Qodirov abdurahmonning umumiy pedagogika fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

FARG`INA DAVLAT UNIVERSITETI
JISMONIY MADANIYAT FAKULTETI
21-125 GURUH TALABASI
QODIROV ABDURAHMONNING
UMUMIY PEDAGOGIKA FANIDAN TAYYORLAGAN
MUSTAQIL ISHI


FARG`ONA-2023


MAVZU: AKMEOLOGIK QOBILIYAT

Reja:

1. 
   Akmeologiya tushunchasi
   
2. 
   Akmeologiyaning mohiyati va rivojlanishi
   
3. 
   Akmeologiyaning asosiy kategoriyalari
   

XX asrni oxiri va 3 ming yillikni boshida – ekologik, demografik, ijtimoiy, energetik global inqirozli muammolarni paydo bo’lishida uni ratsional echimlarini topishda yangi imkoniyatlar va resurslarni axtarish alohida o’tkirligi, muhimligi ahamiyatiga ega. Buni konstruktiv yo’llaridan biri innovatsion texnologiyalari yaratish Bilan bog’liq va faqat an’anaviy ishlab chiqarish sohasidagina emas, balki inson faoliyatining turli sohalarida ham. Turli tuman mutaxassislarni tomnidan oliy professionalizm va ijodiy mahorat ustachilikni amalga oshirish – manna sizga bosh muxim insoniy resurs, bu esa o’z navbatida o’ta ahamiyatga molik global - inqirozni muammolarni optimal echimini muhim omiliga aylanib bormoqda. Ushbu ijtimoiy madaniy konteks Fan – sifatidagi akmeologiya muxim ahamiyatga kasb etadi. Negaki, zeroki naq, xudi chunonchi barcha turli professional faoliyatni amalga optimal oshirishni «akme» - formasi sifatidagi professionalizm va ijodni cho’qqisini rivojlantirishni qonuniyatlari va texnologiyalarini o’rganadi. «Akme» - forma o’rganish yutuqli va ijodiy professional mahorat va an’anasiz chiqish predmet sifatida professional akmeologiyani rivojlantirishni optimal texnologiyalari ishlab chiqish maqsadida akmeologiya tomonidan professional faoliyatni turli mutaxassislar usullarini kompleks o’rganish olib borilmoqda. Maqsadga erishishda odam xususidagi boshqa fanlar, avvalo falsafa, sotsiologiya, psixologiya, fiziologiya, genetika, pedagogika fanlari sintezida amalga oshirilmoqda.

Akmeologiya o’zini sotsiologik aniqligini professinal faoliyatini psixologik – ijodiy va yutuqli amalga uni ham shaxsiylik ham professional jihatdan kamol topishi odam hayot faoliyatida «akme» - shakl fenomenologiyasini aniqlash, ta’riflash, analiz qilishni markazlashtirishga ega bo’lish orqali ega bo’lmoqda. Professionalizm va ijodkorlik mahoratni cho’qqisini rivojlantirishni qonuniyatlari va usullari haqidagi tadqiqoti natijasida qo’lga kiritlgan.
Odamni kasbiy – ijodiy ta’limi, qad rostlashi, o’z-o’zini rivojlantirish va o’zini ro’yobga chiqarish fazasidagi ijtimoiy xarakterdagi borlig’i o’zini akmeologik xususiyati sifatidagi ijtimoiy – madaniy tabiati va tizim tuzuvchi metodologik ahamiyati jihatidan integrativ ontologik atributi shu nuqtai nazardan akmeologik xususiyati odamni o’zini takomillashtirish ko’rinishida sinxron rejada funktsional, daxronikda esa uni kasbiy ijtimoiylik ko’rinishida bo’lib chiqadi.
Bozor munosabatlariga o’tish, huquqiy davlat va demokratik jamiyat qurish sharoitidagi zamonaviy O’zbekistonda akmeologiya alohida ijtimoiy talabga ega bo’ladi. Zero bu erda ijtimoiy aktiv insonlarga tashabbuslik, ishchanlik, tashkilotchilik ijodiy potentsialga ega talab o’ta zarurdir.
Pedagog, birinchi navbatda, «Akmeologiya faniga kirish» mezo-modul ining tarkibidagi mikro-moduhar hamda ulaming yakunida erishiladigan maqsadlami belgilaydi. Ikkinchidan, «Akmeologiya faniga kirish» mezo-moduh mazmunidan kelib chiqadigan tayanch tushunchalami ajratib, shular asosida nazorat savohari tuzib, ularni baholash mezonlari belgilanadi. Uchinchidan, «Akmeologiya faniga kirish» mezo-moduh tarkibidagi mikro-moduharda qo‘Uaniladigan o‘quv mashg‘ulotlarining tiplari hamda pedagogik uslublar tanlanib, joylari belgilandi. To'rtinchidan, «Akmeologiya faniga kirish» mezo-moduh tarkibidagi mikro-modulda qo‘UanUadigan axborot-kommunikatsion texnologiya va didaktik materiaUaming turi va joyi ko‘rsatildi.
«Akmeologiya faniga kirish» mezo-moduli, ya’ni 1-juit soatli o‘quv mashg‘ulotining loyihasi tuzib ohndi. Unda barcha mikro-modullar, ularda beriladigan bilimlar tizimi, ularni ta’lim oluvchilarga yetkazishda qo‘llaniladigan o‘quv mashg‘ulotlari lipi hamda pedagogik uslublar, axborot texnologiyasi va didaktik materiallar o‘z ifodasini topdi. Endi ushbu mashg'ulot ssenariysini keltiramiz: pedagog «tanishuv» va «aytib berish» usullarini qo‘llab hamda yozuv doskasi va kompyuterdan foydalanib, o‘quv mashg‘ulotini quyidagicha boshlaydi.
«Akmeologiya», agar ularni hududga moslashtirilsa, insonshunoslikdagi barcha tajribalardan o ‘zining yuqori samaradorligi va ta ’lim berishdagi ayrim qulayliklari bilan ajralib, o ‘quv jarayonining sifatini pedagogik mahoratdan ozod qiladi va ta ’lim-tarbiya jarayonining faqat yaxshi va a ’lo darajada bo ‘lishligini kafolatlashi bilan birga, uni qaytadan tiklash imkonini beradi. Akmeologiya quyidagi tamoyiJlardan kelib chiqadi. Birinchisi, mamlakatimizda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini barpo qilishda barkamol avlod tarbiyasi katta ahamiyat kasb etadi. Kelajagimiz poydevori bo'lgan yoshlarni tarbiyalashda sog‘lom ijtimoiy-axloqiy muhitni yaratish, ta’limtarbiya tizimini tubdan isloh qilish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tiklash va e’zozlash, axloqan pok, intellektual yetuk, yuksak professional mutaxassis, ilg‘or fikrli, salohiyatli, bilimli, jahon standartlariga javob beradigan yuksak g‘oyali kadrlami tayyorlash hozirgi paytda ustuvor vazifalardan bo‘lmog‘i lozim. Ikkinchisi, zamonaviy tafakkur rivojida akmeshaxs qiyofasiga axloqiy munosabat zarur. Zero, yurt ravnaqi, millat rivoji, barqarorligini akmeshaxslarsiz tasawur qilib bo‘lmaydi.
Akmeologiyaning latent bosqichi insonshunoslikning yangi jabhalarini o‘ rganishda tarixiy, madaniy-ma’naviy, ijtimoiyaxloqiy, falsafiy, ilmiy va pedagogik bihmlar ko‘rinishida namoyon bolishi. Akmcoiogiyaning latent bosqichi rivojiga Sankt-Peterburg maktabi vakilasi Nina Vashevna Kuzminaning munosib xizmati. Akmeologiyaning kombinatsion bosqichida tabhy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishishi haqidagi ta’limotlar, insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi haqida yanada yuksakroq darajalarni egaliash fenomenologiyasining tadqiq etilishi. Akmeologiyaning inkubatsion bosqichi va N.V.Kuzmina tomonidan insonning yashirin xislat va fazilatlari hamda kasbiy yashirin imkoniyatlari bazasini ochishda zarur bo‘lgan akmeologik masalalarning konstelyatsion yechimi borasidagi konseptual g‘oyalariga to‘g‘ri kelinishining ilmiy asoslanishi. Akmeologiyaning institusional bosqichida ijtimoiy tuzilishlar yaratilishi, o‘quv yurtlarida akmeologiya kafedralari, laboratoriyalari va nihoyat Xalqaro akmeologik fanlar akademiyasining ochilishi. Bu akademiyada ilmiy izlanishlar olib borish bilan bir qatorda, akmeologik texnologiyalarning ishlab chiqilishi.
Akmeologiya makro, mezo, mikromuhitlar (davlat, jamiyat ta'lim va mehnat tamoyillari, oila va boshqalar bilan) hamda tashqi sharoitlarning insonga ta 'sirining mexanizmlari va natijalarini qadamma-qadam kuzatib boradi. Akmeologiya inson rivojida o ‘tadigan eng muhim bosqichning xususiyatlarini har tomonlama yoritib beradi. Yetuklikning induvidual kartinasining turli omillari, o ‘ziga xos harakatini tushuntirar ekan, insonlardagi o ‘xshashliklar va farqlanishlarni ham belgilaydi. Yetuklik bosqichida insonning individ, shaxsiy, subyektiv xususiyatlarining paydo bo ‘lishi darajasini oddiy va mo ‘tadil deb bo ‘lmaydi. Ushbu akmeologik jarayonda «jismoniy», «ruhiy», «intellektual» xususiyatlaming o ‘zaro ta ’sirini kuzatish muhim ahamiyat kasb etadi. Insonning ontogenezidagi rivojlanish xususidagi fanning bir bo ‘lagini ilmiy jamoatchilik «akme» termini bilan bog'laydi. Yetuklik yoshidagi inson taraqqiyotini kompleks o ‘rganadigan fan esa akmeologiya deb ataladi. 0 ‘tmishdagi uzoq tarixiy madaniyatimizga nazar tashlar ekanmiz, o‘zbek xalqi insoniyatning ajralmas bir qismi ekanini, ushbu zaminda ko‘plab allomalar yetishib, bu allomalarimizning ilmiy asarlarini tadqiq etar ekanmiz, ular akme, akmeologiya tushunchalariga yaqin iboralami qo‘llaganlarining guvohi bolam iz.
Akmeologiya jamiyatdagi ijtimoiy hodisalami o ‘rganar ekan, insonlaming turli davr va sharoitlarda barqaror hayot yaratish uchun kurashi, mavjud qiyjnchiliklami yengib o ‘tishi, bunyodkorlikda o ‘zini ifodalash, ezgulikka intilish va erishishning y o ‘nalishini, bunday faoliyatning ichki mexanizmlarini yoritib beruvchi fandir. Ushbu ma'noda akmeologiya insonning o ‘z manfaatlarini ko‘zlab tutgan murakkab mashaqqatli tanlov yojini ifodalab beradi. Bu borada taniqli faylasuf olim Xatima Shayxova: «Akmeologiya — zamonaviy yangi fan. Uning muhim vazifasi muayyan kasb-korlikning yuksak pog‘onaga ko‘tarilishidagi turli jihatlarini o‘rganishdir. Akmeologiyaning mazmun-mohiyati — insonning har bir kasb-hunarni bilim orqali chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishni o‘rganishdan iborat»', deydi. Bizningcha esa, akmeologiya tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak muvaffaqiyatga erishish haqidagi fandir va insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmini hamda asosan bundanda yuksakrok darajalami egallash fenomenologiyasini o ‘rganadi. Akmeologiya fan sifatida nafaqat alohida shaxs, balki millat va xalqning tarixiy yo ‘lini ham tahlil etar ekan, turli madaniyatlar to ‘qnashuvida dunyoga mislsiz daho, mashhur olimu mutafakkirlar yetishib chiqishini tadqiq etishda davom etmoqda.
Akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» bo‘lib, ushbu tushuncha shaxsning intiluvchanlik qobiliyatini anglatadi. Akmeologiyaning mazmun-mohiyati — insonning har bir kasb-hunami ilm-bilim orqah chuqur egallashi, uning jamiyat rivoji, millat ravnaqi, turmush farovonligi hamda ijtimoiy taraqqiyotning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy-huquqiy jihatlariga ijobiy ta’sirini kuchaytirishga xizmat qilishini chuqur anglashi, o‘z ijodiy faoliyatini, kasb-hunar sohasidagi burch va mas’uliyatini ado etishga sarflash maqsadida mukammallik va kamolotga erishishi jihatlarini fanlar bilan uyg‘unlikda o ‘rganishdan iboratdir. Akmeologiya kishining jamiyatda munosib o'm ini topishga intilishi, ijtimoiy mavqeyiga, yuksaklikka intilishi deganidir. Hurmatli talabalar, endi ruchkalaringizni olib, yozing! Akmeologik izchillik, ya’ni mukammallik cho‘qqisiga intilish, bu — inson hayotining ajralmas xususiyati bo‘lib, bu ibora orqali shaxsiy, kasbiy rivojlanish va o‘z-o‘zini takomillashtirishga moyillik anglatiladi. Bunday izchillik insonning ijodiy potensialida va kasbiy mahoratida o‘z ifodasini topadi. Akmeologik izchillik inson hayot-mamotining ontologik attributidir, ya’ni insonning tug‘ilganidan toki umrining oxirigacha bo‘lgan individual rivojlanish yo‘lini qamrab oladi. Akmeologiya aynan shu jihati bilan jamiyatshunoslik va insonshunoslik fanlari bilan to‘g‘ridanto‘g‘ri bog‘lanib ketadi. Akmeologiyaning ijtimoiy bilimlar bilan aloqasi uning tarixiy va madaniy ildizlarini o‘rganishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bunday ta’kid akmeologiyaning falsafa bilan o‘zaro bog‘liqligida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunday aloqa ikki yo‘nalishda amalga oshadi — birinchidan bu, dunyoqarashga oid tomon bo‘lsa, ikkinchidan, metodologik tomonni tashkil etadi. Akmeologiya inson kasbiy faoliyati doirasidagi professionallik va ijodiylikning akme shaklining rivojlanishi uchun zarur qonuniyatlarni o ‘rganuvchi fan bo ‘Igani uchun «akmeologiya» atamasining mazmuni, mohiyati insonshunos olimlar tomonidan turli bahs va munozaralarni keltirib chiqarmoqda.
Buning boisi, birinchidan, akmeologiya sohasida ilk davrlarda asosan pedagoglar, psixologlar tomonidan chop etilgan ilmiy asarlar, etika ixtisosligi bo ‘yicha himoya qilinayotgan nomzodlik va doktorlik dissertatsiyalari fanning u yoki bu jihatlarinigina qamrab olganligi sababli ayrim tushunmovchiliklami keltirib chiqardi. Ikkinchidan, akmeologiyaning tabiiy, umumjamoa va insoniy qoidalar asosida kasbiy mahoratning yuksak takomiliga erishishi, insonning yetuklik bosqichida rivojlanish qonunlari va mexanizmi hamda bundanda yuksakroq darajalami egallash fenomenologiyasini o ‘rganishi, y a ’ni biron kasbga, sohaga astoydil mehr qo yib, bilim va tajribaga tayanib, maqsad sari intilib yashashini bildirishi hamda akmeologiyadagi asosiy iboralardan biri «akmeologik moyillik» iborasi ekanligining fanlar integratsiyasi kesimida kompleks o ‘rganilmaganligidadir. Shu bois ham, fikrimizcha, akmeologiyani faqat shaxs kasbiy faoliyatining psixologik va pedagogik jihatlarini tadqiq etish inson resurslarining barcha imkoniyatlarini kompleks tarzda o‘rganish yo£ilda yetarli emasligini alohida qayd etish maqsadga muvofiq, deb o‘ylaymiz. Aytib o ‘tish kerakki, inson qancha ko‘p bilim olsa, u barkamollikka erishadi va unda yaxshilik, bag‘rikenglik, mehr-muhabbat, uzoqni ko‘ra olish va tezkor fikrlash, his-tuyg‘ular ko‘proq shakllanadi. Akmeologiya shuning uchun ham «Intilganga tole yor», «Xudo yorlaqagan» kasb-korga erishish qonunlari va mexanizmlarini o ‘rganmoqda. Akmeologiyada hal etish lozim bojgan muammolardan biri inson va ijtimoiy muhitning tavsiflaridagi bir-biri bilan o ‘zaro aloqasini ochib berish hisoblanadi. Chunki iqtidorli yoshlar har bir jamiyatning asosiy ijtimoiyaxloqiy qudratini, salohiyatini, kelajagini belgilaydigan kuchqudrat hisoblanadi. Unga shaxslaming kichik va katta jamoalarini misol keltirish mumkin: boshqaruv gumhlari, sport jamoalari, ishlab chiqarish birlashmalari, siyosiy partiyalar, etnoslar, elatlar, davlatlar va boshqalar ularning rivojlanish va o‘z-o‘zini rivojlanish qonuniyatlari va mexanizmlarini qidirish, tahlil etish natijasi bo‘lib, ularning akmega erishishlari bo‘lib xizmat qiladi. Bu holatda ular kutgan cho‘qqilar yoki ulaming akmesi asosiy fenomen
bo‘lib chiqadi. Ulami umumiy, xususiy alohida xarakteristikalari maqsadga yo‘nalgan, tarzda ketma-ketlikda ochib boriladi va bayon etiladi. Binobarin, bular insonlar jamoasida kelib chiqqan obyektiv va subyektiv omillar o‘zgarishlarini o‘rganish chog‘ida sodir bo‘ladi. Masala konkret ravishda qo‘yiladi va yechiladi. Ayrim tadqiqotchilar shaxsni fuqaro, umr yo‘ldoshi, ota-ona va ma'lum konkret sohaning mutaxassisi sifatida shakllanganiga qarab «katta yoshdagi»lik tushunchasini «yetuklik» tushunchasining sinonimi sifatida tahlil etadilar. Bu esa, turli tarmoq olimlarining ilmiy munozaralariga sabab bo‘lmoqda. Avstriyalik shifokor Frans Iosif Gayll (1758—1828) inson xarakteri va uning intellektual qobihyatlarini bosh suyak chanog‘i (frenos)dagi bo‘rtiqlar va botiqlar joylashuvi hamda turmush tarzining kechishi bilan chambarchas bog‘liq, deb hisoblaydi1. Olhnning fikriga ko‘ra, insonning ilk yoshlik davrida mavjud frenologik xarita turmush tarzi ta’sirida o‘zgarishi mumkin2. Buni quyidagi 2-slayddagi suratdan ko‘rib, olimning g‘oyasini qo‘llab-quwatlash mumkin. Pedagog kompyuterdan inson xarakteri va uning inteUektual qobUiyatlarining turmush tarzining kechishi bilan chambarchas bog‘liqligi haqidagi Frans Iosif GayU nazariyasini PowerPoint slaydi ko‘rinishida namoyish etadi. Endi biroz yozamiz. Akmeologiyada yetuklik tmhunchasi ko‘plab obyektiv va subyektiv jarayonlar va holatlaming o ‘zaro murakkab aloqadorlik natijasi bolib, insonning shaxsiy hayoti, ijodkorligi, ishbilarmonlik qobiliyati, novatorlik xususiyatlarini ham qamrab oladi. Akmeshaxsning yetuklik darajasi, mohiyati tabiiy, ijtimoiy, gumanitar va texnikaviy fanlar bilan yaqin aloqadorlikda kompleks ochib beriladi.