/ДО'
y'f,
l
v
1
’
f.f.n., prof, Jumaniyazov
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI СНЕ Г TILLARI FAKULTETI
R AH IM OV A SH OD IY A SHU XR AT Q I ZI
INGLIZ VA OZBEK TILL ARID A BAHUVRINING
QO'LLANILISHI
BITIRUV MALAKAVIY ISHI
5120112-Filologiya vatillami o’qitish (ingliz tili) ta’lim yo’nalishi bo’yicha bakalavr
darajasini olish uchun
Ilmiy rahbar
URGANCH- 2015
MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………………………3
BIRINCHI BOB: O‘ZBEK TILIDA QO‘SHMA SO‘ZLAR VA ULARNING
O‘RGANILISHI. ....................................................................................................7
1.1. O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlarning o‘rganilishi ................................................7
1.2. Ingliz tilida qo‘shma so‘zlarning o‘rganilishi .................................................16
1.3. Ingliz va o‘zbek tillarida qo‘shma so‘zlarning yasalishida o‘xshash va farqli
tomonlar ..................................................................................................................21
Bob bo‘yicha xulosa…………………………………………................................29
IKKINCHI
BOB:
INGLIZ
VA
O‘ZBEK
TILLARIDA
BAHUVRIHILAR….............................................................................................30
2.1. “Bahuvrihi” va uni boshqa qo‘shma so‘zlardan farqlanish xususiyatlari.......30
2.2. O‘zbek tilida “bahuvrihi”lar va ularning morfologik, semantik
xususiyatlari.............................................................................................................34
2.2.1.
Inson
xarakterining
nozik
qirralarini
ochib
beruvchi
bahuvrihilar..............................................................................................................45
2.2.2. Insonning tashqi ko‘rinishini va ichki hislarini tasvirlovchi tarkibida tana
a’zolarini bildiruvchi so‘zlar qatnashgan bahuvrihilar............................................47
2.2.3. Insonning tevarak atrofdagilarga bo‘lgan munosabati va kayfiyatini
anglatuvchi bahuvrihilar………………………………………………………….50
2.3. Ingliz tilida “bahuvrihi”lar va ularnig morfologik, semantik xususiyatlari….53
Bob bo‘yicha xulosa………………………………………………………………56
UMUMIY XULOSA……………………………………………………………..57
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………………….62
3
KIRISH
Til millatning ulkan boyligi va bebaho mulkidir. Shuning uchun
ona tilini sevish, puxta o‘rganish, uni billurdek musaffo saqlash,
kamol toptirish milliy tilimiz, ona xalqimiz, jonajon vatanimizga
bo‘lgan beqiyos muhabbatimiz ramzidir. Dunyoga yangi kelgan
chaqaloq ham ona tilida alla eshitib orom oladi, har erta tongda
televideniye, radio to‘lqinlaridan taraladigan davlat madhiyasini ona
tilimizda eshitib, undan faxrlanamiz. Xalqimiz doim mustaqil bo‘lish,
erkin yashash yo‘lida kurashib keldi va Cho‘lpon, Fitrat, A.Qodiriy,
A.Avloniy, G‘.G‘ulom, Oybek, H. Olimjon, A. Qahhor kabi siymolar
adabiy tilimizning ravnaqi yo‘lida tinmay ijod qildilar.
Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniy ta’kidlaganlaridek, “Har
bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oynayi hayoti til va
adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruxini yo‘qotmakdur.
“ Darhaqiqat, bir qancha murosasiz bahs va munozaralardan so‘ng, biz ona
tilimizni saqlab qola oldik. So‘zimizning yaqqol dalili sifatida 1995-yil 21-
dekabrda O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi Qonunning
yangi tahriri ishlab chiqildi va amalda qo‘llash uchun joriy etildi.Yangi
tahrirdagi Qonun 24 bobdan iborat bo‘lib, unga mustaqillik ruhi bilan
sug‘orilgan bir qancha o‘zgarishlar kiritildi.“ Davlat tili haqida”gi
Qonunni amalga oshirish sohasida o‘tgan o‘n yildan ortiq davrda katta
ishlar qilindi.
Til faqat insonga va insoniyatga xos tabiat tomonidan ato
qilingan buyuk ehsondir. Ana shu buyuk ehson kishilik
jamiyatining eng muhim aloqa vositasi bo‘lib, jamiyat uchun xizmat
qiladi.Til faqat jamiyatda, odamlar jamoasi orasidagina mavjud, chunki
til orqali insonlar o‘z fikrlarini bildiradilar, fikr almashadilar, gaplashadilar.
Til doimiy to‘xtovsiz ravishda o‘zgarib turuvchi, taraqqiy etib boruvchi
hodisadir. Tilning taqdiri jamiyat taqdiri bilan chambarchas bog‘liqdir.
4
Jamiyat yo‘q ekan, til ham bo‘lmaydi va aksincha til bo‘lmasa,
jamiyatda rivojlanish ham yo‘q. Insoniyat uchun fikr almashish
doimiy va hayotiy zaruratdir. Til jamiyatning asrlar davomidagi
butun tarixi jarayonida shu jamiyatda yashovchi minglarcha avlodlar
tomonidan yaratilgan bo‘lib, jamiyat va uning a’zolari uchun baravar
xizmat qiladi. Tilning adabiyot, san’at, umuman, madaniyat kabi
ijtimoiy hodisalardan farqi shundaki, ular ma’lum bir sinfning
manfaatini ko‘zlaydi, uning mafkurasini targ‘ib qiladi, til esa
jamiyatdagi barcha kishilar uchun bir xil xizmat qiladi.
Har bir tilning fonetik tuzilishi, lug‘at tarkibi va grammatik
qurilishi ma’lum qonun-qoidalar asosida bir- biri bilan bog‘lanib,
ularning har qaysisi alohida tizimni tashkil etadi. Misol uchun, qaysi bir
tilda paydo bo‘lgan yangi so‘z yoki atama, boshqa bir til uchun ham xos bo‘lishi
mumkin. Muhtaram prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlaridek, “Biz
ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan bebaho boylikning vorislari sifatida ona
tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini yanada oshirish ustida doimiy
ishlashimiz zarur.” (1;87)Shu ma’noda biz ham tilimizning boyishiga, uning
jahon tillari darajasidagi nufuzining ortishi, qolaversa kelajak avlodlarimizga
bekami ko‘st yetkazishga xissa qo‘shish maqsadida, Yevropa tilshunosligida
o‘ziga xos o‘rin egallagan “bahuvrihi” atamasining tilimiz uchun yangilik
ekanligini hisobga olgan holda, Sanskrit tilining mahsuli bo‘lmish bu atamani
lug‘atimiz tarkibiga kiritish tarafdorimiz va ushbu bitiruv malakaviy ishimizda
“bahuvrihi” atamasi ostida nima yashirinligi, uning tabiati, morfologik va semantik
xususiyatlari, qo‘llanilish o‘rni va tilimizda bu kabi so‘zlar mavjud yoki yo‘qligi
imkon qadar tahlilga tortilgan.
Bitiruv malakaviy ishning dolzarbligi shundaki, unda milliy tilimiz va
uning ifoda qudratini ta’minlovchi mavzulardan biri aniqlovchili qo‘shma so‘zlar
keng o‘rganiladi. Chunonchi tilimizda kam o‘rganilgan aniqlovchili qo‘shma
so‘zlar tahlil qilinadi, yasalishlari va ma’no jihatlari tomonidan izohlaniladi.
5
Aniqlovchili qo‘shma so‘zlarning tildagi mohiyati, ular orqali nomlanilayotgan
narsa va hodisalarning rang-barangligi talqin qilinadi va keng qiziquvchilar
ommasiga tavsiya qilinadi.
Bitiruv malakaviy ishning obyekti va predmeti: Mavzu doirasidan kelib
chiqqan holda bitiruv malakaviy ishning obyekti deb attributiv qo‘shma
so‘z(bahuvrihi)lar, ularning qo‘llanish o‘rni va morfologik ,semantik jihatlari,
tilining izohli lug‘ati va o‘z ichiga bahuvrihilarni qamrab olgan nasriy va
nazmiy ijod namunalari misol keltirishimiz mumkin. Bu nafaqat bahuvrihining
tabiati masalasiga, balki uning tilimiz uchun hali yangilik kasb etishiga ham
bevosita aloqador ish hisoblanadi. Shu boisdan ishning qimmati yana bir
bor ancha yuqori ekanligini ta’kidlab o‘tishning hojati yo‘q, deb o‘ylayman.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi quyidagilardan iborat:
1.
Milliy
tilimizdan
aniqlovchili
(attributiv)
qo‘shma
so‘zlar-
bahuvrihilar izlab topish;
2.
Yig‘ilgan bahuvrihilarni son va sifat ( kvantitativ va kvalitativ
jihatdan tahlil qilish, ularni morfologik va semantik izohlash);
3.
Yig‘ilgan bahuvrihilar lug‘atini tuzish va ilmiy- uslubiy qo‘llanma
yaratish.
Bitiruv malakaviy ish oldiga qo‘yilgan vazifalar bo‘yicha quyidagi ishlar
qilindi:
1.
Bahuvrihi leksikologik vositasi borasida ilmiy- amaliy ma’lumot
yig‘ish, o‘zbek va bu boradagi chet (Yevropa) tilshunoslari fikrlarini o‘rganish;
2.
Milliy tilimizda – o‘zbek tili izohli lug‘atida qayd qilingan
bahuvrihilarni o‘rganish;
3.
Milliy tilimizdagi qo‘shma so‘zlar va so‘z birikmalarini farqlab
o‘rganish, ular haqidagi fikr- mulohazalarga ijodiy-tanqidiy yondashish.
Bitiruv malakaviy ishning metodologik asosi: ushbu bitiruv malakaviy
ishda induktiv, statistik va tahlil metodlaridan foydalanildi. O‘zbek tili izohli
lug‘atlarining ikki jildlik (1980) va besh jildlik (2006) nashrlaridagi bahuvrihilar
6
va ular qatnashgan misollar to‘plab, ular morfologik va semantik jaihatdan tahlil
qilindi.
Bitiruv malakaviy ishning yangiligi deb mazkur ishda o‘zbek tilidagi
qo‘shma so‘zlarning o‘rganilishini yanada konkretlashtirib, muayyan guruhlarga
ajratib, tadqiqot jarayonida nisbatan yangi atamalar, aniqlovchili (attributiv)
qo‘shma so‘zlar atamasini va bahuvrihi terminini birinchilardan bo‘lib qo‘llash va
ularni tasniflashni aytish mumkin. Zero bu atama va terminlar chet tillari
fakultetlari talabalariga o‘zlari o‘rganayotgan tillar( nemis, ingliz, fransuz, rus)
orqali ma’lum bo‘lsada, o‘zbek tili ixtisosligi talabalari uchun nisbatan notanish
edi. Bitiruv malakaviy ishi va chop qilingan ilmiy-uslubiy risolada yuqorida zikr
qilingan leksikologik vosita- bahuvrihi haqida yetarli va yangi ma’lumotlar
berilgan.
Bitiruv malakaviy ishning tarkibi: Ushbu bitiruv malakaviy ishining
umumiy tarkibi kirish, asosiy qism ikki bob, olti fasl, boblar bo‘yicha kirish
va xulosalar, umumiy xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan
tarkib topdi.
7
BIRINCHI BOB:O‘ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA
QO‘SHMA SO‘ZLAR VA ULARNING O‘RGANILISHI
Qo‘shma so‘zlar va ularning o‘rganilishi tarixi mavzusi bo‘yicha biz
tanishgan adabiyotlardan ma’lum bo‘ldiki, qo‘shma so‘zlar o‘zbek va ingliz
tillarida tilshunoslar tomonidan keng o‘rganilgan. O‘z o‘rnida aytish joizki,
qo‘shma so‘zlar ikkala tilda ham keng o‘rganilgan, ayniqsa ingliz tili
mutaxassislari qo‘shma so‘zlarni klassifikatsiyasi va differensatsiyasi, ya’ni ularni
guruhlarga bo‘linish imkonlari va o‘zaro farqli tomonlarini ajratib o‘rganilishiga
jiddiy e’tibor qaratishgan. Bu borada nemis va rus tilshunoslarining ahamiyatga
loyiq ishlarini ham ta’kidlab o‘tish lozim. Endi qo‘shma so‘zlarning o‘zbek tilida
o‘rganilishiga kelsak, qo‘shma so‘zlar haqida bildirilgan fikr- mulohazalarning
ayrimlari e’tirozli, hatto qusurlar ham bor. Bu kamchiliklar ayniqsa biz bitiruv
malakaviy ishimizda o‘rganayotgan aniqlovchili(attributiv) qo‘shma so‘zlar bilan
yaqindan bog‘liq. Nainki, haligacha o‘zbek tilishunosligida ayrim so‘z birikmalari
bilan qo‘shma so‘zlarning farqli tomonlari yaqqol ochib berilmagan. Ayniqsa,
ularning imlosida(qo‘shib va ajratib yozishda) , morfologiyasida(qurilishida va
semantikasida(ma’no-mazmunlarida) farq borligi va ularni farqlanib o‘rganilishi
lozimligi ko‘rsatilmagan. Chunonchi o‘zbek tili izohli lug‘atlarining ikki jildli va
besh jildli nashrlarida, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, Sh. Shoabdurahmonov, M.
Asqarova, A. Hojiyev, I. Rasulov, X. Doniyorov; I qism, Toshkent
“ O‘qituvchi”,1989; adabiyotlarida ham ayrim til birliklari ( so‘zboshi, og‘iroyoq,
cho‘rtkesar va boshqalar) ning qaysi orfografik to‘g‘ri yozilgan va qaysining
ma’nosi qanday tushunilishi kerakligi farqlab berilmagan. Shu ma’noda bitiruv
malakaviy ishimizning bob va fasllarida ayrim shaxsiy fikr mulohazalarni
bildiramiz.
1.1. O‘zbek tilida qo‘shma so‘zlarning o‘rganilishi
Ma’lumki har qanday milliy tilning lug‘at tizimining boyishida so‘z yasash
asosiy omillardan biridir. Bunda asosan til tarkibida azaldan mavjud so‘zlar
8
asosida yangi so‘zlar yasalishi tushuniladi. Shu ma’noda quyida o‘zbek tilida so‘z
yasash usullarini qisqacha bayon qilib o‘tamiz.(22;201)
So‘z yasalishi qanday usul bilan bo‘lsa ham, yangi so‘z hosil qilish ekanini
bilamiz. O‘zbek tilida so‘z yasalishining bir necha usuli bor:
1) semantik usul;
2) fonetik usul;
3) sintak-leksik usul;
4) affiksatsiya usuli;
5) kompozitsiya usuli.
Semantik usul bilan so‘z yasalishida tilda bor bo‘lgan so‘z (so‘z
formasi)ning ma’nosi o‘zgarishi natijasida yangi so‘z hosil bo‘ladi: kun (sutkaning
yorug‘ qismi) – kun (quyosh, planeta), boshda (o‘rni kelishigidagi otdan yuzaga
kelgan ravish), kechasi (egalik formasidagi otdan yuzaga kelgan ravish) va b.
O‘zbek tilida fonetik o‘zgarish (tovush o‘zgarishi) natijasida hosil bo‘lgan
so‘zlar ham anchagina: ko‘r – ko‘z, bo‘r – bo‘z kabi. Bunday yo‘l bilan so‘z hosil
bo‘lishi fonetik usul bilan so‘z yasalishi deyiladi.
Sintaktik-leksik usul bilan so‘z yasalishi deganda so‘z birikmasining
so‘zga aylanishi tushuniladi. Vaqtlar o‘tishi bilan ma’lum tipdagi so‘z birikmalari
bir so‘zga aylanishi mumkin. Bunda so‘z birikmasi bir ma’no – leksik ma’no
ifodalaydigan bo‘lib yo‘qoladi. Natijada aslida so‘z birikmasi bo‘lgan birlik
qo‘shma so‘zga aylanadi. Masalan, tokqaychi, qashqargul, mingboshi, jo‘xoripoya,
yengiltabiat, kaltafahm kabi qo‘shma so‘zlar huddi shunday yo‘l bilan hosil
bo‘lgan.
So‘zga affiks qo‘shish bilan yangi so‘z hosil qilish affiksatsiya usuli bilan
so‘z yasalishi deyiladi: ishchi, betonchi, sportchi, paxtakor, ochiq, yopiq, ishla,
egovla, o‘yla kabi.
Kompozitsiya yo‘li bilan so‘z yasash birdan ortiq yasovchi asosni ma’no va
mazmun jihatdan biriktirib yangi leksik birlik – qo‘shma so‘z hosil qilishdir.
Qo‘shma so‘zning sodda so‘zdan farqi shundaki, sodda so‘zda mustaqil ma’noli
9
qism bitta, qo‘shma so‘zda esa bittadan ortiq bo‘ladi. So‘z yasashning bu turi
o‘zbek tilidagi eng faol usullardan biri sanaladi. Qo‘shma so‘z bir butun leksik
ma’no- bir murakkab tushuncha va yaxlit shakllanish- grammatik tushunchaning
ham yaxlitligi, fonetik butunlik bilan xarakterlanadi. Demak u bir so‘zdir.
Qo‘shma so‘zlar tarixan so‘z birikmalaridan o‘sib chiqqan. Til taraqqiyoti
jarayonida so‘z birikmasi qismlarining ma’no va grammatik jihatdan yaxlit bir
holga kelishi, uning qismlari orasidagi sintaktik munosabatning yo‘qolishi hamda
ularning bir ma’no markaziga birlashishi natijasida qo‘shma so‘zga aylanadi. Bu
vaqtda birikmaning har ikkala qismi ham o‘zining alohida so‘zlik xususiyatini
yo‘qotadi, har ikkalasi birgalikda yangi tushunchani anglatadi. Masalan , osh va
qozon so‘zlarining qo‘shilib ketishi natijasida shu so‘zlarning yakka holatda
anglatgan ma’nolaridan farq qilgan yangi ma’noli so‘z – oshqozon hosil bo‘ladi.
Demak so‘z birikmasi qo‘shma so‘zga aylanganda, birikma tarkibidagi so‘zlarning
aniqlovchilik aloqasi yo‘qoladi, ularning biri ikkinchisini aniqlab kelmaydi, balki
har ikki qism birgalikda bir so‘z holatiga keladi , bitta tushunchani anglatadi:
tomorqa, gulg‘uncha, otto‘rva, oqqush, muzyorar , Oltinqo‘l kabi.(13;63)
Qo‘shma so‘z bilan so‘z birikmasining shaklan o‘xshash tomonlari bor,
ammo ular orasida ham farq bor. Ular quyidagilar:
a)
qo‘shma so‘zning qismlari morfema, so‘z birikmasining qismlari esa
so‘z bo‘ladi;
b)
qo‘shma so‘zning qismlari yaxlitligicha bir leksik ma’no ifodalaydi,
so‘z birikmasining qismlari alohida-alohida leksik ma’no ifodalaydi;
c)
qo‘shma so‘zning qismlari orasida sintaktik aloqa bo‘lmaydi, so‘z
birikmasining qismlari orasida sintaktik aloqa bo‘ladi tuyaqush, oybolta, xushfe’l
qo‘ziqorin qo‘shma so‘z, qush qanoti, oy yorug‘i, asalari uyasi ,qora
portfelli(yigit) so‘z birikmasidir ;
d)
qo‘shma so‘z qismlari o‘z mustaqillligini qisman yoki to‘laligicha
yo‘qotadi, so‘z birikmasining qismlari esa o‘z mustaqilligini saqlaydi;
10
e)
qo‘shma so‘z qismlari yaxlit bir savolga javob bo‘ladi, so‘z birikmasi
qismlari esa alohida savolga javob bo‘ladi va bir gap bo‘lgi vazifasida keladi.
Qo‘shma so‘zning ma’nosi bir holatda uning qismlari ma’nosi bilan
bog‘langan bo‘ladi, shu ma’nolardan rivojlanib chiqadi: asalari, otto‘rva,
tokqaychi, anjirshaftoli, oqqush kabi.
Kompositsiya usuli bilan qo‘shma so‘zlar yasalishini ko‘rdik. Qo‘shma so‘z
birdan ortiq mustaqil ma’noli morfemadan tashkil topgan bir so‘zdir. U shu
xususiyati bilan sodda so‘z va so‘z birikmasidan farqlanadi.
Qo‘shma so‘zning sodda so‘zdan farqi shundaki, sodda so‘zda mustaqil
ma’noli morfema bitta, qo‘shma so‘zda esa birdan ortiq bo‘ladi: terimchi,
ko‘kalamzorlashtir, eslatma, tortinchoq- sodda so‘z; erksevar, belbog‘, tomorqa,
boshpana, asalari- qo‘shma so‘z.
Agar ikki yoki undan ortiq mustaqil ma’noli morfemadan tashkil topgan
qo‘shma so‘zning biror komponenti ( morfemasi) hozirgi o‘zbek tilida mustaqil
ma’nosini yo‘qotgan bo‘lsa, bu qo‘shma so‘z ham qo‘shma so‘zlik xususiyatini
yo‘qotadi,
sodda so‘zga aylanadi. Bu hodisani kechqurun so‘zidan ko‘rish mumkin.
Aslida qo‘shma so‘z bo‘lgan kechqurun hozirgi til nuqtai nazaridan morfemalarga
bo‘linmaydi ( sodda so‘z hisoblanadi) .
Boshqa tillardan sodda so‘zlar qatori qo‘shma so‘zlar ham ( zararkunanda,
odamshavanda, dardisar, astoydil, santimetr, aeroport kabi) o‘zlashtiriladi. Lekin
bunday so‘zlar hozirgi o‘zbek tili nuqtai nazaridan ham birdan ortiq mustaqil
morfemali deb qaralsa, qo‘shma so‘z, aks holda sodda so‘z hisoblanadi. Shu
jihatdan qaraganda , yuqorida keltirilgan so‘zlar sodda so‘zlardir.
Qo‘shma so‘zning so‘z birikmasidan farqi shundaki, qo‘shma so‘zning
komponentlari morfema, so‘z birikmasining komponentlari esa so‘z bo‘ladi.
Shu sababli qo‘shma so‘zning komponentlari yaxlitligicha bir leksik ma’no
ifodalaydi va komponentlari o‘rtasida sintaktik aloqa bo‘lmaydi: tuyaqush,
oybolta, qo‘ziqorin, xushfe’l, olib kelmoq kabi. So‘z birikmasini hosil qiluvchi
11
komponentlar ( so‘zlar) leksik mustaqilligini saqlaydi va ular o‘rtasida
sintaktik aloqa ham bo‘ladi: qora portfelli ( yigit), atlas ko‘ylakli (qiz), o‘n besh
qavatli( bino) kabi.
Qo‘shma so‘z tarkibida hozirgi tilda mustaqil ma’no ifodalaydigan birdan
ortiq morfemaning bo‘lishi shart. Mustaqil ma’noli so‘z bilan yordamchi so‘zning
birikishidan qoshma so‘z hosil bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra yetakchi va ko‘makchi
fe’ldan tashkil topuvchi o‘qib bermoq, yoza boshlamoq, uxlab qolmoq kabi
birikuvlar qo‘shma so‘z( qo‘shma fe’l) bo‘la olmaydi. Chunki bularda birinchi fe’l
o‘z ma’nosini saqlagan holda, keyingisi unga qo‘shimcha ma’no beradi. Demak,
bunda birdan ortiq fe’lning o‘zaro birikishidan yangi fe’l ( yangi so‘z) hosil
bo‘lmaydi.
O‘zbek tilida , ba’zi so‘zlar affiks funksiyasini bajarib, ergash morfemaga
yaqinlasha boshlagan bo‘lsa ham, hali affiksga aylanib ulgurmagan bo‘ladi. Bular
a f f i k s o i d l a r deb ham yuritiladi: qabulxona, choyxona, darsxona, ishxona,
ruxsatnoma, talabnoma, tabriknoma.Masalan , bu uyda to‘rt xona bor- biz
ishxonada uchrashdik. Ko‘rinadiki, xona elementi o‘rni bilan so‘z bo‘lib ham
qo‘llaniladi, affiks bo‘lib ham. U bir o‘rinda o‘zak morfema boshqa o‘rinda-ergash
morfema vazifasida keladi: molxona, muzxona kabi.(22;205)
O‘zbek tilida affiksoidlar (ular so‘z-affikslar deb ham yuritiladi) kam
uchraydi.Quyida biz so‘z yasashda muammoli bo‘lgan bir nechta affiksoidlarga
izoh berib o‘tamiz.
Ulardan biri –xo‘r(tojikcha xo‘rdan – “yemoq” fe’lidan) qo‘shimchasi
bo‘lib,u o‘zi qo‘shilgan so‘z anglatgan yegulik, ichimlik turlarini doim iste’mol
qiluvchi yoki dam-badam iste’mol qilishni yaxshi ko‘ruvchi shaxs oti yasaydi:
norin + xo‘r, araq + xo‘r, may + xo‘r, choy + xo‘r, qatiq + xo‘r kabi. Nafaqaxo‘r,
poraxo‘r, g‘amxo‘r, qonxo‘r, tekinxo‘r, ziyofatxo‘r, so‘zlari ham –xo‘r affiksining
xuddi shu ma’nosi asosida yasalgan: Aziz mehmonlar! Kaklikxo‘rlar- kaklikdan,
Dostları ilə paylaş: |