşaqların sistemli öyrənilməsidir. 

Qeyd edək ki, defektologiya aşağıdakı məsələləri həll edir: 

 

1.Analizatorlar sistemində ,mərkəzi sinir sistemində 

anomaliyaları olan uşaqların fiziki və əqli inkişafının obyektiv 

qanunauyğunluqları hərtərəfli və daha dərindən öyrənilməsini 

həyata keçirir. 

 

2.Defektin strukturunu, müalicə imkanlarını müəyyənləşdirir. 

 

3.Atipik uşaqların həyat və fəaliyyətini sosial mühitdəki xüsusiyyətlərini öyrənir. 

 

4.Gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə verilən tələblər baxımından təhsilin 

inkişaf prinsiplərini işləyib hazırlayır. 

 

5.Əməli fəaliyyətə hazırlığın forma və yollarını müəyyənləşdirir. 

 

6.Uşağın inkişafındakı anomaliyalara qarşı müalicə vasitələrini işləyib 

hazırlayır.  

Defektologiya öz inkişaf prosesində müntəzəm olaraq yen elmi tədqiqat məlumatları əsasında 

zənginləşir. 

Eksperimental tədqiqatların gedişindən və təlim-tərbiyə təcrübəsinin 

öyrənilməsinə yaxınlaşır. 

2 Defektologiyanın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti 

Bu deyilənlərdən aydın olur ki, defektologiya əsaslı fənninin qarşısında 

mühüm nəzəri və praktik vəzifələri vardır. Həmin vəzifələri həyata 

keçirmədən defektologiya tələb olunan səviyyəyə qalxa bilməz. 

Müasir defektologiya nəzəri vəzifələrinə hər şeydən əvvəl təlim-tərbiyə 

və yaxud müayinə, müşahidə prosesində fiziki inkişafın imkanlarını, təlim- 

tərbiyənin ümumi psixoloji qanunauyğunluqlarını öyrənməyi aid etmək olar. 

Bununla yanaşı olaraq defektologiyanın əsasları qarşısında duran mühüm 

nəzəri vəzifələrdən biri kimi (qüsurların yaranma səbəblərini) normal və anomal inkişafı 

qanunauyğunluqları, uşaqlarda qüsurların yaranma 

səbəblərinin öyrənilməsi və aradan qaldırılması, onların fərdi yanaşma, əqli 

və sensor çatışmazlıqlar onların aradan qaldırılmasının ən səmərəli elmi yollarını 

müəyyənləşdirmək olar. 

 

 Defektologiyanın inkişaf tarixi 

 

Əqli və fiziki cəhətdən zəif olan uşaqları müəyyənləşdirmək və onları 

tərbiyə etmək həkimləri və alimləri çoxdan maraqlandırırdı. 

---

Təbiətşünaslar və dindarlar eşitmə sistemində və görmə qavrayışında, 

müəyyən nitq fəaliyyətində qüsurlar olan uşağın idrak fəaliyyətini öyrənməyə 

çalışmışlar. 

Həkimlər bütün qüvvələrini inkişafı anomal uşaqların inkişafına, 

orqanizminin pataloji hallarını aydınlaşdırmağa yönəltmişlər. 

Atipik uşaqların idrak və praktik fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini, habelə 

onların fərdi təliminin təcrübəsini öyrənən psixoloq və pedaqoqlar kar və 

lalların və başqa anomal uşaqların ictimai vəziyyətinin yaxşılaşmasına, 

onların təlimi üçün xüsusi təşkil edilmiş sistemin yaranmasına kömək 

göstərilmişdir. 

Pedaqoqlar,psixoloq və həkimlərlə bərabər digər 

mütəxəssislər elmi nailiyyətləri və humanist fikirləri əldə rəhbər tutaraq, 

anomal uşaqları fərdi öyrətməklə təlimə öyrətməyə səy göstərmişlər. 

XIV əsrdən etibarən orta əsrlərdə meydana çıxan anomal uşaqların 

cəmiyyətdən təcrid edilməsi məsələsi aradan qaldırıldı. Bundan sonra artıq 

yaşlılar anomal uşaqlara əvvəlki kimi mənfi münasibət bəsləmədilər və belə 

uşaqları faydalı ictimai əməyə cəlb etməyə başladılar. Anomal uşaqların 

öyrənilməsi sayəsində onların ruhi xəstəliklərini kütlədən ayırmağa 

başladılar. Bundan sonra isə onların qüsurlarının fizioloji və sosial səbəblərini 

təsnif etməyə səy göstərmişlər. 

Karlıq – lallıq hadisəsinin dərk olunması bir qədər dərinləşdi. Lalların 

karlıqdan asılılığının səbəbləri açıldı. 

Anomal uşaqların dərk olunma imkanlarına əsasən onları təlimə və 

əməyə cəlb etmək üçün fərdi təşəbbüslər edildi. 

Tədricən anomal uşaq probleminə dövlət orqanları tərəfindən rəy 

dəyişdi. Qərbi Avropa ölkələrində anomal uşaqların tərbiyəsi dövlət 

əhəmiyyətli məsələyə çevirməyə yönəltməyə şəxsi təşəbbüs edildi. 

Rusiyada bu məsələ amma tipik uşaqlarla bərabər atipik uşaqların 

tərbiyəsində tədricən dövlət hakimiyyətinin diqqətini cəlb etməyə başladı. 

XVIII əsrin ortalarında anomal uşaqların ayrı-ayrı qruplarda tərbiyə etmək 

üçün müəssisələr yaradıldı. Bu vaxt diaqnostik fərdi yanaşma zəif inkişaf 

etmiş olsa da, hər halda qüsurun xarakteri nəzərə alınırdı. 

XIX əsrin başlanmasına yaxın kar, lal və korlar, bir qədər sonra isə 

ağıldankəm uşaqlar üçün xüsusi müəssisələr açılmağa başlayır. Bu 

müəssisələrin açılması uşaqların təlim-tərbiyəsi və ictimai vəziyyətinin 

inkişafında yeni mərhələ kimi qiymətləndirilməlidir. 

Atipik  uşaqlar üçün xüsusi müəssisələrin, yardımçı məktəblərin 

açılması onların təlim-tərbiyəsinin məzmununda əməyə hazırlanmasında, 

kənd təsərrüfatının müxtəlif sahələrində, ictimai faydalı əməyə qoşulma 

yollarının müəyyənləşdirilməsində əsaslı dəyişikliklər yaratmışdır. 

4 Defektologiyanın sahələri 

Defektologiya atipik  uşaqların təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan ümumi 

təhsil pedaqogikasının bir sahəsidir. 

1 Surdopsixologiya –eşitmə əlilliyi olan uşaqların tərbiyəsini, daktil əl-əlifbası 

üzrə işi, dodaqdan oxunu, uşaqların nitqində təsaduf olunan 

nöqsanların islah olunmasını əhatə edir. Onun köməyi ilə uşaqların 

hafizəsi, düşüncə qabiliyyəti tədricən inkişaf edir. onlar bir hadisəni 

digərindən fərqləndirməyi, ümumiləşdirməyi, nəticə çıxarmağı, sözləri 

cümlədə işlətməyi bacarırlar. 

2 Tiflopsixologiya –görmə əlilliyi olan uşaqların təlim - tərbiyəsindən, 

onların Brayl əlifbasından (əl əlifbası) düzgün istifadə etməyi öyrədir. 

3 Oliqofreniya əqli və fiziki inkişafı fərqli olan uşaqları öyrənir və təlim- 

tərbiyəsi ilə məşğul olan elm sahəsidir. 

Əqli və fiziki cəhətdən geridə qalan uşaqların psixi inkişafı normal inkişaf 

etmiş uşaqlardan fərqli olduğundan onlar ümumtəhsil məktəblərin 

---

 

nəzdində təşkil olunmuş yardımçı siniflərdə və əqli cəhətdən geridə qalan 

uşaqlar üçün yardımçı məktəblərdə xüsusi proqramm əsasında təlim- 

tərbiyə alırlar. Təlim və tərbiyə rposesində bu uşaqların nitqində və əqli 

inkişafında qüsuru qismən aradan qaldırır. 

4 Defektologiyanın digər sahəsi olan məktəbəqədər uşaq 

müəssisələrində, ümumtəhsil məktəblərində, poliklinikalarda təşkil 

edilmiş loqopediya məntəqələrində, uşaqların nitqində müxtəlif 

qüsurların aradan qaldırılmasına xidmət göstərir. Bu xidmət təlim- 

tərbiyə sahəsində mənəvi zənginliyi, əxlaq sağlığını və fiziki kamilliyi 

özündə birləşdirən ahəngdar inkişaf edən, ictimai cəhətdən fəal olan 

şəxsiyyətin formalaşdırılması sahəsində məqsədəuyğun iş aparmaq 

kimi çox mühüm vəzifələri əhatə edir. bunların həyata keçirilməsi üçün 

ilk növbədə pedaqoji-psixoloji ustalığımızı təkmilləşdirməli, özümüzə 

qarşı tələbkarlığı artırmalıyıq. 

5 Defektologiyada atipik uşaq anlayışı 

Dünya miqyasında fiziki və psixi inkişafında nöqsanları olan uşaqların sayının 

artması müşahidə edilir. Belə uşaqların artmasına səbəb mühitin pisləşməsi, 

ekologiyanın çirklənməsi, müəyyən qrup valideyinləri xəstəliyi, spirtli içkilər, 

narkomaniya, qadınların həyat tərzinin pisləşməsi və s kimi hallar ciddi təsir 

göstərir. Göstərilən çatışmazlığın xarakterindən asılı olaraq nöqsanlar 

vaxtında düzgün müəyyən edilərsə, uşaqlarda baş verən qüsurları aradan 

qaldırmaq mümkündür və onlar öz təhsilini davam etdirə bilərlər. Uşağın 

psixi və fiziki inkişafının iradi xarakteri onun idrak fəaliyyəti inkişafının bütün 

gedişinə öz təsirini göstərir. Atipik uşaqlarda idrak imkanları müxtəlif olur. 

Onların bəziləri cüzi biliklərə yiyələnir, digərləri isə bu sahədə geniş imkana 

malik olurlar. Buna görə də hər şeydən əvvəl qüsurun strukturu 

müəyyənləşdirmək, fiziki və əqli inkişafın obyektiv qanunauyğunluqlarını 

açmaq lazımdır. Bu baxımdan defektologiya elminin qarşısında mühüm 

vəzifələr dürür. 

6 Defektologiyanın başqa elmlərlə əlaqəsi 

Sağlamlığı məhdud olan uşaqların müxtəlif kateqoriyaları olan halda, 

onların qüsurlarının korreksiya yolları da müxtəlifdir. Onların səbəblərini 

öyrənmək üçün tərbiyə, təlim və korreksiya işini düzgün qurmaq üçün 

defektologiyanın bir sıra elmlərlə sıx əlaqəsi vardır. Xüsusən də pedaqogika 

və psixologiya ilə xüsusi pedaqogikanın bir hissəsi olan surdo, tiflo və 

oliqofren pedaqogika və s. ümumi pedaqogikanın bir hissəsidir və onların 

məqsədi və vəzifəsi birdir: yəni – atipik uşaqların tərbiyəsi və təlimi. 

Atipik uşaqların öyrənilməsi onların təlimi və tərbiyə sisteminin 

təşkilində defektologiya alimləri tərəfindən digər başqa bilik sahələrində 

alınan nəticələrə əsaslanır. Patoloji proseslərin yaranması və gedişinin 

qanunauyğunluqlarını açan ümumi patologiya, orqanizmin quruluşunda baş 

verən çatışmazlıqları öyrənən patoloji anatomiya, ayrı-ayrı orqanların, 

habelə orqanizmin forma və quruluşunu öyrənən patoloji fiziologiya, dilin 

mahiyyətini və inkişafının qanunauyğunluqlarını öyrənən dilşünaslıq, atipikl 

uşaqlarda psixikanın prosesləri, halları və xüsusiyyətlərini öyrənən 

psixologiya, uşaqların təlim-tərbiyəsi ilə məşğul olan ümumi pedaqogika kimi 

elm sahələri defektologiyanın inkişafına lazımı təsir göstərir. 

Plan.7 Defektologiyanın tədqiqat metodları 

Məlumdur ki, hər bir elmin müstəqil elm sahəsi kimi formalaşması üçün 

onun özünə məxsus metodları olmalıdır. Metodu hadisələrin təbiətinin tədqiqi 

üsulu, öyrənilən hadisələrə yanaşma, elmi idrakın dərketmə üsulu və s. kimi 

səciyələndirirlər. Defektologiyada atipik uşaqların psixologiyasını, psixi 

inkişafının ləngimə dərəcəsini, davranışını daha dərindən öyrənmək üçün 

müşahidə, eksperiment, test və psixodiaqnostika metodlarından istifadə 

---

olunur. 

Müşahidə metodu dedikdə, psixi hadisələrin cərəyanına müdaxilə 

etmədən, onu baş verdiyi təbii şəraitdə müntəzəm və məqsədyönlü izləmək 

nəzərdə tutulur. 

Müşahidə metodunun müxtəlif variantlarından istifadə olunması uşaq 

haqqında kifayyət qədər əsaslandırılmış məlumat əldə etməyə imkan verir. 

Müvafiq nəticə əldə etmək üçün müşahidəni müntəzəm aparmaq tələb 

olunur. Tipik  uşaqlar kimi atipik  uşaqların psixologiyası və davranışı 

surətlə dəyişir. Müşahidə zamanı müşahidəçi müvafiq qanunauyğunluğu 

ortaya çıxartmaq üçün uşağın psixikasında olan anomallığı aparılan 

müşahidələrdə müəyyən müvafiq fikirə gələ bilir. Müşahidə sistematik, uzun 

müddətli olmalıdır. Müşahidədən fərqli olaraq oliqofirenlərin psixologiyasını 

öyrənmək üçün xüsusi eksperimental-psixoloji metodlardan da istifadə 

etmək olar. Tipik və atipik uşağın psixologiyası və inkişafı barədə daha 

düzgün məlumatlar əldə etmək üçün eksperiment daha səmərəli 

metodlardan biri hesab olunur. Çünki eksperiment sadə müşahidədən 

fərqlənir. Bu zaman eksperimentator (müəllim) maraqlandığı psixoloji prosesi 

öyrənmək üçün özü buna şərait yaradır. Eksperimentlərin daha səmərəli 

olması üçün onların təbii şəraitdə, oyun və təlim fəaliyyətində aparılması 

zəruridir. Eksperiment metodunun tətbiqinin vacibliyini oliqofreniyanın 

tədqiqi sahəsində aparılan çox saylı tədqiqatlar bir daha təsdiq edir. Bu 

eksperimentlər tibbi - psixoloji və pedaqoji mahiyyət daşıyır. 

Eksperimenlərin yaranması psixi anomiyanın öyrənilməsi ilə bağlı 

olmuşdur. İlk dövrlər köçürülmə xarakteri daşıyan eksperimentlər artıq xeyli 

təkmilləşdirilmişdir və patopsixologiyada təcrübədə ondan geniş istifadə 

olunur. 

Eksperimentin keçirilməsində müəllim və defektoloqun ilkin vəzifəsi 

öyrənilər prosesin faktlarına tabe olmaqdır. Öyrənilən prosesin məzmunu nə 

qədər mürəkkəbdirsə, onun tədqiqi də bir o qədər çətindir və həmişə xeyli 

müddət tələb edir. Göstərilən halda prosesi hissələrə bölməklə öyrənmək 

lazım gəlir. O zaman eksperimentin gedişi aralıq əlaqələrlə qurulur. Bu 

əlaqələr isə mərhələlər üzrə yaradılır. 

Hər bir insan ikili dərk etməyə malikdir: hisslər, düşüncələr, təəssüratlar 

vasitəsiylə dərketmə və özünün, eləcə də başqalarının həyat fəaliyyətində 

onların dərk etdiyi yolla dərketmə. Oliqofren uşaqlarda bu yolların hər ikisi 

nöqsanlı olduğundan ekperimentin əsas mahiyyəti də onların dərketmə 

yollarını müəyyənləşdirilməsinə istiqamətləndirilə bilər, çünki hər bir 

oliqofren uşağın dərketmə prosesləri özünəməxsus tərzdə qurulur. 

Psixoloji ölçmə oliqofrenlərin daxili aləminin öyrənilməsində 

məqsədyönlü vasitədir. Onun ən səmərəli və müasir yolu isə testlərdir. Bu 

sahədə çox saylı testlər yaradılmışdır. Həmin testlər vasitəsilə oliqofren 

şagirdlərin intellektini, şəxsiyyətini, emosional iradi aləmini öyrənmək olar. 

Oliqofren uşaqların psixologiyasının öyrənilməsində aparıflan tədqiqat 

metodlarından tibbi-pedaqoji metodların aparıması tətbiqi də geniş yer tutur.