Qazintilari

 
Sınaqların götürüldüyü yer 
CaО MgO SiO
2
+H
2
O Fe
2
O
3
H
2
O 
Yer səthindən 
 (şırım sınaqları üzrə) 
30,69 20,49  2,18  0,70  0,20 
Dərinlikdən  
(kern sınaqları üzrə) 
29,22 20,20  4,93  0,84  0,38 
Yataq üzrə orta  
göstərici: 
29,86 20,21  3,76  0,78  0,30 
 
Yarımsənaye tədqiqatları nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, dolomit 
kimyəvi tərkibinə görə susuzlaşdırılmış soda və metallurji maqnezium 
oksidi istehsalı üçün yararlıdır. Maqnezium oksididindən maqnezium-
xromit tərkibli kərpiclərin, elektrik poladəritmə sobaları üçün xrom-
maqnezium tərkibli odadavamlı kərpiclərin istehsalında istifadə edilir. 
Dolomitlərin üzlük materiallar istehsalına yararlılığını qiymətlən-
dirilmək üçün götürülmüş sınaqlar tədqiq olunmuş və nəticədə  müəyyən 
edilmişdir ki, dolomitlər aşağıdakı fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərə malik-
dir: həcm kütləsi 2,59-2,71 t/m
3
, xüsusi çəkisi 2,64-2,87 q/sm
3
, suudma 
qabiliyyəti 0,09-1,3%, məsaməliliyi 0,31-5,0%, möhkəmlik həddi: quru 
halda 623,0-1600,0 kqgüc/sm
2
, suhopdurulmuş halda 565,0-1300,0 
kqgüc/sm
2
, dondurulduqdan donra 511,0-1200,0 kqgüc/sm
2
, suya da-
vamlılıq əmsalı 0,90-0,93, şaxtaya davamlılıq əmsalı 0,89-0,92.  
Diametri 6,2 m olan domna sobalarında 40-120 mm ölçülü fraksi-
yaların yandırılması zamanı yandırılma dərəcəsi 95
0
, 1 sutkada əhəng 
çıxımı 9 t, əhəngdə  MgO-nin aktivliyi 83,7% təşkil etmişdir.  
Qeyd olunan nəticələrə əsasən  dolomitlər həm kimyəvi tərkibinə, 
həm də fiziki-mexaniki xüsusiyyətlərinə görə 9479-84 saylı “Üzlük 
məmulatlar istehsalı üçün təbii daşlardan bloklar” Dövlət Standartının 
tələblərini  tam ödəyir və onlardan (əsasən çəhrayı növlərindən) binaların 
daxili və xarici divarlarında üzlük materialı kimi, həmçinin yol və tikinti 
işlərində möhkəmliyi “1200” marka olan çınqıl və maqnezial əhəng 
istehsalında istifadə etmək olar. 

 
102
1980-ci ilin sonlarında dolomitlərdən Naxçıvan, Bakı  və digər 
şəhərlərdə  fəaliyyət göstərən  şüşə zavodlarında istifadə edilməsi məsə-
ləsi qaldırıldı. Bu məqsədlə Nehrəm dolomit yatağının  əvvəllər susuz-
laşdırılmış soda istehsalı üçün öyrənilmiş  C
1
 kateqoriyalı ehtiyatları 
daxilində kəşfiyyat işləri aparıldı (bu barədə məlumatlar “Şüşə sənayesi 
üçün mineral xammallar” bölməsində verilir).  
Tədqiqatlar göstərir ki, Nehrəm yatağının dolomitləri dəniz şəraitin-
də çökmə yolla əmələ gəlmişdir. Bu proses dəniz suyunda pH-ın yüksək 
miqdarı (8,0) və duzluluğun (>200%) artması ilə müşayiət olunmuş  və 
diagenez prosesi nəticəsində  əhəngli çöküntülər dolomitləşərək  dənizin 
dibinə çökmüşdür (R.Qarrels, V.Krumbeyn, V.İ.Smirnov).  
Nehrəm yatağının dolomitləri təmiz tərkibə malik olmaları (terrigen 
qarışıqlar rast gəlinmir) və həmçinin tərkibindəki maqneziumun miqda-
rına görə çox unikal sayılır. Müsbət xüsusiyyətlərindən biri də uzanma 
istiqamətində kilometrlərlə məsafədə dolomitlərin struktur-mineraloji və 
keyfiyyət göstəricilərinin dəyişməməsidir. 
Yatağın istismarının dağ-texniki şəraiti əlverişlidir. Örtük süxurla-
rın olmaması yatağın açıq üsulla istismarına inkan verir. 
Yatağın qrunt sularından tamamilə azad olması, dəmir yoluna 
yaxınlığı  və dolomitin geniş istifadə sahələrinin mövcudluğu Nehrəm 
yatağının müsbət cəhətləri olub, ehtiyatları yüksək məhsuldarlığa malik 
istehsal sahələrini təmin etməyə qadirdir.  
 
2.1.3. Kükürd 
 
Kükürd yer qabığında  ən geniş yayılmış elementlərdən biri olub, 
müxtəlif tədqiqatçıların məlumatlarına görə onun yer qabığındakı klarkı 
0,03-0,05% təşkil edir. Kükürdün səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri onun 
müxtəlif valentli-kəskin bərpa olunan formalardan (metal sulfidləri) 
oksidləşmiş (sulfatlar) formalara qədər birləşmələr  əmələ  gətirməsidir. 
Bu formalar təbiətdə nisbətən geniş yayılmışdır. Elementar (sərbəst) 
kükürd yuxarıda qeyd olunan formalara nisbətən çox az miqdarda rast 
gəlməsinə baxmayaraq böyük təcrübi əhəmiyyət kəsb edir.  
Kimyəvi element kimi kükürd çox aktiv olub, həm oksidləşdirici, 
həm də bərpaedici funksiya daşıyır. Sərbəst kükürdə mineral kimi açiq-
sarı,  qəhvəyi, bəzən isə boz rənglərdə rast gəlinir. 
Kükürd  əsasən sulfat turşusunun (“kimya sənayesinin çörəyi”) 
alınmasında istifadə edilir. Sulfat turşusu isə mineral gübrələrin, suni 

 
103
liflərin, bir sıra turşuların, plastmasın alınmasında və  həmçinin hidro-
metallurgiyanın müxtəlif sahələrində geniş istifadə edilir. Kükürd və 
onun birləşmələri sellüloz-kağız, rezin sənayesindən əlavə kimyəvi-dər-
man sənayesində müalicəvi preparatların hazırlanmasında da geniş 
istifadə olunur. Həmçinin kükürddən partlayıcı maddələrin, kibrit və bir 
sıra sintetik materialların istehsalında, nişasta,  şəkər, şərab və şərbətlərin 
ağardılmasında istifadə olunur. 
Kənd təssərrüfatında kükürd meyvə bağlarının və üzümlüklərin 
dərmanlanmasında və heyvanların müalicəsində istifadə olunur. Kükürd 
birləşmələri neft-kimya sənayesində, yüksək təzyiqə davamlı aparatlar 
üçün sürtkü maddələrinin hazırlanmasında, antidetanatorların alınmasın-
da, kosmetik vəsaitlərin və
 
ağardıcı  tərkiblərin hazırlanmasında,  lak-
boya sənayesində, pirotexnikada, kükürdlü asfaltların, betonların və  
kükürdlü örtüklərin hazırlanmasında və digər sahələrdə istifadə olunur. 
Azərbaycan Respublikasında sərbəst kükürd təzahürləri bir sıra 
məntəqələrdə  məlumdur. V.İ.Meller Azərbaycanın qərb hissəsində 
Üçüncü və Dördüncü dövr çöküntülərinin yayıldığı sahələrdə,  əsasən 
gips toplanan ərazilərdə kükürd çıxışlarının siyahısını  tərtib etmişdir. 
S.A.Kovalevski Azərbaycanın  şərq hissəsində palçıq vulkanlarının 
təsvirini verərkən, Keçəldağ, Lökbatan və s. vulkanlarda kükürd 
təzahürləri qeyd etmişdir.  Keçəldağ vulkanının yamacında 200 qr 
ağırlığında xırda kristal kükürd tapılmışdır.  
Azərbaycanda olan bütün kükürd təzahürləri içərisində Naxçıvan-
çay hövzəsindəki, Gömür kəndinin yaxınlığındakı kükürdsaxlayan sü-
xurlar daha çox maraq kəsb edir. 
 
2.1.3.1. Gömür kükürd yatağı 
 
Yataq Naxçıvan  şəhərindən 50 km şimalda,  Şahbuz rayonunun 
Gömür kəndindən isə 2 km cənub, cənub-qərbdə yerləşir. 
Yataq və onun geoloji quruluşu bir şox tədqiqatçılar-A.A.Stoyanov, 
V.E.Livental, V.Q. Yudovski, A.A.Florenski, K.N. Paffenholts  və  E.K. 
Ustiyev tərəfindən öyrənilmişdir. 
Müxtəlif vaxtlarda Q.V.Vaşadze və İ.N.Sitkovski tərəfindən yataq-
da kəşfiyyat işləri aparılmış, M.Ə.Qaşqay tərəfindən öyrənilmişdir. 
Rayonun geoloji quruluşunda qalınlığı 800 m-dən çox olan Eosen 
yaşlı vulkanogen-çökmə süxurlar iştirak edir və bir-biri ilə əlaqəsi olan 
iki fasiya ilə təmsil olunur. Gömür kəndindən cənub-qərbdə Eosen yaşlı  

 
104
süxurlar bəzən konqlomeratlarla, əhəngli qumdaşları  və qumlu əhəng-
daşları ilə laylaşan tufogen qumdaşları ilə təmsil olunur.  
Qeyd olunan süxurlar  istiqaməti Gömürçayın vadisinə uyğun gələn 
en istiqamətli  antiklinalın cənub qanadında yatır.  
Yataq ərazisində və Gömürçay vadisində bu süxurlar  qədim çayın 
terras çöküntüləri, dellüvial, həmçinin uçqun və töküntü süxurları  və 
daşqın nəticəsində  gətirilən süxurlarla örtülmüşdür. Dellüvial süxurların 
ümumi qalınlığı 20-30 m-ə çatır. 
Mineral bulaqların və kükürdsaxlayan süxurların bir xətt üzərində 
yerləşməsi Gömürçay  vadisində daha zəif tektonik sahələrin yerləşdiyini 
təsdiq edir. Elə bunun nəticəsidir ki, həmin sahədə karbonatlı-hidrokar-
bonatlı-xlorlu-sulfatlı mineral sular geniş yayılmışdır. 
Kükürdlü və vulkanogen süxurların intensiv opallaşması, silisləş-
məsi və  həmçinin kaolinləşməsi müşahidə olunur. Yataqda A.A.Flo-
renski və E.K. Ustiyev tərəfindən opallaşmış süxurlardan götürülmüş 
sınağın kimyəvi tərkibi aşağıdakı kimi olmuşdur: SiO
2
-84,54%, TiO
2
-
4,0%, Al
2
O
3
-3,32%, q.z.i.-7,12%. Qeyd etmək lazımdır ki, süxurlar 
təkrar dəyişməyə məruz qaldığından, titan oksidinin miqdarı yüksəkdir.  
Pustaçayın yuxarı axım hissəsindən götürülmüş  sınağın kimyəvi 
tərkibində    sərbəst kükürd (S)-0,02-9,98%, əsasən 0,18-1,25%, SO
3
-
7,16-12,17%, SiO
2
-53,28-58,43%, Fe
2
O
3
-5,22-6,65% təşkil edir.  
Gömür yatağı rayonunda kükürdün 5 mineragenetik tipi möv-
cuddur: 
1.Tünd rəngli effuziv süxur qaymalarında təsadüf olunan kükürd. 
2.Məsaməli opalsaxlayan süxurlarda rast gəlinən kükürd. 
3.Brekçiya görünüşlü süxurlarda rast gəlinən səpinti kükürd. 
4.Gömürçayın mənbəyində boz gillərdə rast gəlinən kükürd . 
5.Gömürçayın mənbəyində (Cimcimli yurd) andezit boşluqlarında 
rast gəlinən kükürd. 
Birinci tip. Qeyri-adi görünüşlü, sarımtıl-yaşıl çalarlı, boz rəngli 
andezit tərkibli effuziv süxurlarla sıx qarışmış, dənəvər kütləli kükürdə 
aid olub, 75%-ə qədər kükürd saxlayır. Bu tip qaymalara ancaq Gömür-
çayın orta axım hissəsində rast gəlinir. Bu süxurların yayıldığı sahə 
təqribən 4 kv.km təşkil edir. Brekçiyavarı süxurlarda qaymaların miqdarı 
300 m
3 
süxurda 20 kq təşkil edir. Bu qaymalar ilk dəfə istismar işləri ilə 
məşğul olan sahibkarlar tərəfindən toplanılmış və istismar edilmişdir. 

 
105
İkinci tip. Məsaməli opalsaxlayan süxurlarda rast gəlinən kükürd 
“Şan-Qirem” tərəfindən Çor Talada istismar işləri aparılarkən müşahidə 
olunmuş və istismar edilmişdir. 
Üçüncü tip. Brekçiya görünüşlü süxurlarda səpinti kükürdə Gö-
mürçayın sağ sahilindəki açılışlarda, narzan mineral bulağından üst 
tərəfdə, Gömür kəndinə gedən yolun ətraflarında müşahidə olunur. 
Kükürd bəzən ölçüsü bir neçə santimetrə çatan kiçik konsentrik sahə-
lərdə gözlə görünür.  Kükürdün orta miqdarı 0,5% təşkil edir. 
Dördüncü tip. Gömürçayın mənbəyində aparılan tədqiqatlar nəticə-
sində uzunluğu 36 m, eni 8 m, qalınlığı isə 5 m olan ensiz linza şəklli boz 
rəngli gipsli gillər aşkar edilmişdir. Kükürd gipsin müşayiəti ilə olub, cüzi 
ehtiyata malikdir. Burada kükürdün miqdarı 1%-ə qədər təşkil edir.  
Beşinci tip. Gömürçayın mənbəyində və Cimcimli yurd sahəsində 
Oliqosen yaşlı boz rəngli dəyişmiş andezitlərdə boşluqları tamamilə 
dolduran, pirit, seolit və kvars kristalları ilə paragenetik əlaqə təşkil edən 
kükürdlər bu tipə aiddir. Bəlli olduğu kimi kükürd və pirit paragenetik 
minerallar olub, biri o birindən əlahiddə əmələ gəlmir. 
Yuxarıda qeyd olunanları ümumiləşdirərək aşağıdakı nəticəyə gəl-
mək olar: 
1. Gömürçay dərəsində örtük süxur qatında qayma və  qırıntıların 
kükürdləşməsi qeyri-bərabərdir. Örtük süxurların üst qatında toplanan 
kükürdlü qaymalar axım və eroziya sularının təsiri nəticəsində yer səthi-
nə çıxdığından uzun illər ərzində kustar üsulla istismar edilmişdir. 
Böyük və irihəcmli kükürdləşmiş qaymaların tapılma ehtimalı  əv-
vəllərdə olduğu kimi təsadüfi xarakter daşıyır. Kükürdün qayma-səpinti 
tipli yataqlarını ciddi müəssisələr üçün xammal bazası kimi qəbul etmək 
məqsədəuyğun sayılmır. 
2. Köklü yataqlar Pustaçayın yuxarı hövzəsində geniş yayılmış zəif 
kaolinləşmiş, kvarslaşmış  və piritləşmiş andezitlərdə öyrənilmişdir. Bü-
tün kəsiliş boyu eynicinsli filizləşmə aşkar edilməmişdir. Nisbətən inten-
siv kükürdləşən sahələr rast gəlinir. 
Köklü yataqlarda filiz tamamilə Gömürçay dərəsində  rast gəlinən 
filizli qaymalarla birlikdə  aşkar edilmişdir. Köklü yataqlardan fərqli 
olaraq qaymalarda daha zəngin (kükürdün miqdarı  təqribən 40%-ə 
qədər) sahələr aşkar edilmişdir. Hazırkı öyrənilmə dərəcəsinə görə köklü 
yataqlar ciddi öyrənilmə və kəşfiyyat işlərinin aparılmasını tələb edir. 
3. Kükürdləşmiş gillər köklü yataqlardan şimalda aşkar edilmiş və 
piritin ayrılması hesabına əmələ gəlmişdir. Burada kükürd əmələgəlmə-

 
106
nin sulfat mərhələsi əyani ifadə olunur. Böyük nəzəri əhəmiyyət daşıma-
sına baxmayaraq  təcrübi əhəmiyyəti yoxdur. 
Kükürdün yatımı  və geoloji şəraiti Gömür yatağının perspektivli 
olmadığını göstərir. Ayrı-ayrı kükürdlü qayma və sahələrin tapılması 
lokal  əhəmiyyət daşıyır. Gömür kəndinin yaxınlığında aşkar edilmiş 
kükürdlü süxur çıxışları köklü yataqlara aid edilsə  də, istismar zamanı 
onların iri qaymalara  aid olduğu müəyyən edilmişdir.  
Aşağı sahənin kaolinli-gipsli-kükürdlü süxurları yerli əhəmiyyət 
kəsb edir və onlardan kənd təsərrüfatında ziyanvericilərə qarşı mübarizə-
də istifadə etmək olar. Kükürdün proqnoz ehtiyatları 1,5 min ton miqda-
rında qiymətləndirilir.  
 
2.1.4. Şüşə sənayesi üçün mineral-xammallar 
 
Şüşə  sənayesində  həm təbii mineral-xammallardan, həm də kimyəvi 
yolla alınan məhsullardan istifadə edilir. Şüşənin kütləvi növlərinin isteh-
salında şixtada əsas komponenti mineral-xammallar təşkil edir. Əsas kom-
ponent kimi kvars qumu şəklində SiО
2
-dən istifadə edilir. Şüşə istehsalında 
şixtanın 50-85%-ni kvars qumları təşkil edir. Xüsusi  şüşələrdə (xrustal) bu 
miqdar 99,5-99,8%-ə çatır. SiО
2
-nin bir hissəsi şixtaya digər komponentlər 
- məsələn, peqmatit və çöl şpatları tərəfindən daxil olur. 
Bütün növ şüşələrin istehsalında  şixtaya soda, natrium sulfat, nat-
rium silikat, bəzən qələvi süxurların - çöl şpatı və  nefelinin tərkibində 
10-17%  Nа
2
О, təbaşir,  əhəngdaşı, mərmər, dolomit şəklində 5-10%  
CаО, dolomit şəklində 4-5%  МgО daxil olur. Şixtaya 2%-ə qədər, bəzən 
isə 4-6%-ə  qədər  Аl
2
О
3
 daxil etmək üçün çöl şpatı, peqmatit, qranit, 
bəzən kaolin, odadavamlı gil və s. istifadə edilir.  
1 ton pəncərə şüşəsi istehsal etmək üçün 760-920 kq kvars qumu, 
230-260 kq əhəngdaşı və dolomit, 175-182 kq sulfat, 54-108 kq peqmatit 
tələb olunur. Şüşəbişirmədə əsasən məhdud miqdarda rəngləyici oksidlər 
və yüksək miqdarda kvars saxlayan qumlardan istifadə edilir. 
Təmiz kvars qumlarından metallurgiya sənayesində  qəlib tökmə 
işlərində, abraziv material kimi, çini-saxsı istehsalında təhsisedici  əlavə 
kimi, silikat tikinti materiallarının (silikat kərpic, armaturlu və armatursuz 
möhkəm və boşluqlu silikat beton) istehsalında geniş istifadə edilir. 
Bundan əlavə tərkibində SiO
2
-nin miqdarı 70%-dən az olmayan   (əsasən 
80-95%) kvars qumlarından portlandsement istehsalında silikat modulun 
yüksəldilməsi, alüminat modulun aşağı salınması  məqsədilə    təhsisedici 

 
107
əlavə kimi istifadə edilir. Tərkibində SiO
2
-nin miqdarı 97%-dən az ol-
mayan kvars qumlarından qaynaq
   
işlərində, SiO
2
-nin miqdarı 75%-dən 
az, gil hissəciklərinin miqdarı 3%-dən çox olmayan, dənələrinin ölçüsü 
0,1-2,0 mm olan təmiz kvars qumlarından qış aylarında lokomotivlərdə 
relslə təkər arasında sürtünmənin artırılması məqsədilə istifadə edilir.  
Tökmə sənayesində təkcə kvars qumlarından deyil, həm də kvars- 
çöl şpatlı və həmçinin kvarslı-gilli qumlardan istifadə edilir.  
Kvars qumlarının  şüşə  və tökmə-qəlibləmə növlərinə bölünməsi 
şərtidir. Bir sıra qum yataqları həm şüşə istehsalında,  həm də qəlibləmə 
işlərində istifadə edilir. 
Keramika sənayesində təmiz kvars qumlarından az istifadə olunur.  
Qumlar təbii vəziyyətdə DÜST-ün tələblərinə cavab vermədiyinə  
görə qumların zənginləşdirilməsi tələb olunur. Qumların zənginləşdiril-
məsi qumların tərkibini sabitləşdirir və eynicinsli şüşə kütləsinin alınma-
sına şərait yaradır. 
Şüşə sənayesində dolomitdən də geniş istifadə olunur. Şüşə sənaye-
sinə yararlı dolomitlərin keyfiyyət göstəriciləri 23672-79 saylı DÜST-ün 
tələblərinə uyğun olaraq qiymətləndirilir.  
 
Cədvəl 9 
 
Şüşə sənayesi üşün 23672-79 saylı DÜST-ün tələbatı 
 
 
Göstəricilər  
Markalar üzrə nорма, %-lə 
XД-19-0,05 XД-19-0,10 XД-18-0,25 XД-18-0,40 
1 
2 3 4 5 
CаО,çox olmamalı 
32 32 34 
34 
МgО, az olmamalı 
19 19 18 
18 
Fе
2
О
3
-ə hesablanmış 
dəmir oksidləri,    çox 
olmamalı  
0,05 0,10 0,25 
0,40 
SiО
2
, çox olmamalı  
1,5 2,0 2,5 
5,0 
Аl
2
О
3
,  çox olmamalı   
1,0 1,5 2,0 
2,5 
Nəmlik, çox olmamalı 7 
7 
7 
7 
 
Qeyd: Markaların adlarındakı hərflər X-xırdalanmış, Д-доломит sözlərini 
ifadə edir; rəqəmlər isə  müvafiq olaraq maqnezium və  dəmir oksidlərinin 
miqdarını göstərir. (%-lə). 
 

 
108
Hazırda respublikanın şüşə sənayesi hələlik yerli xammallara nisbə-
tən daha yüksək keyfiyyətə  və rentabelliyə malik olan Dağıstan və 
Ukraynadan gətirilən kvars qumlarının hesabına işləyir. 
Azərbaycanda kvars qumlarına əsasən Abşeron yarımadasında, Qo-
bustan və Quba rayonlarında rast gəlinir.  
Kvars qumları haqqında çoxsaylı  işlər arasından  Т.М.Seyidovun, 
Х.А.Rəşidovun, Q.R.Rəhimovun,  Х.А.Хəlilovun,  İ.A.Şirvanzadənin, 
İ.Ə.Məmmədovun,  Ə.B.Kərimovun və digərlərinin fəaliyyətini ayrıca 
qeyd etmək olar. 
Şüşə qablara tələbatın yüksək olduğu və kvars qumlarının olmadığı 
rayonlarda, məsələn, mineral sularla zəngin olan Naxçıvan MR-də başqa 
növ xammalların axtarışı lazım gəlir. Bir sıra xarici ölkələrdə dar boğazlı 
şüşə qabların istehsalında törəmə kvarsitlərdən geniş surətdə istifadə 
olunur. Bu süxurlar Naxçıvan regionunda da geniş yayılmışdır. 
İlk dəfə 1963-64-cü illərdə törəmə kvarsitlərin geniş yayıldığı 
Arpaçayın sağ  və sol sahillərində axtarış  işləri aparılmışdır. Aparılan 
tədqiqatlar nəticəsində bəlli olmuşdur ki, törəmə kvarsitlərdə  
Fе
2
О
3
-ün 
miqdarı yüksək,  SiО
2
-nin miqdarı isə  aşağı oldugundan törəmə kvar-
sitlər təbii vəziyyətdə şüşə istehsalına yararlı deyildir. 
1971-72-ci illərdə şüşə xammalı məsələsi yenidən gündəmə gətirilərkən 
Gümüşlü yatağından texnoloji sınaq götürülmüş  və törəmə kvarsitlərin 
xırdalanması, ağ və yarımağ şüşə qablara yararlılığı öyrənilmişdir. 
Aparılan tədqiqatlar nəticəsində törəmə kvarsitlərin xırdalandıqdan 
və  zənginləşdirildikdən sonra rəngli  şüşə istehsalında istifadəsi təklif 
edilmişdir. 
 
2.1.4.1. Paleozoy yaşlı kvarsitlər 
 
2.1.4.1.1. Gümüşlü kvarsit yatağı 
 
Yataq  Şərur rayonunun Gümüşlü qəsəbəsindən 1,5 km cənubda, 
Aşağı Yaycı kəndindən isə  1 km şimal-şərqdə yerləşir. 
Qeyd olunan ərazidə 1963-64-cü illərdə F.M.Dadaşov və T.M.Seyidov 
tərəfindən axtarış işləri, 1973-75-ci illərdə isə T.M.Seyidov,  Q.Q.Rəhimov 
və digərləri tərəfindən Yaycıdərəsi çayının sağ sahilində ilkin kəşfiyyat işləri 
aparılmışdır. 
Yataq  Şərqi Arpaçayın sol sahilində yerləşərək Aşağı Yaycı  kən-
dindən 2 km cənub-şərqdən  başlayır və geniş lay şəklində ŞQ 325-335
0
 

 
109
istiqamətdə 2,5 km məsafədə izlənilr. Daha sonra şimal-qərb istiqamətdə 
Devon çöküntüləri qədim terras və müasir allüvial çöküntülərlə örtülür 
və  Şərqi Arpaçayın  əks sahilində yer səthinə  çıxaraq  şimal-qərb istiqa-
mətdə 10-12 km izlənilir. 
Gümüşlü kvarsit yatağı Orta və Üst Devon çöküntülərdən ibarət 
olub, tektonik cəhətdən  Şərur antiklinoriumunun Yaycı-Sədərək antik-
linalında yerləşir. Kvarsit layları əsasən Üst Devonun frank mərtəbəsinin 
çöküntüləri arasında yerləşir. Gümüşlü yatağı məhz həmin ərazidə aşkar 
edilmiş və  öyrənilmişdir.  
Aparılan axtarış işləri nəticəsində frank mərtəbəsinin kəsilişində 2 
məhsuldar horizont ayrılmışdır.  
Kvarsit layları yatım şəraitinə, tərkibinə və quruluşuna görə demək 
olar ki, eynicinsli keyfiyyət göstəricilərinə malikdir. Hər iki məhsuldar 
horizont uzanma istiqamətində böyük məsafədə izlənilən iri layşəkilli,  
dik yatan kütlə  əmələ  gətirir. Ayrı-ayrı kvarsit laylarının qalınlığı bir 
neçə santimetrdən 8-10 m-dək dəyişir. Kvarsit layları qalınlığı bir neçə 
santimetrdən 3-4 m-dək çatan qara, boz və bozumtul rəngli gil şistləri ilə 
lay və laycıqlara bölünürlər. Kvarsit layları və gil şistləri qalınlığına görə 
sabit deyildir. 
Makroskopik görünüşünə görə  kvarsitlər çox möhkəm, massiv və 
qəndəbənzər olub, xırdadənəlidir. Onlar açıq-boz, boz, çəhrayımtıl-boz, 
çəhrayı və ağ rənglərdə diqqəti cəlb edir. Onların səthi boz rəngli dəmir 
oksidi  ilə örtülü olub, hematit möhtəvilərinin hesabına tez-tez ləkəli 
görünüş əmələ gətirir.  
Kvarsitlər mikroskop altında bir-biri ilə möhkəm bitişmiş izo-
metrik, bəzən isə qeyri-düzgün girintili-çıxıntılı formada yerləşmiş kvars 
dənələrindən ibarətdir. Pulcuq yığımlarına və miqdarı 1%-dən çox 
olmayan ayrı-ayrı nadir mika təbəqələrinə rast gəlinir. Bəzən kvars 
dənələrinin arasında xlorit, hornblend, ayrı-ayrı andaluzit dənələri, 
aksessor minerallardan turmalin, sirkon, rutil, monosit və apatitə rast 
gəlinir. Kvars dənələrinin arasında miqdarı 2-3%-dən çox olmayan 
dəmirləşmiş karbonat möhtəvilərinə  təsadüf olunur. Kvars dənələrinin 
ətrafında zəif dəmirləşmə müşahidə olunur. 
Hazırda  şüşə xammallarının keyfiyyət göstəricilərini tənzimləyən  
Dövlət və sahə Standartları olmadığından Dövlət  Şüşə Elmi-Tədqiqat 
İnstitutunda (Moskva şəhəri) kvars qumu, döyülmüş qumdaşı  və  şüşə 
istehsalı üçün kvarsitə dövlət standartının layihəsi hazırlanmışdır. Həmin 
standartın tələblərinə  görə  SiО
2
-nin miqdarı 95%-dən az,  Fе
2
О
3
-ün 

 
110
miqdarı
 
Б-2 markalı  şüşələr üçün 0,03%-dən çox, Д  və  Е markalı 
şüşələrdə 0,25%-dən çox, Аl
2
О
3
-ün miqdarı  Б-2 və Д  markalı şüşələrdə 
2%-dən çox, Е markalı şüşələrdə isə 4%-dən çox olmamalıdır. 
Qranulometrik tərkibinə görə xammal xırdalandıqdan sonra yaxşı 
çeşidlənmiş olmalıdır, çünki şüşə  əriyən zaman müxtəlif dənəli qumlar 
eyni vaxtda ərimədiyindən,  ərimiş  şüşə kütləsində  əriməmiş iri dənələr 
qalır və nəticədə zay şüşə alınır.  
Yüksək keyfiyyətli xammallarda xırdalanmadan sonra 0,1-0,6 mm 
ölçülü dənələrin miqdarı 90%-dən az, 0,1 mm-dən kiçik dənələrin 
miqdarı isə 5-8%-dən çox olmamalıdır. 0,8 mm-dən iri dənələrin olması 
məqsədəuyğun sayılmır. 
Yataqda kəsiliş üzrə  kvarsitin miqdarı 45-55%, ümumi qalınlığı isə 
80-90 m təşkil edir.  
Şüşə xammalı üçün öyrənilən kvarsitdə  əsas komponentlərin miq-
darı geniş  hədd daxilində  dəyişir:  SiО
2
-nin miqdarı  xəndəklər üzrə 
68,69-98,04%,  əksər sınaqlar üzrə 95%-dən aşağı,  Fе
2
О
3
-0,60-5,29%, 
əksər sınaqlar üzrə 1%-dən yüxarıdır. 
SiО
2
-nin miqdarı buruq quyuları üzrə 64,60-96,5%, Fе
2
О
3
-ün 
miqdarı isə 1,05 - 6,82% olub, tələbatda nəzərdə tutulan normadan 
yüksəkdir. 
Yatağın cənub-şərq cinahında (Yaycıdərəsi çayının  sol sahilində) 
SiО
2
-nin miqdarı 36,4-96,2% (160 sınaqdan yalnız 3-də 95% və daha 
yuxarı) təşkil edir. Qeyd olunanlardan göründüyü kimi bu yatağın 
kvarsitləri təbii vəziyyətdə  nə rəngsiz, nə də rəngli şüçə istehsalı üçün 
yararlı deyildir. 
Kvarsitin xırdalanma texnologiyası texnoloji sınaq üzrə öyrənilmiş-
dir. Bəlli olmuşdur ki, kvarsitlər termiki işlənməyə çox çətin məruz qalır. 
Bu, onu göstərir ki, Gümüşlü yatağının kvarsitləri hidrotermal-metoso-
matik tipə aid olub, “törəmə kvarsit”dir. 
Kvarsitlər dəyirmanda üyüdülən zaman xırdalanmaya çox yaxşı 
məruz qalır. 
1965-ci ildə Qafqaz Mineral-Xammal İnstitutunda (Tbilisi şəhəri) 
kvarsitlərin zənginləşdirilməsi üzrə ilkin tədqiqatlar aparılmışdır. Lakin 
məlum olmuşdur ki, sınaqlar yüksək tərkibə malik kvarsitlərdən götürül-
düyündən, yatağı tam səciyyələndirmir (Fе
2
О
3
-0,45%  və 0,48%, SiО
2
-
96,2 və 95,7%). Buna görə  də 1975-ci ildə yatağın  şimal-qərb hissə-
sindən kvarsitin müxtəlif növlərindən iki texnoloji sınaq götürülmüşdür. 

 
111
Birinci sınaqda SiО
2
 miqdarı 87%, ikinci sınaqda 92,4%, Fе
2
О
3
 müvafiq 
olaraq 2,4 və 0,8%, Аl
2
О
3
 isə 4,6 və 2,4% olmuşdur. 
Kvarsitlər 0,8 mm-ə  qədər  ələkdə  ələndikdən sonra diyircəkli və 
çənəli xırdalayıcıda xırdalanmışdır. Bu zaman xırda material (<0,1 мм) 
gözlənildiyindən  (>50%) az olub, 30% təşkil etmişdir. Kvarsitlərin zən-
ginləşdirilməsinin nəticələri göstərir ki, onların mürəkkəb kombinasiyalı 
sxem üzrə zənginləşdirilməsi məqsədəuyğun deyildir. 
Xırdalanmış  və yuyulmuş kvarsitlərin maqnit separasiyası sxemi 
üzrə  zənginləşdirilməsi göstərmişdir ki, 1 №-li sınaqda  Fе
2
О
3
-ün 
miqdarı 1%-ə  qədər, 2 №-li sınaqda isə 0,39%-ə  qədər aşağı düşür. 
Lakin bu tərkibdə olan  kvarsitlər də  ağ  və yarımağ  şüşə qabların 
istehsalı üçün yaramadığından son nəticədə kvarsit maqnit separasiya-
sından keçirilmiş və  yaş təsnifat sxemi üzrə zənginləşdirmənin nəticələri 
göstərmişdir ki, 1 №-li sınaqda Fе
2
О
3
-ün miqdarı 1,3%-ə qədər, 2 №-li 
sınaqda isə 0,30%-ə  qədər aşağı düşür. Lakin bu nəticələr də kvarsit-
lərdən ağ  və yarımağ  şüşə qabların istehsalında istifadə etməyə imkan 
vermir. 
Flotasiya üsulu ilə  zənginləşdirildikdən və turşu ilə  işləndikdən 
sonra da kvarsit konsentrantlarının keyfiyyətində ciddi yaxşılaşma müşa-
hidə edilməmişdir. Bu üsul çox mürəkkəb və bahalı olduğından, ondan 
hələlik zavod şəraitində istifadə edilmir. 
Ən yaxşı halda Fе
2
О
3
-ün miqdarı 1%-dən artıq olmayan və 2 №-li 
sınağa uyğun gələn kvarsitlərdən yaşıl rəngli  şüşə qabların istehsalında 
istifadə etmək olar.  
Yatağın sənaye əhəmiyyətini aşağı salan amillərdən biri də kvarsit 
layları arasında rast gəlinən gil şistləridir. Yatağın kompleks istifadəsini 
nəzərə alaraq gil şistlərinin keramzit istehsalına yararlılığı öyrənilmişdir. 
Tədqiqatların nəticəsi göstərmişdir ki, 1100-1300
0
С temperaturda gil 
şistləri təbii vəziyyətdə şişmir. 1300
0
С temperaturda 5% qumbrin əlavə 
etdikdə gil şistləri intensiv şişməyə başlamış və alınmış keramzitin həcm 
kütləsi 0,40 - 0,70 q/sm
3
 olmuşdur.  
Gələcəkdə müasir texnologiyaların tətbiqi nəticəsində yataq istis-
mara cəlb edilərsə, yatağın istismarının rentabelli olması üçün gil şistlə-
rindən keramzit istehsalında istifadə olunması tövsiyə olunur.  
Kvarsitin C
1
 kateqoriyası üzrə ehtiyatları 2,09 mln. ton təşkil edir.  
Yatağın istismarının dağ-texniki şəraiti əlverişlidir.