Quvonchbek Sattorov: 1-Mavzu: psixologiya fanining predmeti va rivojlanish tarixi

---

Quvonchbek Sattorov:
1-Mavzu: PSIXOLOGIYA FANINING PREDMETI VA RIVOJLANISH TARIXI
Reja:
1.1.
Psixologiya fanining predmeti va vazifalari
1.2.
Psixologiya fanining taraqqiyot tarixi va rivojlanish bosqichi.
1.3.
Psixologiya fanining yirik ilmiy yo‘nalishlari va maktablari
1.4.
O‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlanish tarixi.
Adabiyotlar:
1. G‘oziev E.G. Umumiy psixologiya. Toshkent. 2002.1-2 kitob.
2. Югай А.Х., Мираширова Н.А. “Oбщая психология” – Ташкент 2014.
3. Дружинина В.. “Психология “. Учебник. “Питер”, 2003.

---

Blits-so’rov savollari
1. Hozirgi zamon psixologiyasining qanday sohalari mavjud?
2. Psixologiya fanidagi differensiatsiya va integratsiya jarayoni nima bilan bog‘liq?
3. Psixologiyaning boshqa fanlar bilan aloqalarini ochib bering.
4. Psixologiya fanining yirik ilmiy yo‘nalishlari va maktablari
5. O‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlaniiga hissa qo‘shgan olimlar?
TAYANCH TUSHUNCHALAR:
Psixika – yuksak darajada tashkil topgan materiya, miyaning funksiyasi. Uning mohiyati
tuyg‘ular, idrok, tasavvur, fikrlar, iroda va boshqalar ko‘rinishida aks ettirishdan iborat.
Psixik jarayonlar – u yoki bu psixik maxsulot va natijalarni (psixik obrazlar, xolatlar, tushunchalar,
xissiyot va x.k.) hosil qiluvchi, shakllantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayon.
Psixologiya – odamning ob’ektiv borliqni sezgi, idrok, tafakkur, tuyg‘u-hissiyot va boshqa psixik
holatlar orqali aks ettirish jarayonini o‘rganadigan fan.

---

Psixik holatlar – psixik hayot shakllari, diqqat, hissiyot, iroda jarayonlariga aytiladi. P.H.
(xushchaqchaqlik, ruhlanish, siqilish, ziyraklik, qat’iylik, tirishoqlik v.b.) shaxslarda ma’lum
darajada barqaror bo‘lib, ularning muayyan xususiyatiga ham aylanib qoladi.
1.1. Psixologiya fanining prеdmеti va vazifalari
Psixologiya oliy o‘quv yurtlarda o‘quv predmeti va fan sifatida o‘rganiladi. O‘quv predmeti
sifatida ta’lim muassasi o‘quv rejasiga kiritilgan bo‘lib, talabalarning umumkasbiy
tayyorgarligiga yo‘naltirilgan o‘quv fanlari tizimidan joy olgan, uni o‘rganish uchun ma’lum o‘quv
soatlari ajratilgan va turli shakldagi mashg‘ulotlar: ma’ruza, seminar va laboratoriya-amaliy,
shuningdek, nazorat ishlari va imtihonlar ko‘zda tutilgan.
Psixologiyani fan sifatida o‘rganish bilan uning qanday fan ekanligi, xususiyatlari va nimalarni
o‘rganishi haqida bilimlarga erishiladi. Psixologik bilim va malakalarni o‘zlashtirish talabalarga
atrofdagi odamlarni ular bilan muloqot amaliyotida, munosabatlarda, o‘zaro hamkorlik
faoliyatida bilish uchun; ularning fikri, maqsadi, kechinmalari, qiziqish va qobiliyatlari, ehtiyoj va
motivlari va h.k.larini bilish va qo‘llash uchun zarurdir. Psixologik bilim va malakalar
talabalarning kelajakdagi kasbiy faoliyati, oilaviy hayoti, bolalar tarbiyasi va boshqalarda
asqotadi. Va, nihoyat, eng muhimi, psixologik bilimlar talabalarga o‘zlarini anglashda, o‘z
ustilarida ishlashda va qiziqish, ijodiy imkoniyatlarini dolzarblashtirishlarida, barkamol shaxs
bo‘lib shakllanishlarida ahamiyat kasb etadi.
Psixologiya fani o‘ziga xos fan bo‘lgani uchun oliy o‘quv yurtlari talabalari o‘rganadigan ilmiy
fanlar tizimida alohida o‘rin egallaydi. Psixologiyaning fan sifatidagi o‘ziga xos xususiyatlari
quyidagilardan iborat: birinchidan, bu fan hozircha inson uchun noma’lum bo‘lgan, eng
murakkab – psixika, insonning ichki olami haqidagi fandir, ikkinchidan, bu fanda bilishning
ob’ekti va sub’ekti tutashib ketgan. Bu holat va fikrni shunday ifodalash mumkin: avval inson o‘z

---

fikrlarini tashqi dunyoga yo‘naltirib, so‘ngra o‘ziga murojaat qiladi. Bunda fikr o‘ziga qarata
burilish yasagani uchun psixologiyaning vazifalari boshqa fan vazifalari bilan taqqoslab
bo‘lmaydigan darajada murakkabdir. Va, uchinchidan, psixologiyaning o‘ziga xosligi uning noyob
amaliy oqibatlarga ega bo‘lishidir. Axir biror narsani anglash – uni egallab, boshqarishni
o‘rganishdan iborat.
Insonning o‘zida kechayotgan psixik jarayonlar, ularning vazifalari, qobiliyatlarini boshqarishni
o‘rganish, misol uchun, koinotni zabt etishdan ko‘ra o‘ta murakkab va muhim vazifa bo‘lib
hisoblanadi. Bunda inson o‘zini anglab borgani sayin o‘zini va atrofidagilarni o‘zgartirib borishini
alohida ta’kidlab o‘tish lozim. SHuning uchun, psixologiya – insonni faqatgina anglovchi emas,
balki uni yaratuvchi fan.
Biz har qanday fanni ikki katta asosiy guruhlarga bo’lishimiz mumkin: Positiv Fanlar va Normativ
Fanlar. Fizik va hayotiy fanlar positiv fanlar deb atalishiga qaramasdan, logika, falsafa va etika
kabi fanlar tabiy fanlar kategoriyasiga kiradi.
Normativ fanlarni positive fanlar bilan taqqoslasak, positive fanlar faktlarni o’rganadi,
“nima?”ligini tasvirlaydi va “nima bo’lishi kerak” degan savollarga javob beradi.
Psixologiya hech qanday shubhasiz Positive fanlar guruhiga kirib ketadi.
Psixologiyaning vazifalari asosan, quyidagilardan iborat:
- psixik hodisalarning mohiyatini va ularning qonuniyatlarini anglashni o‘rganish;
- ularni boshqarishni o‘rganish;
- olingan bilimlardan shakllangan fanlar va sohalar bilan bir qatorda turgan amaliyotning boshqa
sohalari samaradorligini oshirish maqsadida foydalanish;

---

- amaliy xizmatning nazariy asosi bo‘lib xizmat qilish.
Ko‘rsatilgan umumiy vazifalardan tashqari hozirda psixologiya quyidagi xususiy vazifalar bilan
ham shug‘ullanmoqda: psixikaning paydo bo‘lishi va rivojlanishi; psixik faoliyatning
neyrofiziologik asoslari; tashqining ichkiga o‘tish qonuniyatlari; inson psixikasining ijtimoiy-
tarixiy omillarga bog‘liqligi; olam psixik obrazlarining shakllanishi va va ularni tashqi, amaliy
faoliyatga tadbiq etish qonuniyatlari; inson psixikasining boshqariluvida biologik va ijtimoiy
omillarning birligi; inson psixikasi tuzilishi; bilish,irodaviy va hissiy jarayonlarning aks ta’sir-
boshqariluvchi mohiyati, insonning ijtimoiy muhitdagi individual-psixologik hulq-atvori; inson
faoliyatining ma’lum turlari psixologiyasi.
Har bir fanning asosi – maishiy tajriba. Masalan, fizika jismlarning harakati va pastga tushishi,
yorug‘lik va tovush, issiqlik va yana ko‘plab boshqalar haqidagi bilimlarga tayanadi. Falsafa,
iqtisod, jamiyatshunoslik va, albatta, psixologiya ham o‘z boshlang‘ich manbalarini kundalik
hayotdan oladilar, chunki har birimiz bitta ham adabiyotni o‘qimay turib va oliygohning
psixologiya fakultetida tahsil olmasdan inson psixologiyasining ba’zi tomonlarini tushuntirib
bera olamiz deb hisoblaymiz.
Kundalik maishiy bilimlar aniq bo‘lib, haqiqiy vaziyatlarga bog‘liqdir, ilmiy psixologiya esa asosli
umumlashtirishga intilgani uchun nazariy tushunchalardan foydalanadi va tekshirilgan
ma’lumotlarga tayanadi. Ular ichki fahm xususiyatiga ega bo‘lgani uchun amaliy
ruhshunoslarning ko‘pchiligini ayollar tashkil etadi. Ilmiy psixologik bilimlar
umumlashtirilgan,maqsadga muvofiq va anglangan bilimlardir.
Kundalik maishiy bilimlar chegaralangan bo‘lgani uchun qiyinchilik bilan o‘tkaziladi, ilmiy
psixologik bilimlar esa to‘planadi va o‘tkaziladi, shuning uchun doimo kengayib boraveradi.
Maishiy psixologiyada bilimlarga ega bo‘lish metodi sifatida kuzatish va mulohaza yuritish
qo‘llaniladi. Ilmiy psixologiyada ularga tajriba metodi ham qo‘shiladi.
Ilmiy psixologiyaning afzalligi shundan iboratki, u keng, turli-tuman, noyob ma’lumotlarga egadir.
Ular to‘planib, psixologiya fanining maxsus sohalarida, deylik, yosh yoki muhandislik
psixologiyasida o‘rganiladi. Ularga biror bir shaxsning alohida o‘zi egalik qilolmaydi.

---

Insonning xarakterini o’rganuvchi psixologiya fanini fizika, kimyo, botanika, zoologiya,
astronomiya va matematika kabi boshqa positive fanlar bilan bir qatorga qo’ya olishimiz
mumkinmi ? Javob salbiy. Bu fanlarni bir biriga taqqoslasak, psixologiya unchalik ham
rivojlangan fan emasligini bilamiz. Shunisi aniqki, bu organizim hususiyatlarini o’rganuvchi
xarakterik fandir. Bu o’zgaruvchi va aniq bashorat qilib bo’lmaydigan xarakterdir. Bu fanni
o’rganuvchi metodlar ham tabiy fanlardagidek aniq va obyektiv emas.
Boshqa tomondan, fizik va kimyoviy reaksiyalarni o’rganuvchi tabiy fanlarda o’rganish jarayoni
va tabiy moddalar tuzulishidan kelib chiqib aniq ma’lumotlar aytish mumkin. Natijada shuni
aytishimiz mumkinki, psixologik xarakterlar faniga qaraganda tabiy fanlar yanayam aniqrod va
obyektivdir.
Shunday qilib, psixologiyani fizik va tabiy fanlar bilan bir qatorga qo’yish unchalik to’g’ri ish emas.
Psixologiya texnikalari va obyektiv va imkoni boricha aniq bo’lishga intilishi juda kuchliligiga
qaramasdan o’z o’rnini va fan sifatidagi obro’sini topa olmayabdi. Bu fan bir o’zi rivojlangandan
ko’ra positive fanlar sifatida rivojlanishi uning uchun yanada yengillik tug’dirardi.
Biz psixologiyani tuzilishi va hususiyatlarini o’rgangan holda bu fanni rivojlanishdagi xarakterni
o’rganuvchi positive fan deb aytishimiz mumkin..
Ilmiy psixologiyani to‘liq o‘rganilgan va mubolag‘asiz yaxlit bir fan deb bo‘lmasligi ayni haqiqatdir,
chunki bu sifatlar asosiy masalalar bo‘yicha muntazam ravishda munozaralar yuzaga keladigan,
yangi maktablar yo‘nalishlar paydo bo‘ladigan, olingan bilimlar qaytadan tekshirib chiqiladigan
va aniq haqiqatlar rad etiladigan fanning tabiatiga zid bo‘lib hisoblanadi.
1.
2. Psixologiya fanining taraqqiyot tarixi va rivojlanish bosqichi.

---

Mavzu tarixiy fon nafaqat uning bosqichma-bosqich rivojlanish ajoyib hikoya, ammo turli
mafkuralar, tushunchalarni turli qiymatlarni kiriting ham yoritib boradi, alohida-alohida yoki
birgalikda, yondashuv va nufuzli olimlar bilan himoyalangan vaqti-vaqti bilan mavzu vazifalari.
shu shuningdek psixologiya mavzu uchun amal qiladi. quyida ko'rsatilgan quyidagi sahifalarda
suiqasd asosiy boblarda, ba'zi psixologiya predmeti tarixiga qarash amalga oshiriladi:
A. Erta yosh ilmiy psixologiyagacha.
B. Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri.
C. Zamonaviy psixologiyada so’nggi tendensiyalari.
Erta yosh ilmiy psixologiyagacha - qanday qilib biz muomala va nima uchun biz qadim
zamonlardan buyon qiziqish uyg'otdi masalalar sifatida tarqaladi. Quyidagicha psixologiya tarixi
erta davrda, ular faqat taxmin va xurofot asosida juda ilmiy javob berdi:
1. Inson xulq sayyora harakat ta'siri ostida bo'lishi kerak edi, uning taqdiri, natijasidir deb
hisoblaydi. Biz har qanday bir vaqtda sayyoralar pozitsiyasi, biz aytish mumkin va uning
munajjimlar bashorati qadrlamaydigan, inson xatti oldindan bilar edi, agar. Sayyoralar o'rni
tashqari, jinlar, ruhlar, arvohlar va boshqa g'ayritabiiy kuchlar ham inson faoliyati o'zgarishlar
uchun mas'ul edi. Shunday qilib, sabablari va inson xulq shakllari inson tashqarida biror narsa
joylashgan edi.
2. Yunon faylasufi xatti inson kalitlari ichida qarash uchun kirim. Suqrot kosmosning tabiatning
o'rganish foydasiz, deb. Natijada, u savolga usuli olish va inson tabiatda peeping uchun javob
berishga harakat qildi. Aflotun sobiq albatta xatti shakllantirishda asosiy roli tayinlash, aqli va
jismi o'rtasidagi aniq farqni qaratdi. jon Arastu tushunchasi ko'p asrlar davomida psixologiya
asosiy toshni o'girildi. U zot: «hayot» ma'nosini anglatuvchi sifatida "jonga" yoki "psixika" deb
hisoblanadi va tana harakat faoliyatini yo'naltiradi tirik hodisasi sifatida fikringizni ko'rib chiqildi.
Shunday bo'lsa-da, u kishi sifatida ong va tanani ko'rib, va shu tariqa biologiya uchun psixologiya
keltirdi.

---

Psixologiya tushunchasining rivojlanish tarixi:
1 bosqich: Psixologiya – ruhni o’rganadigan fan (mill.avv.6 asr-16milodiy). Qalbni
mavjudligi tufayli har doim hayotdagi tushunarsiz hodisalarni tushuntirib berishga harakat qilinib
kelingan. Boshlang’ich tushunchalar animistic xarakterga ega bo’lgan , ya’ni har bir jism o’z ruhi
bilan ajralib turgan deb tushinilgan. Jonlilikda hodisalarning va harakatlarning sabablari ko’rib
kelingan. Aristotel barcha organik jarayonlarda psixologiya tushunchasini kiritgan, shuningdek
o’simlik, hayvonot va ongli mavjudotlarni belgilab chiqqan.
Insonda jismoniy tanadan tashqari undan farqlanuvchi yana nimadir borligi haqidagi tasavvurlar
qadimdanoq mavjud bo‘lgan. Eng qadimgi davrlardayoq inson tush ko‘rish hodisasi orqali ayrim
odamlarning noyob qobiliyatlari (masalan, ovdagi muvaffaqiyatlar) o‘lim va boshqa
hodisalarning sabablarini tushuntirishga intilgan. Ammo dastlabki qarashlar mifologik
xarakterda edi. Ular fikrlash orqali emas, ko‘r-ko‘rona ishonch vositasida egallanardi. Ruh
haqidagi qarashlar ko‘pincha nafas bilan bog‘lanardi, ruhni esa uchar mahluq sifatida tasavvur
etardilar.
Psixologiya haqidagi fikrlar qadim zamonlardan beri mavjuddir. Ilk davrlarda psixologik
xususiyatlarni jonning ishi deb tushuntirilgan. Jonning o‘zi esa odam tanasidagi maxsus
ikkilamchi jism deb qaralgan. Bunday tasavvurlar «animizm» deb ataladi. Animizm so‘zi –anima
«jon» degan ma’noni anglatadi. Jon o‘z mohiyatiga ko‘ra olovsimon uchqundan iborat ekanligi
Geraklit tomonidan, yoki olovsimon atomdan iboratligi Demokrit tomonidan ta’kidlangan.
Platonning «ideyalar tug‘ma bo‘ladi» degan g‘oyalari psixologik fikr taraqqiyotiga juda
katta hissa qo‘shdi. Platon ta’limotiga ko‘ra «ideyalar» mohiyati abadiy va o‘zgarmas, ularning
tabiiy olamdan tashqarida oliy olam mavjud bo‘lib, ularni odam ko‘zi bilan ko‘ra olmaydi.
Platon psixologiyada «dualizm» oqimining asoschisi hisoblanadi. Dualizm so‘zi ikki
yoqlamalik yoki ikki mustaqil fikr degan ma’noni anglatadi. Dualizm ta’limoti mohiyati moddiy
va ruhiy olam tana va psixikaning bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda mavjud bo‘lib, azaldan
qarama-qarshi narsalar deb tushuntiradi.
Platonning dualizm shogirdi Arastu (Aristotel eramizdan oldingi IV asr 384-322 yillar)
tomonidan birmuncha muvaffaqiyatli bartaraf etildi. Aristotelning «Jon haqida» asari o‘sha

---

davrdayoq psixologiya maxsus fan sifatida maydonga kela boshlaganidan dalolat beradi. Ana
shu tufayli psixologiya jon haqidagi fan sifatida maydonga kelgan va hozirgi kunda psixologiya
fani o‘z mazmunini batamom o‘zgartirgan.
Arastu kishilik tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib ruh va jonli tananing ajralmasligini isbotlab
berdi. Unga ko‘ra, jon qismlarga bo‘linmaydi, lekin u faoliyatimiz davomida oziqlanishi, his
etishi va harakatga kelishi, aql-idrok kabi turlarga oid qobiliyatlarda namoyon bo‘lishi mumkin.
Birinchi qobiliyatlar o‘simlik uchun, ikkinchisi va uchinchisi hayvonlarga, to‘rtinchisi esa insonlar
uchun xosdir. O‘simliklar, hayvonlar ruhi va aql idrok odam ruhi ta’limoti bilan Arastu oliy
qobiliyatlar va ularning negizida paydo bo‘lishini bildiradigan rivojlanish tamoyilini joriy etdi.
Arastu organizmning tabiatdan olgan qobiliyatlarni faqat o‘zining xususiy faolligi orqali ruyobga
chiqarishga asoslangan holda xarakterning faoliyatda shakllanishi to‘g‘risidagi nazariyani ilgari
surdi.
Geraklit, Demokrit, Aflotun, Arastularning ta’limotlari keyingi asrlarda psixologik g‘oyalarni
rivojlanishida tayanch nuqta bo‘lib hisoblanadi.
Mazkur davrlarda Sharqda ham ilk psixologik qarashlar yuzaga keldi. Sharqda psixologik
qarashlarning paydo bo‘lishida buyuk SHarq mutafakkirlarining roli katta bo‘lgan. Ular orasida Al
-Xorazmiy, Al-Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Mirzo Ulug‘bek kabilar o‘zlarining
inson psixikasi va yosh avlodni tarbiyalashga doir boy fikrlar va qarashlarini meros sifatida
qoldirganlar. Ular orasida ayniqsa Abu Ali ibn Sinoning mantiq, metafizika, tabiiy fanlar, ayniqsa,
tibbiyot haqidagi fikrlari o‘sha davr ilmiy taraqqiyotiga katta hissa qo‘shdi. U maxsus psixologik
muammolar bilan shug‘ullangan olimlardan biridir. Uning ruh, asab tizimi haqidagi qarashlari
katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, Abu Ali ibn Sinoning temperament xususiyatlariga qarab
yondashish zarurligi haqidagi fikrlari ming yildan so‘ng ham zamonaviy psixologiyada o‘z
qimmatini yo‘qotmagan. Abu Ali ibn Sino dunyoda birinchi bo‘lib psixoterapevtik usullarni qo‘llab
ko‘rgan olimlardan biridir.
Asta-sekin ruh haqidagi tushuncha hayotning barcha ko‘rinishlariga emas, faqat hozir biz psixika
deb atalgan darajaga nisbatan qo‘llana boshlandi. Psixika kategoriyasining negizida idrok va
tafakkurdan tashqari ong tushunchasi yuzaga keldi, buning natijasida ixtiyoriy harakatlar va
ularni nazorat qilish imkoniyati tug‘ildi. Masalan, Galen (eramizdan oldingi II asr) fiziologiya va
tibbiyot yutuqlarini umumlashtirib, psixikaning fiziologik asoslari to‘g‘risidagi tasavvurlarini
yanada boyitdi. Uning ilgari surgan g‘oyalari «ong» tushunchasi talqiniga muayyan darajada
yaqinlashadi.

---

XVII asr biologiya va psixologiya fanlari uchun muhim davr bo‘lib hisoblanadi. Jumladan
fransiya olimi Dekart (1596-1650) tomonidan xulq-atvorning reflektor (g‘ayriixtiyoriy) tabiatga
ega ekanligini kashf etilishi, yurakdagi mushaklarning ishlashi (faoliyati) qon aylanishning ichki
mexanizmi bilan boshqarilayotganligini tushuntirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
refleks (lotincha reflexus aks ettirish) organizmning tashqi ta’sirga qonuniy ravishdagi javob
reaksiyasi sifatida talqin qilinib, asab-mushak faoliyatini ob’ektiv tarzda bilish vositasiga
aylandi. Sezgi, assotsiatsiya, ehtiros yuzaga kelishini izohlashga imkon yaratildi.
Psixologiya fanining ilmiy asosga qurilishida ingliz olimi Gobbs (1588-1679) ruhni
mutlaqo rad etib, mexanik harakatni yagona voqelik deb tan olib, uning qonuniyatlari
psixologiyaning ham qonuniyatlari ekanligini ta’kidladi. Uning negizida – epifenomalizm
(yunoncha eri - o‘ta, rhainominon – g‘ayritabiiy hodisa) vujudga keldi, ya’ni psixologiya tanadagi
jarayon-larning soyasi singari ruy beradigan ruhiy hodisalar to‘g‘risidagi ta’limotga aylandi.
Niderlandiyalik olim Spinoza (1632-1677) ongni katta ko‘lamga ega materiyadan sira
qolishmaydigan voqelik, ya’ni yaqqol narsa deb, tushuntirdi. U determinizm (lotincha
demmerminara - belgilayman) tamoyilining, ya’ni tabiat, jamiyat hodisalarining, shu jumladan
psixik hodisalarning ob’ektiv sabablar bilan belgilanligi haqidagi ta’limot targ‘ibotchisi edi.
XVII asrdagi yirik nemis mutafakkiri Leybnits (1646-1716) ning ta’limoti matematika,
jumladan, integral va differensial hisoblar kashf etilishiga ta’sir etgan edi. Psixika hayot
manzarasi arifmetik yig‘indi tariqasida emas, balki integral tarzda namoyon bo‘ladi. Leybnits
tasavvurlarning uzluksiz chegaralanishi g‘oyasiga tayangan holda persepsiya (bevosita ongsiz
idrok)ni appersepsiyalar diqqat va xotirani o‘z ichiga olgan anglangan idroklardan farqlagan edi.
Leybnits psixologiyaga psixikaning faolligi tabiati va uzluksiz rivojlanishi hamda psixikaning
onglilik va ongsizlik ko‘rinishlari o‘rtasidagi murakkab nisbat haqidagi g‘oyani olib kirdi.
XVII asrda emperizm va sensualizmni tajriba va his etiladigan bilimning «sof» aql-idrokdan
afzalligi haqidagi ta’limotning, ya’ni aqlda hech qanday tug‘ma g‘oyalar va tamoyillar bo‘lishi
mumkin emasligi haqidagi ta’limotning oldingi marraga ko‘tarilishiga olib keldi. Bu ta’limotni
ingliz faylasufi va pedagogi Jon Lokk (1632-1704) astoydil himoya qilib chiqqan edi. Uni empirik
psixologiyaning asoschisi deb, hisoblash qabul qilingan. Barcha bilimlarning tajribadan kelib
chiqishi haqidagi ta’limoti psixologiya uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. CHunki u ruhiy
hayotning aniq faktlari oddiy hodisalardan murakkab hodisalarga o‘tish yo‘llari puxta
o‘rganilishini taqazo etadi. J. Lokkning fikricha, tajribaning ikkita manbai mavjud bo‘lib, biri

---

tashqi sezgi a’zolarining faoliyati (tashqi tajriba) va ikkinchisi o‘zining xususiy miyani idrok
etuvchi aqlning ichki faoliyati (ichki tajriba) dir. Kishi hech qanday g‘oyalarga ega bo‘lmagan
holda dunyoga keladi. Uning ruhi – «toza taxta» bo‘lib, keyinchalik unga tajriba yozuvlari bitiladi.
Tajriba oddiy va murakkab g‘oyalardan tarkib topadi. Bu g‘oyalar yo sezgilardan, yo ichki idrok
(refleksiya) lardan hosil bo‘ladi. Ikkinchi holatda ong real narsalarga emas, balki o‘z xususiy
mahsuliga yo‘naltirilib, o‘zi bilan o‘zi bo‘lib qoladi.
J.Lokkning refleksiya ta’limoti kishi psixologik faktlarni interospektiv tarzda bilib oladi degan
taxminga asoslangan edi. Bu bilan yana dualizm ta’limoti ilgari suriladi. Ong va tashqi olamni
prinsipial jihatdan turlicha usullar yordamida bilish mumkinligi jihatidan ham ular bir-biriga
qarama-qarshi qo‘yilar edi.
J.Lokkning tashqi va ichki tajriba to‘g‘risidagi ta’limoti ikki xil xarakterga ega ekanligi ham
materialistik ham idealistik ta’limotlarning taraqqiyotiga turtki bo‘ldi. Materialistlar Gartli (1705-
1784) bosh bo‘lgan fransuz, A.N.Radishchev (1749-1802) boshchiligidagi rus materialistlari
olamni bilishda tashqi tajribani asos qilib, olib inson psixikasining ichki mazmuni asosida odam
atrof-muhit bilan o‘zaro munosabati yotadi degan edilar.
XVIII asrga kelib nerv sistemasini tadqiq qilishda ulkan yutuqlarga erishildi (Galler,
Proxazka). Buning natijasida psixika miya funksiyasi ekanligi haqidagi ta’limot vujudga keldi.
Ingliz tadqiqotchisi CHarlz Bell va fransuz Fransua Majandi tomonidan yoyiluvchi va harakat
nervlari o‘rtasidagi tafovut ochib berildi. Uning negizida psixologiya fanida reflektor yoyi degan
yangi tushuncha paydo bo‘ldi. Bularning natijasida ixtiyoriy (ongli) va ixtiyorsiz (ongsiz) reflektor
turlari kashf qilindi.
YUqoridagi ilmiy kashfiyotlar ta’sirida rus olimi I.M.Sechenovning (1892-1905) reflektor
nazariyasi ruyobga chiqdi va ushbu nazariya psixologiya fanining fiziologik asoslari,
mexanizmlari bosh miya reflekslarining o‘ziga xos xususiyatlari tabiatini ochib berish
imkoniyatini yaratadi.
«Psixologiya» so‘zi birinchi marta 1590 yilda nemis teolog olim R. Goklenius tomonidan
qo‘llanilgan edi. XVIII asrda esa nemis olimi X. Volf birinchi marta ilmiy atamalar qatoriga
«psixologiya» atamasini kiritdi. U dastlabki yirik ilmiy-psixologik asarlar: «Empirik psixologiya»
(1732) va «Ratsional psixologiya» (1734) ni yaratdi.

---

Psixologiya – ham qadimiy, ham ma’lum darajada yangi fan. Qadimiy fan sifatida u ikki ming yil
avval paydo bo‘lgan.
Psixika haqidagi dastlabki ilmiy tasavvurlar qadimgi dunyo (Hindiston, Xitoy, Misr, Bobil,
YUnoniston)da falsafa bag‘rida paydo bo‘lgan va jamiyatdagi amaliyot, davolanish va tarbiya
ehtiyojlaridan kelib chiqqan edi.
XIX asrning 70-80-yillarida psixologiya mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Ilmiy psixologiyaning,
xususan, eksperimental psixologiyaning asoschisi sifatida 1879 yilda Leypsig shahrida dunyoda
birinchi bo‘lib eksperimental psixologik laboratoriyani ochgan nemis tadqiqotchisi V. Vundt tan
olingan. Bunga mos ravishda ushbu yil psixologiyaning fan sifatida yuzaga kelgan sanasi bo‘lib
hisoblanadi. Dastlab eksperimental psixologiyaning asosiy mavzulari sifatida sezgilar va
ta’sirlanish vaqti (F. Donders), keyinchalik esa – assotsiatsiyalar (G. Ebbingauz), diqqat (Dj.
Kettel), hissiy holat (U. Djeyms, T.A. Ribo), ong va iroda (Vyursburgskaya shkola, A. Bine) xizmat
qildi.
XX asrning birinchi yarmida amaliy psixologiyaning ko‘plab maxsus bo‘limlari yuzaga keldi – bu
mehnat psixologiyasi, pedagogik psixologiya, tibbiyot psixologiyasi va boshqalar, shu bilan bir
qatorda ilmiy psixologiyaning ko‘plab maxsus sohalari – psixofiziologiya, oila, yosh, differensial
psixologiya va boshqalar ajralib chiqdi. Ilmiy amaliy psixologiya turli yo‘nalishlar bo‘yicha
rivojlanib bordi, inqiroz ma’lum darajada bartaraf etilgan bo‘lsada, ko‘plab masalalar hal
etilmagan edi.
XX asrning ikkinchi yarmida ilmiy-texnik inqilob psixologiyaga katta ta’sir ko‘rsatdi. Fanda
matematika, kibernetika, informatika nazariyalari metodlari, shuningdek, elektron-hisoblash
texnikasi kengroq qo‘llanila boshladi. Psixologiya tibbiyot va biologiya sohalaridagi eng so‘nggi
yutuqlardan faol tarzda foydalana boshladi.
SHunday qilib, psixologiya rivojlanish yo‘lida uzoq tarixiy yo‘lni bosib o‘tgan holda, o‘rganish
predmeti va fan sifatidagi nomlanishini o‘zgartirib bordi. L.D. Stolyarenko psixologiyaning fan
sifatidagi rivojlanishini to‘rt bosqichga ajratadi.

---

Birinchi bosqich. Psixologiya – ruh haqidagi fan (Arastu). Psixologiyaning bunday ta’rifi ikki
ming avval keltirilgan edi. Ruhning mavjudligi bilan inson hayotidagi barcha noma’lum
hodisalarni tushuntirib berishga urinar edilar.
Ikkinchi bosqich. Psixologiya – ong haqidagi fan (R. Dekart, B. Spinoza, D. Lokk, G. Leybnits, D.
Gartli). XVII asrda tabiiy fanlar rivoji bilan yuzaga keldi. Fikrlash, sezish, xohishga bo‘lgan layoqat
ong deb ataldi. O‘rganishning asosiy metodi bo‘lib, insonning o‘zini kuzatishi va voqelikni bayon
etishi hisoblanar edi.
Uchinchi bosqich. Psixologiya xulq-atvor haqidagi fan sifatida XX asrda paydo bo‘ldi (D. Uotson,
E. Torndayk). Psixologiyaning vazifalari – tajribalar qo‘yish va bevosita ko‘rish mumkin
bo‘lganlarni, aynan, insonning xulq-atvori, harakatlari, ta’sirlanishga javoblarini kuzatish
(harakatlarni keltirib chiqaruvchi motivlar hisobga olinmas edi).
To‘rtinchi bosqich. Psixologiya ob’ektiv qonuniyatlarni, psixikaning faoliyat va ifodalanish
mexanizmlari, shuningdek, faktlarni o‘rganuvchi fan sifatida.
1.3. Psixologiya fanining yirik ilmiy yo‘nalishlari va maktablari
Psixologiya fanining rivojlanishi qator bosqichlarni o‘z ichiga qamrab olib, bu davrlarda samarali
tadqiqot ishlari olib borilgan. Aynan tadqiqot ishlarini samarali bo‘lishi uchun fan doirasida
tamoyillarni ishlab chiqish uchun zarurat sezila boshladi. Bu boradagi ishlar Amerika va boshqa
chet el psixologiyasi yo‘nalishlari namoyondalari tomonidan ilgari surildi. XX asr boshlarida
bixeviorizm, freydizm yo‘nalishlari vujudga kelgan edi. Bixeviorizm yo‘nalishi hayvonlarda
o‘tkazilgan kuzatishlar natijasiga asoslangan bo‘lib, uning namoyondalari E.Torndayk va
Dj.Uotsonlar hisoblanadi. «Bixeviorizm» ingliz tilida “hulq-atvor” degan ma’noni bildiradi. Bu oqim
psixika va ongni inkor qilib, hulq bilan tashqi muhit o‘rtasidagi munosabatlarni, qonuniyatlarni
tekshirishni taklif qiladi. Ularning fikricha, psixologiyaning vazifasi stimulga (qo‘zg‘atuvchi), ya’ni
sezgi a’zolariga ta’sir qilayotgan qo‘zg‘atuvchiga o‘q otish, unga qanday javob reaksiyasi
bo‘lishini, yoki bunday reaksiyani qanday stimul tug‘dirishini oldindan aytib bera olishdan iborat.
Bixevioristlarning formulasi «S -> R» dir.

---

Freydizm yo‘nalishiga venalik psixiatr z.freyd asos solgan. uning fikricha, odam mohiyatiga
ko‘ra hayvonga o‘xshaydi. odamning xulq-atvori va xarakatlari ikkita tamoyilga: rohatlanish va
reallik tamoyiliga bo‘ysundirilgan bo‘ladi. bu oqim ham insonning ongiga ishonmaydi z. freyd
o‘zining psixologik nazariyasini odam haqidagi, jamiyat va madaniyat haqidagi umumiy
ta’limotga aylantirib, g‘arb mamlakatlarida katta e’tibor qozondi.
Bu yo’nalish psixologiya tushunchasiga mutlaqo yangi nazariyalarni , strukturalizm,
funksionalizm, bixeviorizm yoki geshtal-psixologiya yo’nalishlarining odam ruhiyati
tushunchalariga qarama-qarshi fikrlarni olib keldi. Keling bu qarashlar haqida so’z yuritsak:
1.Behushlik dunyosi Freyd to’kidlardiki hayotda psixologik jarayonlar ong bilan, ya’ni inson
hushida bo’lgan vaqtdan ko’ra ancha ko’proq.Inson hushi psixologik hayotining atigi o’ndan bir
qismini tashkil etadi. Aslida bundanda kuchliroq psixologik jarayon mavjud . Bu keng tushuncha
insonning psixologik hayotida yashirin va erishib bo’lmaydi. U barcha yashirin hohish va
istaklarni tuyg’ularni , motiv va tajavuzkorlik kabi xususiyatlarni o’z ichiga oladi. Inson psixologik
hayotining eng katta qismini mana shu yashirin psixologik jarayon olib boradi.Ruhiyat bilan
bog’lik bo’lgan barcha muammolar yechimining kaliti ongsiz ravishda ongli ravishga o’tish
darajasini ta’minlab berishdir.
2.Psixoanalitik metod: Freyd katta yoshdagi odamlarning ruhiyatidagi muammolar ularning
yoshligidagi yoddan chiqqan kechinmalar sabab bo’lishini ta’kidlab o’tgan. U ruhiyat bilan bog’lik
muammolarni yechish uchun yangi g’ayri tabiiy psixoanalitik metodni yaratdi.Bu metod o’z
ichiga behushlik holatida analiz jarayonini oladi.Mana shu maqsadda Freyd quyidagi metodlarni
sanab o’tgan.(20 бет)
A)
Erkin uyishma . Bu metodda ular individni yotqizishib, uning miyasiga ya’ni hayoliga nima
kelsa shuni aytib berishi kerak bo’ladi.
B)
Tush Tahlili: Freydning fikricha orzu bu inson tetik vaqtidagi uning hohish istaklarini
yashirin ko’rinishi. Bu istak va kechinmalar inson tushida aks etadi. Tushlarning taxlili inson
ichidagi barcha haqiqiy tuyg’ularni chiqarib berishi mumkin.

---

C)
Har kungi psixopatologiya tahlili yashirin xohish-istaklar yoki kechinmalar behush
vaziyatdagi ko’rinishini kundan-kunga psixopatologik nuqtai nazaridan inson , hatti harakatlar
orqali bilib olish mumkin. Masalan gapirish ohangidan , harakatlaridan.
3.Psixikaning tuzilishi Freyd uch xil tushunchani yaratdi , identifikator, ego va super ego. Bu
inson psixikasini tuzilishi, uning shaxsiyatini , ruhiyatini
tushintirib beruvchi tushunchalardir.
Identifikator inson shaxsiyatining eng chuqur va kam ma’lumotga ega bo’lgan qismidir. U hech
qanday realikka ham, qoidalarga ham ega emas.
Psixologiyani rivojlanishi ,tarixiy
tasvirlanishi .
Ruhiyatning super ego etik ahloqiy qismi. Bu ideallik va haqiqiy reallik haqida o”ylamaslik.
Mukammallik bu uning maqsadi , lazzatlanishni qidirish yoki vayron qilish emas . Barcha
harakatlar Freydning fikricha id , ego , va super –ego o”rtasidagi dinamik muvozanat tomonidan
tushunarli bo”lishi mumkin. Idning talablari o”zining muhtojlarini va appetiteni qoniqtirish bilan
birga , o” sha vaqtda ikkalasini tichlantiradi. Voqeylik nuqtayi nazari tomonidan identifikatorni
boshqarish va super egoni tinchlantirish uchun . Yaxshi tartibdagi inson o”z egosi tomonidan
boshqariladi , nevroz ayb xissidan tashvishlangan , uning super egosida chiqayotgan ; uning idi
telbalik.
«Psixik tahlilning maqsadi muvozanatni tiklashdan iborat :Qayerda bo”lgan bo”lsa o”sha yerda
bo”lishi keak » . ( Freyd 1935).
Psixo-seksual rivojlanish : Freyd ko”rsatmasiga muvofiq jinsiy aloqa – hayot biror ish qilish
yoki hayotdagi fundamental maqomdir. Jinsiy aloqa faqatgina kattalarga xos emas. Bolalarham
boshidan jinsiy aloqa xohishida bo”lishadi. Bola bir necha turli hil psixo-seksual quyidagi
bosqichlardan o’tadi. (21бет)
A) Oral bosqich : Freyd bo’yicha og’iz bolaning rohtlanishi uchun birinchi jinsiy organ
xisoblanadi. Avvaliga onaning ko’krgidan yoki butilkadan rohatlanadi. Keyin uning o’rniga konfet ,
tayoqcha yoki o’z barmog’ini so’rish orqali rohatlanadi.

---

B)
Anal bosqich : Bu yoshda bolaning qiziqishlari og’iz bo’shlig’I va tarqtish a’zolari bilan
qo’shilib ketadi , yaniy anus yoki uretra. Bu bosqich , qoyida bo’yicha ikki yoshdan uch
yoshgacha bo’ladi.
C)
Genital bosqich : bu faza to’rt yoshdan bolaning o’zgaruvchan qiziqishlaridan boshlanadi.
Bu bosqichda bolalar ayollar va erkaklar o’tasidagi biologik farqlarni bila boshlashadi va ular
bilan uynab rohatlanishadi . Bu bosqich Freyd bo’yicha bir necha hodisalarga sabab bo’lishi
mumkin . Masalan: Qizlarda genrivatsiya va elektrokompleks va o’g’il bolalarda kastrasiya va
Edip kompleksi. Edip va elektro faz haqida Freyd aytadiki : ular jinsiy qiziqish va lazzatlanishning
natijasidir.
D)
Latent bosqich : Bu davr qiz bolalarda 6 yoshdan o’g’il bolalarda esa 7-8 yoshdan
boshlanadi va balog’at yoshigacha davom etadi. Bu bosqichda o’g’il bolalar va qizlar o’zining
o’rtoqlari bilan birga bo’lishni maqul ko’rishadi .va hattoki qarama qarshi jins vakillaridan
nafratlanishlari ham mumkin .
E)
Fallik bosqichi : Pubertat fallik bosqichining yo’naltiruvchi nuqtasi hisoblanadi. O’spirin
bola va qiz endi qarama qarshi jins vakillariga o’zgacha xissiyotni xis qila boshlashadi , o’zlarini
o’zlari sevib qolishlari mumkin , turli hil bo’yoqlarga o’z a’zolarini bo’ya boshlashdi.
Shunday qilib Freyd o’z psixo tahlili orqali psixologiya sohasiga umuman boshqa o’lchovni olib
keldi. Uning oa inson fe’l atvoridagi total terminlar ( shu bilan birga ongli , ongsiz va beixtiyor fe’l
atvor ) psixika tuzilishi , repressiyani anglash, katarsis ongsiz , psixo-seksual rivojlanishni
namoyon bo’lishi sifatida va inson hulqiga jinsiy aloqani loyiq o’rinda saqlashning ta’siri doimo
maqtovda buladi. Keyingi hodisalar yo’lida psixoanalistik harakat psixoanalizning rivojlanish
asosiatsiasini 1902 yilda shakllantirdi. 2 usul , individual psixologiyada Alfred Adler (1370- 1937)
va analitik psixologiyada ( 1875 – 1961 ) . Bu ikki yo’nalishda ularni eslab o’tish zarur.
Boshqa esda qolarliklari : neo- Freydist ( yoki neo – Adlerian ) , yangi davrda Anna , Karen
Horni , Garri Stek Sallivan , Erix Frimm , Erikson va Xayns Xartmannlar say harakati bilan

---

an’anaviy psixoanalistik nuqtai nazarga kichik o’zgarishlar kiritishdi. Asosan deemfizin roli yoki
jamiyat rolida jinsiy aloqa va stress. (22 бет)
Mutlaqo bu tushunchaga qarshi bo’lgan, zamonaviy psixologiya inson ruhiyatiga yangi
tushuncha va nazariyalarni kiritdi.
Biroq mana shu yo’nalish bilan bir qatorda psixoanaliz va bixeviorizm yo’nalishlarini bir xil
xususiyat va kuchga egaligi uchun qo’yishimiz mumkin. Qolgan katta kuchlar, masalan,
gumanistik psixologiya , transpersonalagik psixologiya va kognitik psixologiyalar ularni to’ldirib
turadi.
Gumanistik (Ijtomoiy) Psixologiya.
Psixologiyaning bu yangi maktabi psixologiyadagi oxirgi tendensiyalarni ko’rsatadi. Uning
rivojlanishida Abraxam Maslov, Kevlar Rodjers, Rollo Mey, Artur Kombs, Gordon Olport kabi
psixologlar o’z xissalarini qo’shishgan. Gummanistik psixologiya insonga eng qadrli narsalarni
beradi.Bu yo’nalish maqsadga yo’naltiruvchi atrof muhitga moslashtiruvchi xususiyatlarga ega.
Bu maqsadlar fizik ehtiyojlarni qondirish uchun yoki o’z-o’zini aktuallashtirish va reallashtirish
kabi oddiy bo’lishi mumkin.(23бет)
Mana shunday tarzda gumanistik psixologiya insonning farqli tomonlarini, shaxsiyatini
erkinligini noyob qobiliyat va maqsadlarini, maqsadini tushintirib beradi.
Transpersonalagik psixologiya.
Transpersonalagik psixologiya zamonaviy psixologiyadagi eng yangi yondashuvlardan biridir.

---

O’z-o’zini aktuallashtirish borasidagi Abraxam Maslovning ishi: u o’zining e’tiborini ozining
shaxsiy tajribasiga asoslanib o’tkazgan. Biz nimani o’ylashimiz, o’zimizni qanday his qilishimiz,
holatimizni o’zgarishi bularning barchasi transpersonalagik psixologiyaning bir qismidir. Bu
holatlar inson kuchli stress va hayajonda bo’lgan paytda yuzaga chiqadi. Ular ko’pincha uyqu
yoki chuqur konsentratsiya vaqtida paydo bo’ladi. Ular tashqi ta’sir, ma’lum bir narkotik
vositalar,diniy targ’ibot, yoga va meditatsiya yo’llari orqali eksperimental tarzda chaqiriladi.
Kognitik psixologiya.
Bu ham zamonaviy psixologiyaning yangi maktablaridan biridir. U intellektualizm natijasida
paydo bo’lgan insoniyat qobiliyatlari va atrof muhitga moslashuvi yashash uchun kurashini
o’rganuvchi yo’nalishdir. Bu yo’nalishning boshlang’ich ildizlari gestalistlar fikrlariga borib
taqaladi.(24 бет)
Kognitik psixologiya insoniyat tafakkuri, xotirasi, nutqi, rivojlanishi, qabul qilishi kabi
xususiyatlarini o’rganadi.Kognitiv psixologiya bixevioristlar yondashuvi mutlaqo qarama qarshi
turadi.
Shu tarzda,Kognitik psixologiya ruhiyat mexanizmining ishlash tizimini tushintirib beradi. Bu
ttizimda barcha ta’sirlar, atrof-muhit ta’siridan kelib chiqadi.
Inson onggining kognitik funksiyasi, misli bir uning ishlab chiqariluvchi mahsuloti sifatida ish
yuritadi.
Kognitik psixologiya kundan-kun mashxur bo’lib bormoqda. Edvard Tolmen kognitik
psixologiyasining asoschilaridan biri bo’lib, bu borada ko’plab bilim va malakaga ega bo’lgan. U
ongli organizmlarning ruhiyatidagi muammolarni yechishda mana shu organizmlarning aqliy
gipoteza yordamida topishga harakat qilgan. Keyin uni amalda qo’llashga va uni tekshirib
ko’rishga hrakat qilgan.
Shveysariyalik psixolog Jan Piaje , u kognitik psixologiya bo’yicha eng taniqli shaxslardan biri
bo’lgan . U bolalarda kognitik psixologiyaning ta’siri va funksiyalarini o’rgangan. U bolalarning
biologic tayyorgarligiga qarab iqtidorlarining rivojlanishi bosqichlarini aniqlagan.

---

Qisqacha xulosa.
Psixologiya fanining rivojlanish evolutsiyasi tarixdan o’rganish oson va u o’z navbatida 3
qismga bo’linadi:
1. Ilmiy davri,
2. Imiy va zamonaviy davri,
Zamonaviy davri.
Ilmiy psixologiya (o’n to’qqizinchi asrning o’rtalariga qadar davom etgan) uning dalillari
quyidagilar:
1.Inson ruhiyati -ma’lum bir qadimgi irimlarga ko’ra insoniyatga aloqasi bo’lmagan, noreal borliq
sifatida tushinilgan,ya’ni planeta va iblis, ruh va boshqa g’ayritabiiy kuchlar bilan ta’riflangan.
2. Suqrot, Platon , Aristotel kabi faylasuflar nuqtai nazari bo’yicha irimlarning hayotdagi
ma’nosini tugatish kerak edi. Aynan shuni o’zgartirish uchun 17 asrda yetakchi psixologlar
tomonidan falsafa asoslari paydo bo’lib, renessans davrida Dekardning dualiz, empirizm kabi
tushunchalari paydo bo’ldi. (25 бет)
3. O’n to’qqizinchi asrda Lokk nuqtai nazariyasi. Kann va uning shogirdlari Buyuk Britaniyada
psixologiyada birinchi assotsionizm maktabini yaratishdi. U bunda tuyg’u va fikrlarni bir-biriga
bog’laydi.
4. Assotsionizm va emperizmlarning kuchli ta’siri psixologiyada yana bir yangi naturalistic
yo’nalish yaralishiga sabab bo’ldi. Bu yo’nalishni tarqatuvchilari Russo, Pestalotsiy, Fredel,

---

Kristian Volf.
5.Yigirmanchi asrda nemis professori Gerbart tomonidan yaratilgan yangi gerbartian
psixologiyasi , psixologiya fakultetida yangi tushunchalarni kiritdi.
Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri.
O’n to’qqizinchi asr o’rtalaridan boshlab, zamonaviy ilm va texnika davrida inson ruhiyatini
o’rganuvchi yangi ilmiy metodlar yaratildi.Quyidagi yo’nalishlar aynan shu davrda yaratilgan:
1.Strukturalizm, nemis professori Vilgelm Vundt (1832- 1920) aqliy faoliyat va uning tuzilishi ,
taxlilini yaratgan.
2.Funksionalizm, amerikalik psixolog Uilyam Jeyms(1842-1910) ong evolutsiyasi jarayonida
rivojlangan, buning sababi bo’lsa atrof-muhitga moslashish bo’lgan deb tushintiradi. U yana bu
yo’nalishda nerv sistemasini ham yoritib o’tgan.
3. Bixeviorizm, Jon B. Uotson o’zining bor e’tiborini inson ruhiyati va xatti-harakatlariga qratgan.
4.Germaniyada bir qator psixologlar guruhi bixeviorizmdan ajralib turuvchi yangi
geshtaltpsixologiya maktabini yaratdi.
5.Psixoanaliz.Zigmund Freyd yangida –yangi fikrlarni kiritdi. U tajribalarini ongli va ongsiz
ravishda, ruhiyatni psixoanaliz orqali o’rgangan.
6.Shaxsiy va analitik psixologiya.Keyingi davrda Alfred Adler(1870-1937) va Karl Yung (1875-
1960)ikkalasi ham Freydning izdoshlari bo’lib, ular ham jinsiy aloqa borasida o’z maktablarini
yaratishdi.

---

Zamonayi psixologiyadagi oxirgi tendensiyalar.
Psixologiya dunyosining rivojlanishida turli xil yo’nalish va maktablarning aralash bo’lishi kata
o’rin tutadi. Masalan; bixeviorizm, psixoanaliz, gumanistik psixologiya,transpersonalogik
psixologiya va kognitik psixologiya
Gumanistik psixologiya asoschilari Maslou, Rodjers, Artur Kombs,Gordon Olportlar insoniyatni
psixologiyadagi eng oxirgi tendensiyalarini tushintiradi.
Transpersonalogik psixologiya insonning his-tuyg’ulari, ong ta’siridagi o’zgarishlarni o’rganadi.
(26 бет)
O’n sakkizinchi asrda emperik va assotsianistlar fikri bilan bir qatorda psixologiyaning yangi
oqimi dunyoga keldi. Bu oqimni Frebel,Pestolotsiy,Russo kabi naturalistlar ommaga targ’ib
etishgan.Ular ratsionalist va emperiklar tomonidan ishlab chiqarilgan yuqori ong nazariyasiga
qarshi turishgan.Ular odam faqat aql va fikrdan iborat degan tushunchaga qarshi xissiyot va
tuyg’u birinchi o’rinda turishini ta’kidlab kelishgan.
Emperik va naturalistlarning nazariyasiga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan psixologiyaning yangi
yo’nalishi paydo bo’ldi (nazariyaga muvofiq qalb va ruhiyat tafakkur,tafakkur,xotira kabilarga
bo’lingan).Bu oqim o’n sakkizinchi asrning birinchi yarmida nemis tafakkurchisi Kristian Volf
tomonidan amalda qo’llana
boshlandi.Psixologiyaning bu yo’nalishi o’n to’qqizinchi asrgacha, ya’ni nemis olimi Gerbart
yaratilgan yangi gerbartian yo’nalishi paydo bo’ldi.Shu nazariyaga muvofiq yangi fikrlar eskisidan
ustun chiqdi.Shaxsning harakatlari va aqliy faoliyati Gerbartning aytishicha fikrlar o’rtasida
doimo kurash bo’lib o’tadi, har bir fikr harakatda va ularning hammasi inson onggida qolishga
harakat qiladi.Manashu tushunchani isbotlash uchun u matematik formulalar,aqlni tashkil
etuvchi qonun-qoidalarni ishlab chiqqan.
Shu bois psixologiya fan davriga qadar ma’lum bir darajadan boshqa bir darajaga o’tib kelgan.

---

O’n to’qqizinchi o’rtasiga kelib, psixologiyaning noilmiy darajada rivojlanib kelishi to’xtadi va
boshqa fanlar singari ma’lum bir fan mavqeyida qarash boshlandi.
Ilmiy psixologiyaning zamonaviy davri.
O’n to’qqizinchi asrning ikkinchi yarmiga kelib fizika, kimyo,zoologiya,geologiya va boshqa
fanlarni o’rganish chuqurlashgai natijasida insonning ruhiyati ma’lum bir laboratorik tajribalariga
asoslanib emas, balki ilmiy metodlar bilan o’rganish mumkinligi ilgari surila boshladi.
Strukturalizm :Vilgelm Vundt psixologiyaning fan sifatida rivojlanishida katta xissa
qo’shgan(1832-1920 nemis professori birinchi bo’lib 1879- yilda Leypsigda psixologik
laboratoriyani ochdi).Uning bu yondashuvi psixologiyada strukturalizm deb atalgan.
Vundt va uning shogirdlari tajriba xonalarida o’z-o’zini analiz qilish va kuzatish bo’yicha
ko’plab tajribalar o’tkazishgan.Tajribalar mobaynida ular nur,rang,tovush va sezgi orqali tajriba
o’tkazilayotganlarning qanaqa his-tuyg’ularni his etayotganliklari aniqlangan.
Leyosigdagi laboratoriyada ko’plab yetuk psixologlar yetishib chiqqan.Ular ichidan eng
mashxurlaridan biri Edvard Bredford Titchener Amerikaning Kornelsk Universitetida yetuk
professor psixologlaridan biri bo’lgan.Uning so’zlari bo’yicha psixologiya ong va tajribani
o’rganadigan fan.Ong yoki tajriba faqat uch holatda yuzaga chiqishi mumkin:jismanan
sezish,tuyg’u va obrazlar(masalan,xotirlash va orzu). Masalan, bizning banan bilan bo’lgan
tajribamizni izohlash uchun biz avval uni jismonan his qilishimiz mumkin(ya’ni uni ko’ramiz),
sezamiz(ya’ni bananni yoqtirish yoki yoqtirmasligimiz) keyin oldingi banan bilan bo’lgan
tajribalarimizni eslaymiz.
Shu orqali, Vundt va uning Titchener kabi izdoshlari, aqlni uning tuzilishi orqali o’rganishga
harakat qilib kelishgan.
Shu bilan birga, yaqin yillarda struktualizm maktabi ko’plab tanqidlarga uchradi va
aniq,ishonchli ma’lumotlarni isbotlab berolmagani uchun muvofaqqiyatsizlikka uchradi.

---

Funksinalizm:Strukturalistlarning sharofati bilan psixologiya mustaqil fan sifatida qarala
boshlandi.Bu inson ruhiyatini o’rganishga yangidan yangi foydali yo’llarni ochib berdi.
Shunday qilib, yangi funksionalistik maktab paydo bo’ldi.
Amerika psixologiyasining asoschisi Uilyam Jeyms(1842-1910), psixologiya maktabining
tuzilishiga juda katta xissa qo’shgan psixologlaridan biridir. U Darvin nazariyasining ta’sirida ,
bundan tashqari anatomiya, fiziologiya va meditsinaga qiziqishi tufayli psixologiyaning
o’rganishda biologic usullardan foydalandi.U Vundt va Titchenerning fikrlari noto’g’ri ekanligini
ta’kidlab kelgan.Ongning tuzilishi va tarkibini bilgan holda uning faoliyati va vazifalarini o’rganish
mumkin.Uning ta’kidlashicha, evolutsiya jarayonida ilk ongli rivojlanish boshlangan,buning
sababi esa atrof-muhit ta’siriga moslashuv bo’lgan. U o’zining nuqtai nazarini rivojlantirgan
holda, odat bu faqat asab tizimining ma’lum bir vazifasi degan qarorga keldi.Ma’lum bir
faoliyatni takrorlanayotgan vaqtda , asb tizimi shu faoliyatga mos ravishda o’zgaradi va kelgusi
marta shu faoliyatni beixtiyor takrorlaydi.
O’n to’qqiz va yigirmanchi asrning keying yillarida Uilyam Jeymsning fikrlari Jon Dyu(1859-
1951), Jeyms Roulend Enjel(1869-1949) J.M.Kattel, L.Edvard, Torndayk va R. S.Vudvard kabi
psixologlar tomonidan yanada mustahkamlanib,rivojlantirib borildi.
Bixeviorizm:Strukturalizm va funksionalizmga mutlaqo qarama qarshi holatda Jon B.Vatson
yangi bixeviorizm nomli yo’nalishni kiritdi.Uning fikricha,Ongni ilmiy tarafdan tasvirlab berib
bo’lmaydi,uni ko’rish ham , tegib ko’rish ham mutlaqo bo’lmaydi.Xatto u mavjud bo’lsa ham uni
ilmiy nuqtai nazardan o’rganib bo’lmaydi.Shu sabab psixologiya fanini ilmiy tomondan emas,
balki ma’lum bir tajriba va kuzatuvlar orqali bayon etish mumkin.
Shunga ko’ra, bixeviorizm inson ruhiyatini o’rganish uchun o’zini bor diqqtatini
kuzatiluvchining xatti-harakatiga qaratadi.Mana shu maqsadda inson faoliyatini , fikrlarini ,his-
tuyg’ularini butunlay tushuntirib berish uchun kuzatish va har birini yozib boorish kerakligini
bayon etadi.
Mana shu tufayli, bixevioristlar,masalan, aynan qo’rquvning o’ziga emas , balki yurak urishini
tezlashishiga,arterial bosimga e’tibor berishgan.Chunki,qo’rquvni uni o’zini o’lchab
bo’lmaydi,ularni va ma’lum bir darajada o’rganish mumkin.Bixeviorizm nazariyasi rus psixologi

---

Ivan Pavlov(1849-1936 )ning nazariyalariga asoslanib Uotson tomonidan faktlarga asoslanib
yaratilgan.
Pavlov o’z nazariyasi tajribasida kuchukni avval faqat qo’ng’iroq tovushiga , keyin uni go’sht
xidiga almashtirib kuchukning har bir javib reaksuyasiga atrof muhit ta’sir qilishini
aniqladi.Uotson shu usulni inson psixologiyasini o’rganib ko’rishga qo’llab ko’rdi.U 11 oylik
Albert ismli chaqaloqqa o’z tajribasini o’tkazdi.U chaqaloqni avval kalamushlarga bo’lgan
qo’rquvni yaratib , keyin uni to’satdan baland shovqinga o’zgartirdi.Shunga ko’ra , u bizning har
bir xatti-harakatimizni atrof muhit ta’siriga nisbatan bo’lgan javob reaksiyasi ekanlligini isbotladi.
Quyida ko’rsatilganidek Uotson 1926-yilda qat’iy tarzda inson avtomatik ravishda javib
berishi atrof-muhit ta’siri ekanini isbotladi:
“Menga bir qator yosh, sog’lom bolalarni bering, men ularni o’z dunyoyimda o’zgartirishga
kafolat beraman, ularni har qanaqa kasb egasi bo’lib yetishib chiqishiga olib
kelaolaman.Masalan, shifokor,yurist,rassom savdogar ,kambag’al odam va o’g’ri , buni
barchasini ularni qobiliyati ,iqtidori, mavqei va qaysi elatga mansub ekanligiga qaramasdan
bajara olaman”.
Uotson va shogirdlarining yangi bu bixeviorizm yo’nalishi eramizga psixologiyaning
yangi mexanik, materialist, obyektiv, fizik va boshqa aniq fanlar ko’rinishini olib kirishdi. Ammo
buning ham o’ziga xos kamchiliklari mavjudligi sabab, zamonaviy psixologlar tomonidan bir
qator tanqidlariga uchradi.
Geshtaltpsixologiya.
Amerikada strukturalizm va funksionalizmga qarshi bo’lganlar chegarasiz edi. Germaniyada
bixeviorizmdan ozroq farq qiluvchi yangi geshtaltpsixologiya nomli maktab ochildi.
Bu maktabning eng mashxur namoyandalari: Vertgeymer (1890-1943), Koffka(1886-
1941),Volfang Keler(1887-1967) va Kurt Levin (1990-1947). Geshtalt so’zi nemischa ot bolib.
Geshtaltni inglischa tarjimasi “Konfuguratsiya” yoki oddiy kilib “uyishik butun”. Shuning uchun
geshtalt-psixologiyasi atomistik va molekulyar yondashuvlarga karshi tura oladi. Bu bilan

---

birgalikda inson murakkab bulaklarning kolleksiyasi yoki element kilib emas buyumni butun
kabul kiladi. Geshtalt-psixolog , sezgilar yoki idrok ma’nosi har doim umumiy vaziyat bilan
bog’lik. Narsa jinsdagi alokadek kabul kilinadi. U o’z ichiga narsa, tamoshabin va murakkab
fonni ichiga oladi. Geshtalistlar bundan tashkari mexanik yondashuv yurishini rad qilishdi, oddiy
stimul – reaksiya orqali qoriqlanuvchi tarzda. Ular shuni tastiklashtiki stimul bilan reaksiya
o’rtasida o’zini rodidagitashkilotlar mavjud va ular yangi geshtalt shakillanishiga yordam
beradi.Gestalistlarning ta’kidlashlaricha behosdan fikrda(ongda,tafakkurda) yangidan barpo
bo’lgan narsalarning tuzilishlari eskilariga nisbatan yanada mukkamalroq va zarurroq holatda
o’zicha kelishlari mumkinmi,natijada ular bir biridan umuman farq qilishlari ham
mumkin.Natijada inson tafakkuri oddiy rag’batlantirilishining natijasigina emas,balki uning
rivojlangan intelek onggining ,
tafakkurining xulosasiga aylanadi.
Individ-sharoitni yaxshilab o’rganib vaziyatga turlicha berilgan fikrlar bilan tanishib, haqiqatga
yaqinroq bo’lgan yo’lni “qarorni” tanlaydi va uni amalga oshirish maqsadida kutilmagan,qat’iy
qarorlarni qabul qiladi.
Gestalt-psixologiya RZM(sayt)- insonning xususiyatlarini rivojlanishini uch turga ajratadi:
a)sharoitni bor holatda qabul qilish;
b)sharoitni ko’rib ,o’rganib ,uni kelib chiqish sabalarini aniqlash;
v)tezlik bilan qaror qabul qilish va shu asosida faoliyat olib borish.
Shunday qilib, Gestalt-psixologiya qat’iy ravishda sharoitni strukturalash(kesimlarga ajratish),
funksiyalash (vazifalash) va qilinishdan iborat bo’lgan ilmiy psixologiyaga qarshi
chiqdi.Jumladan, u bu tizimning tuzilishiga “g’isht va quyma”, o’zaro bog’lanishiga ularni
kesimlarga “g’isht” ajralishiga qarshi chiqdi va ular to’g’risidagi tushunchalarni achinarli hol deb
hisoblagan.

---

1.4. O‘zbekistonda psixologiya fanining rivojlanish tarixi.
Psixologiyaning fan sifatida yurtimizda rivojlanish tarixiga e’tibor beradigan bo‘lsak shuni
ta’kidlash lozimki, u oxirgi o‘n yilliklar mobaynida shakllanmoqda, xolos. Lekin tarixan,
umuman psixologiyaning O‘zbekiston hududida shakllanishini tahlil qilinsa, uning diniy-falsafiy
olimlar va qarashlar tizimida o‘ziga xos tarzda shakllanib kyolganini ko‘rish mumkin. Masalan,
eramizning II-III asrlarida rivoj topgan manixizm (asoschisi Mani) yoki mazdakizm (asoschisi
Mazdak) va boshqalar o‘z diniy qarashlari tizimida ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy adolat va
shaxsning o‘ziga xosligi kabi g‘oyalarni keng tashviqot qilganlar. Lekin tarix bizga shundan
darak beradiki, yaxlit, sistematik ijtimoiy psixologik qarashlar sistemasi umuman bo‘lmagan.
SHuni alohida ta’kidlash lozimki, O‘zbekistonda o‘tkazilayotgan psixologik tadqiqotlar asosan
oila va oilaviy munosabatlarga bag‘ishlangan. CHunonchi, birinchi ijtimoiy psixologik tadqiqot
ham 70- yillarning oxiri 80- yillarning boshida I. YOqubov tomonidan o‘tkazilgan bo‘lib, u oilaviy
munosabatlarning barqarorligi va er-xotin ijtimoiy rollarining muvofiqligini ta’minlovchi sotsial-
psixologik omillarni o‘rgandi. Tadqiqot natijasida, shu narsa aniqlandiki, oila a’zolarining rollar
borasidagi muvofiq o‘zaro munosabatlari oilaviy xamjihatlikning muhim shartidir. Oilaviy
majorolar esa, asosan hozirgi zamon o‘zbek ayolining ijtimoiy mehnat bilan bandligi hamda
oilaviy munosabatlarda eskilik sarqitlarining saqlanib qolganligidadir.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi xususida o‘tkazilgan muhim tadqiqotlardan biri N.
Sog‘inovning o‘zbek oilasiga xos bo‘lgan nikoh va oila munosabatlari - nikohdan qoniqish, nikoh
motivlari, oila qurishning o‘zbeklarga xos bo‘lgan yosh xususiyatlari, yosh o‘zbek oilalaridagi
psixologik mojarolar va ajralishlarning sabablarini sistematik tarzda o‘rgangan ilmiy ishidir. Bu
tadqiqotda ilgari hech o‘rganilmagan ilmiy ma’lumotlar to‘plandiki, ularga ko‘ra, o‘zbek oilasining
qurilishiga sabab bo‘ladigan asosiy motiv—bu “Farzandli bulish”, (birinchi o‘rinda), ikkinchi
o‘rinda “Jamoatchilikning gap-so‘ziga qolmaslik”, uchinchi o‘rinda “Ota-ona va qavmi-
qarindoshlarning istaklarini bajo etish” va hokazolar aniqlandi. N.Sog‘inovning to‘plagan
ma’lumotlari yosh oilalar, mojaroli oilalar va yoshlar tarbiyasi bilan mashg‘ul bo‘lganlar uchun
muhim ilmiy yo‘l-yo‘riqdir.
Bundan tashqari, oxirgi yillarda katta guruhlar psixologiyasiga oid qator tadqiqotlar
o‘tkazildi. Masalan, V.M.Karimovaning o‘zbek xotin-kizlari ijtimoiy tasavvurlarining o‘zgarishi
mexanizmini o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqoti (1987), E. Usmonovning o‘zbek ayollarining
suitsidal (ya’ni o‘z-o‘ziga o‘t qo‘yish) xulq-atvorining ijtimoiy-psixologik sabablarini o‘rganishga

---

bag‘ishlangan tadqiqoti (1993), E.
No‘‘monovaning o‘zbek oilalaridagi reproduktiv ustanovkalarning xususiyatlariga bag‘ishlangan,
M.Zokirovaning erkak va ayollardagi rollar hakidagi tasavvurlarning o‘ziga xosligini o‘rganishga
bag‘ishlangan ilmiy tadqiqoti, M.Toshpo‘latovning o‘zbek yoshlaridagi ijtimoiy xulq-atvorning
bozor iqtisodiyoti sharoitidagi o‘ziga xos qirralarini o‘r ganishga qaratilgan ishlari va boshqalar
shular jumlasidandir. Bu tadqiqotlar natijasida yaqin kelajakda yangi etnopsixologik konsepsiya
shakllanadi va bu respublikamizdagi ilmiy ishlarning rivojiga o‘z hissasini qo‘shadi.
O‘zbekistonda psixologlar oldida juda muhim tadqiqot mavzulari mavjudki, ularda hozirgi
mustaqillik sharoitida shaxs va turli ijtimoiy guruhlar psixologiyasida ro‘y berayotgan
o‘zgarishlar, turli yosh, demografik etnik professional guruhlarga mansub bo‘lgan kishilarning
ijtimoiy tasavvurlari, ular asosida ijtimoiy xulq-atvorni ilmiy boshqarish asoslari ishlab chiqilishi
lozim. YA’ni, ishlab chikarish ijtimoiy psixologiyasi, boshqarish psixologiyasi, guruhlar
psixologiyasi hamda ommaviy psixik jarayonlarning ta’siri masalalari o‘zbek psixologlaridan o‘z
echimini kutmoqdaki, ularda ilg‘or fan yutuqlaridan foydalanilgan holda xududning milliy o‘ziga
xos qirralari ishlab chiqilishi kerak.
Psixologiya fanini rivojlantirishda judayam katta rol o’ynagan psixologlar quyidagilar:
B.Ananev, P.P.Blonskiy, S.L.Rubinshteyn, L.Vigotskiy, R.S.Nemov va boshqalar, shuningdek
keyinchalik O‘zbekistonda ham yirik olimlar etishib chiqdi. Ular jumlasiga M.G.Davletshin,
E.G‘.G‘oziev, M.Vohidov, V.A.Tokareva. R.Z.Gaynutdinov, V.M.Karimova, G‘.B.Shoumarov,
R.I.Sunnatova, Z.T.Nishonova va boshqalarni kiritish mumkin. Yuqorida nomlari tilga olingan
olimlar o‘zlarining g‘oyalari va milliy mafkuralar bilan yoshlarda tafakkur sifatlaridan mustaqillik,
tanqidiylik kabilarni shakllantirishga e’tibor bermoqdalar.