R. M. Məmmədov B. M. Həmzəyev parodont xəSTƏLİKLƏRİ “Şərq-Qərb” Bakı–2011

PARODONTUN QAN TƏCHİZATI
Parodontun qan təchizatı xarici yuxu arteriyalarının son yu-
xarı  və  aşağı  çənə  şaxələri  ilə  təmin  olunur  (şəkil  11).  Yuxarı 
çənədəki diş əti, xarici arterial qövsün əmələ gətirdiyi anastomoz 
vasitəsilə qanla təchiz olunur. Anastomozlar diş əti kənarından 
0,5  sm  məsafədə,  bilavasitə  sümüyə  yaxın  nahiyədə  yerləşir. 
Aşağı  çənənin  diş  əti  daxili  alveolyar  qövsün  arterial  sahələri 
vasitəsilə qanla təchiz olunur.
Parodontun damar şəbəkəsinin 3 zonası ayırd edilir: diş əti, 
alveolyar  və  zirvə  zonası.  Diş  ətində  kapillyarlar,  prekapillyar-
lar  və  ilgəkşəkilli  arteriyalar  üstünlük  təşkil  edir.  Hər  bir  diş 
əti  məməciyində  paralel  yerləşən  4-5  arteriola  vardır  ki,  onun 
əsasında da damar kələfi əmələ gəlir. Kapillyarlar diş əti səthinə 
yaxın yerləşir. Diş boynu nahiyəsində və diş əti məməciklərindəki 
kapillyarlar  aydın  nəzərə  çarpan  və  hidrostatik  təzyiq  zamanı 
diş ətinin kip surətdə dişə yapışmasını təmin edən damar man-
jeti (dartısı) aşkar edilir (şəkil 28). Diş əti kapillyarları arasında 
fəaliyyət göstərməyən, oyanıqlı olmayan və nadir hallarda pato-
loji proseslərə cəlb olunan damarlara da rast gəlmək mümkündür.
Parodontun bağ aparatı iki mənbə vasitəsilə qanla təmin olu-
nur: alveolyar arteriyalar və diş şaxələri. Alveolyar arakəsmələrin 
zirvəsində  damarlar  sümüküstlüyündən  keçərək  diş  ətinə  daxil 
olur. Diş şaxəsi kökün zirvə dəliyinə daxil olmazdan əvvəl paro-
donta şaxələr verir.

20
Şəkil 11. Üz-çənə nahiyəsinin qan təchizatı
A. Arteriyalar
1  –  Ümumi  yuxu  arteriyası;  2  –  Daxili  yuxu  arteriyası;  3  –  Xarici 
yuxu  arteriyası;  4  –  Çənə  arteriyası;  5  –  Səthi  gicgah;  6  –  Aşağı 
çənə arteriyası; 7 – Arxa­yuxarı çənə arteriyası; 8 – Ön yuxarı çənə 
arteriyası;  9  –  Kəsici  kanal;  10  –  Böyük  və  kiçik  almacıq  dəlikləri; 
11  –  Aşağı  çənə  arteriyalarının  son  şaxələri;  12  –  Üz  arteriyası; 
13 – Dil arteriyası
B. Venalar
1 – Yuxarı qalxanabənzər vena; 2 – Üz venası; 3 – Dil venası; 4 – Aşa­
ğı  çənə  venası;  5  –  Qanadabənzər  venoz  kələf;  6  –  Ön­yuxarı  çənə 
venası; 7 – Gicgah venası

21
Qan damarları alveol sümüyünün kortikal səhifəsini deşərək, 
parodontun  bağ  aparatına  daxil  olur.  Onlar  alveolda  əsasən 
kövşək  lifli  birləşdirici  toxumanın  lifləri  arasında  yerləşir.  Da-
marların sonu ilgək formasındadır və onlar müəyyən qədər hid-
ravlik  təzyiqin  bərabər  səviyyədə  paylanmasını  təmin  edərək, 
amortizə sistemi rolu oynayır (şəkil 12). Alveol sümüyünün özü 
isə  periostal  damarlardan  qidalanır  ki,  o  da  öz  növbəsində  sü-
mükdaxili anastomozla əlaqədədir.
Şəkil 12. Mikrosirkulyar axının şəbəkə tipi
1 – Gətirici damar; 2 – Arteriola; 3 – Metarteriola; 4 – Preka pil l  yar; 
5 – Kapillyarlar; 6 – Arteriovenulyar anastomoz; 7 – Venula; 8 – Orta 
divarın qalınlaşması və damar mənfəzinin daralması 

22
PARODONTUN LİMFA SİSTEMİ
Qan  və  parodont  toxumaları  arasında  normal  tarazlıq  limfa 
sistemi vasitəsilə həyata keçirilir (şəkil 13-14). Bu sistem qanın 
mikrosirkulyar  aparatı  ilə  sıx  əlaqə  yaradaraq,  iltihabın  pato-
genezində həlledici rol oynayır.
Limfa damarları qan damarlarını müşayiət edir, eyni zaman-
da selikli qişada, bağ aparatında, pulpada və alveol sümüyündə 
ümumi kollektorlar əmələ gətirirlər.
Şəkil 13. Parodontun qan təchizatı
1 – Kapillyar şəbəkə; 2 – Damar manjeti; 3 – Kapillyarlar
Diş ətində limfa damarları səthi və dərin şəbəkə yaradır. Perio-
dontun limfa damarları kövşək lifli birləşdirici toxumanın qatla-
rı arasında yerləşir, diş kökünü sirkulyar formada əhatə edir və 
eyni zamanda qanın mikrosirkulyar sistemi ilə birgə parodontun 
amortizasiya funksiyasını icra edir. Kəsici, köpək və premolyar-
ların  periodontlarındakı  limfa  damarları  üz  venasının  ön,  mol-
yarlarda isə arxa tərəfindən keçir.

23
Şəkil 14. Üz-çənə nahiyəsinin inervasiya (A) və limfa sistemi (B)
A 1. Üçlü sinir düyünü. 2. Üçlü sinirin birinci şaxəsi. 3. Üçlü sinirin 
ikinci şaxəsi. 4. Aşağı çənə siniri. 5. Yuxarı çənə kələfi. 6. Dil­udlaq 
siniri.  7.  Dil  siniri.  8.  Ön  damaq  kələfi.  9.  Arxa  yuxarı  çənə  kələfi.  
10.  Aşağı  çənə  kələfi.  11.  Yuxarı  simpatik  boyun  kələfi.  12.  Yuxu 
düyünü. 13. Azad sinirin orta düyünü.
B 1. Ön yuxarı çənə kələfi. 2. Arxa yuxarı çənə kələfi. 3. Qanadabənzər 
kələf. 4. Çənəaltı limfa düyünləri. 5. Dilaltı limfa düyünləri. 6. Buxa q­
altı limfa düyünləri. 7. Dərin boyun limfa düyünləri.

24
PARODONTUN İNNERVASİYASI
Parodont üçlü sinirlə innervasiya olunur. Belə ki, yuxarı çənə 
ikin  ci,  aşağı  çənə  isə  üçlü  sinirin  üçüncü  şaxəsi  ilə  innervasiya 
olu nur (şəkil 15). Üçlü sinirin əsas toxuması afferent sinirlərdən 
təş kil  olunmuşdur  ki,  bu  da  hissi  innervasiyanı  təmin  edir.  Bu 
sinir lər dişlərin zirvə nahiyəsində kələf əmələ gətirir və həmin kə -
ləfdən ayrılan şaxələr qidalanma dəliklərindən keçərək, alveol sü-
müyünə nüfuz edir. Zirvə dəliyi nahiyəsində sinirlər şaxə lənərək 
qan damarları ilə birgə pulpa və periodonta daxil olur.
Şəkil 15. Dişlərin və parodontun innervasiyası
1 – Üçlü sinir düyünü; 2 – Üçlü sinirin ikinci şaxəsi; 3 – Üçlü sinirin 
üçüncü şaxəsi; 4 – Yuxarı çənənin sinir kələfi; 5 – Yanaq siniri; 6 – Dil 
siniri; 7 – Aşağı çənə siniri; 8 – Aşağı çənənin sinir kələfi
Periodontda sinir toxuması kövşək lifli birləşdirici toxumanın 
qatları arasında kələf əmələ gətirir. Zirvə nahiyəsində parodont 
toxuması  hissi  sinirlərlə  daha  zəngindir.  Bundan  əlavə,  həmin 
nahiyədə, trofik funksiyanı həyata keçirən simpatik sinir sistemi 
üçün xarakterik olan mielinsiz liflərə də rast gəlmək mümkün-
dür. Alveol sümüyünün kənarı nahiyəsində üçlü sinirin şaxələri 

25
periodontdan  diş  ətinə  daxil  olur.  Həmin  mielinsiz  liflərin  bir 
qismi  də  diş  əti  məməciyi  nahiyəsində  kələf  əmələ  gətirir.  Bu 
sinirlərin son ucları kolba və kolşəkilli şaxələr yaradır. Onların 
bəziləri səthi epiteli hüceyrələrində lokallaşmış olurlar.
Orqanizmin ümumi qocalması fonunda parodontda da adek-
vat dəyişikliklər əmələ gəlir. Parodontdakı yaş xüsusiyyətləri ilə 
bağlı  dəyişikliklər  həkimə  diaqnostika,  müalicə  və  profilaktika 
tədbirlərinin düzgün aparılması imkanını verir.
Yaşla  əlaqədar  olaraq  diş  ətində  epitelinin  səthi  qatlarında 
hiperkeratoza  meyillilik,  hüceyrələrin  atrofiyası  hesabına  ba-
zal  qatda  nazikləşmə,  kapillyarların  sayının  azalması,  onların 
mənfəzinin  daralması  və  divarlarının  qalınlaşması,  hücey rə lər-
arası  mad dədə  kollagenin  miqdarının  azalması,  tika na bənzər 
qatdakı hüceyrələrdə qlikogenin yox olması, lizosimin aktivliyi-
nin və səviyyəsinin azalması müşahidə edilir.
Alveol sümüyündə sümük iliyi boşluğunun genişlənməsi, kor-
tikal  səhifənin  qalınlaşması,  osteon  kanallarının  genişlənməsi, 
hialinoz, proteolitik fermentlərin aktivləşməsi və s. aşkar edilir.
Diş  ətinin  atrofiyası  hesabına  diş  kökünün  sementi  açılır, 
zirvə nahiyəsində onun qalınlığı artır (hipersementoz) və bura-
da  qidalanma  kanallarının  yaranmasına  rast  gəlinir.  Alveol  sü-
müyünün hündürlüyü azalır, diş kökünün uzunluğu ilə alveolun 
dərinliyi arasındakı münasibət pozulur və dişin normal fəaliyyət 
göstərməsi  imkanı  məhdudlaşır.  Periodontal  yarığın  eni  azalır, 
periodontun birləşdirici toxuması sklerozlaşır, alveolun kortikal 
səhifəsi qalınlaşır və s.
PARODONTUN BİOMEXANİKASI
Parodontun morfoloji strukturu çeynəmə funksiyasının təsiri 
sayəsində formalaşır. Qida loxmasının bərkliyindən asılı olaraq, 
parodont müəyyən qədər yüklənməyə məruz qalır və bu zaman 
çeynəmə  əzələləri  intensiv  fəaliyyət  göstərir,  transformasiya 

26
olunur və beləliklə də, normal morfoloji strukturun saxlanması 
müşahidə edilir.
Parodontun mexaniki yüklənməyə qarşı olan davamlılığı bir 
çox faktorlarla müəyyən edilir.
Parodont  toxumalarının  bilavasitə  iştirakı  ilə  alveolda  fiksə 
edilən  dişə,  birinci  dərəcəli  mexaniki  sükan  kimi  baxmaq  la-
zımdır  (şəkil  16).  Alveoldan  kənar  hissə  –  diş  tacı  (A  çiyini) 
və  alveol  daxili  hissə  –  diş  kökü  (B  çiyini)  parodontun  nor-
mal vəziyyətində, müxtəlif qrup dişlər üçün müəyyən qarşılıqlı 
əlaqədə olur.
Şəkil 16. Sağlam parodonta malik olan aşağı çənədəki köpək  
dişinin çeynəmə təzyiqi altında yerdəyişmə sxemi
Mexanikanın  qanunlarına  görə  bu  sistem  A  çiyininin  B-yə 
bərabər və ya ondan kiçik olduğu hallarda statik tarazlıq vəziy-
yətində  olur.  Bu  baxımdan  yuxarı  çənədəki  ikinci  premol-
yar  daha  qənaətbəxş  vəziyyətdədir.  Bu  dişlərdə  A  və  B  çiyini-
nin  münasibəti  1,0-2,01;  birinci  molyarlarda  (yuxarı  və  aşağı) 

27
1,0:2,09 və 1,0:2,3, aşağı çənədəki ikinci molyarlarda isə 1,0:2,07 
səviyyəsindədir.
Parodont  xəstəliklərində,  alveol  sümüyünün  rezorbsiyası  za-
manı alveol xarici A çiyini böyüyür və alveol daxili B çiyini isə 
kiçilmiş olur ki, bu halda dişlərin fəaliyyətinin statik-dinamik ta-
razlığı kəskin formada pozulmuş olur.
Hər bir dişin parodont sahəsinin öyrənilməsi vacib şərtdir. Bu 
göstəriciyə görə üç əsas qrup ayırd edilir: kəsici – daha az kök 
sahəsi olan, molyar – daha çox kök sahəsi olan və bunlar arasında 
orta mövqe tutan köpək dişləri və premolyarlar.
İki faktoru müqayisə etdikdə (tac-kök və kök sahəsi) məlum 
olur ki, eyni konsistensiyalı qida qəbulu zamanı hər mm
2 
sahəyə 
düşən  təzyiqə  görə  kəsici  dişlər  birinci,  köpək  və  premolyarlar 
ikinci, molyarlar isə axırıncı yerdə dayanır. Təbii ki, parodontda-
kı atrofik proseslər zamanı onun sahəsinin azalmasına görə, bu 
təzyiq artmış olacaq.
Müxtəlif mənşəli travmatik okklüziyalar zamanı birincili və 
ikincili parodontitlər yarana bilər.
Rusun  məlumatına  görə,  bərk  qidanın  çeynənilməsi  zamanı 
kəsici dişlərə 5-10 kq, köpək və premolyarlara 15-18 kq, molyar-
lara isə 20-30 kq-yə bərabər çeynəmə təzyiqi düşür. Başqa sözlə, 
bu o deməkdir ki, bu cür aktiv çeynəmə hərəkətləri zamanı pa-
rodont  öz  potensial  gücünün  50  %-ə  qədərindən  istifadə  edir. 
Parodont  toxumalarında  rezorbsiya  olduğu  hallarda  (kökün  ¼  
səviyyəsində) rezerv gücün 50 %-ə qədəri azalmış olur. Rezorb-
siyanın kökün ½-i səviyyəsində olduğu halda isə, parodont funk-
sional imkanları hüdudundan fəaliyyət göstərir.
Parodonta  şaquli  istiqamətdə  olduğu  kimi,  həm  də  üfüqi 
istiqamətdə çeynəmə təzyiqi düşmüş olur. Bu zaman diş mərkəz 
oxu  ətrafında  3  istiqamətdə  fırlanma-gərilmə  hərəkətləri  icra 
etməyə məruz qalır. Köpək dişində üfüqi istiqamətdə yerdəyişmə 
zirvə nahiyəsində 10 mkm-ə, tacda 19,3 mkm-ə, alveolun kənarı 
nahiyəsində  7,6  mkm-ə,  kökün  ortasında  1,24  mkm-ə  bərabər 
olur. Molyarlarda bu parametrlər köpək dişləri və premolyarlara 

28
nisbətən daha az yerdəyişməyə məruz qalır. Parodontun rezorb-
siyası zamanı yerdəyişmə amplitudası kəskin şəkildə artmış olur.
Parodonta düşən çeynəmə təzyiqinin həcmi çeynəmə aktı zama-
nı yaranmış üfüqi güc komponentinin yerdəyişmə sahəsindən, onun 
relyefindən və antaqonist dişlərlə qarşılıqlı əlaqəsindən asılıdır.
Kəsici  və  köpək  dişləri  nahiyəsində  okklüziya  müstəvisinin 
sahəsi minimal, xətti-nöqtəvi xarakterli və parodontun sahəsinə 
mütənasibdir.  Premolyarlarda  okklüziya  müstəvisi  sahəsi  4-6 
mm
2
,  molyarlarda  isə  8-10  mm
2
  cuvarında  tərəddüd  edir.  Bu 
göstərici,  həmçinin  müvafiq  qrup  dişlərin  parodont  sahələrinə 
mütənasibdir.
Mərkəzi  okklüziya  vəziyyətində,  çeynəmə  dişlərinin  yan 
səthləri arasında çoxsaylı kontakt nöqtələri əmələ gəlir. Onların 
miqdarı və topoqrafiyası eyni deyildir. Bununla əlaqədar olaraq, 
“xarakterik toxunma sahələri” terminindən istifadə edilir. 18-30 
yaşlı,  ortoqnatik  dişləmə  malik  olan  şəxslərdə  bu  göstərici  90-
95%  hallarda  təkrar  olunur.  Yerdə  qalan  hallarda  rast  gəlinən 
kontaktlar isə fərdi xarakter daşıyır.
Parodont  xəstəlikləri  zamanı  okklüziya  səthində  dişin  sərt 
to xu malarının  fizioloji  sürtülməsi  müşahidə  edilmir.  Normal 
şəraitdə dişlərin mikrohərəkətləri zamanı kontakt nöqtələri sahə-
lərə çevrilirlər ki, bu halda dişlərin arasındakı məsafə bir qədər 
azalmış olur. Alveolun medial divarlarında bu zaman rezorbsiya, 
distal divarlarında isə sümüyün appozisiyası müşahidə edilir.
Kontakt nöqtələrinin saxlanması çeynəmə təzyiqinin hissəvi 
paylanmasını  təmin  edir,  sümük  toxumasının  kövrəkləşməsini 
azaldır və beləliklə də diş sırasının davamlılığını artırmış olur.
Kontakt  nöqtəsinin  pozulması  nəinki  dişlərarası  məməciyin 
qıcıqlanmasına,  eyni  zamanda  ayrı-ayrı  dişlərin  alveolunda 
sümük  divarının  distrofiyasına  səbəb  olur.  Ona  görə  də  kari-
yesin  plomblama  yolu  ilə  müalicəsi  zamanı,  habelə  parodont 
xəstəliklərinin kompleks müalicəsində (şinalanma konstruksiya-
larının tətbiqi zamanı) kontakt nöqtələrinin yenidən yaradılması 
zərurəti meydana çıxır.

29
AĞIZ SUYU
Ağız suyu – böyük və kiçik ağız suyu vəzlərinin sekretidir. 
Kiçik  ağız  suyu  vəzləri  daima  sekret  ifraz  edir  və  buna  görə 
də  ağız  boşluğunun  selikli  qişası  həmişə  nəm  vəziyyətdə  olur. 
İri  ağız  suyu  vəzlərinin  fəaliyyəti  reflektor  yolla  tənzim  olu-
nur  və  əsasən  qidanın  xarakterindən,  fiziki,  termiki  və  dad 
keyfiyyətlərindən  asılıdır.  Təmiz  və  qarışıq  ağız  suyu  anla-
yışları  vardır.  Qarışıq  ağız  suyunda  (tüpürcək)  qopmuş  epiteli 
hüceyrələri,  mikroorqanizmlər  və  onların  fəaliyyət  məhsulları, 
leykositlər, limfositlər, bəzi hallarda qan, qida qalıqları və s. rast 
gəlmək olar. Qarışıq ağız suyu bulanıq, bir qədər sürüşkən, iy-
siz  və  axıcı  bir  mayedir.  Yaşlı  adamda  bir  sutka  ərzində  1,5-2 
l-ə qədər ağız suyu ifraz olunur. Ağız suyunun özlülüyü (1,2-2,4 
vahid)  və  bufer  tutumu  vardır.  Ağız  suyunda  bikarbonat,  fos-
fat  və  zülal  bufer  sistemləri  fəaliyyət  göstərir.  Bufer  sistemləri 
ağız boşluğunda PH-ın stabil qalmasını təmin edən mükəmməl 
bir  mexanizmdir.  Qarışıq  ağız  suyunun  PH-ı  6,5-7,4  həddində 
tərəddüd edir. Təmiz ağız suyunun PH-ı isə zəif qələvidir (7,3).
Ağız  suyu  99%  sudan,  1%  üzvi  və  qeyri-üzvi  maddələrdən 
təşkil  olunmuşdur.  Qeyri-üzvi  maddələrdən  Ca-fosfat,  Na-
fosfat,  Ca-hidrokorbonat,  Na-xlorid,  sulfatlar,  sərbəst  qaz-
lar,  uçucu  maddələr  və  mikroelementlər  üstünlük  təşkil  edir. 
Üzvi  maddələrdən  isə  proteinlərə,  aminturşularına,  karbohid-
ratlara,  vitaminlərə,  fermentlərə  və  s.  rast  gəlmək  mümkün-
dür.  Bu  maddələrin  bir  qismi  qan  vasitəsilə  ağız  suyuna  keçir, 
digər hissəsi isə ağız boşluğunda baş verən metobolik proseslər 
nəticəsində  biokimyəvi  yolla  əmələ  gəlir.  Tüpürcəkdə  50-yə 
qədər ferment aşkar edilmişdir. Bu fermentlər – karboanhidraza-
lar, esterazalar, proteazalar, keçici fermentlər və qarışıq olmaqla, 
beş  əsas  qrupda  birləşmiş  olurlar.  Qarışıq  fermentlər  həm  ağız 
suyu  vəzlərinin  parenximasından,  həm  leykositlərdən,  həm  də 
bakteriyaların fəaliyyəti nəticəsində əmələ gələ bilər.
Bu fermentlər içərisində ən çox α-amilazaya rast gəlmək olar. 
Fermentin  fəaliyyəti  nəticəsində  karbohidratlar  qismən  parça-

30
lanaraq dekstrana və ya maltozaya çevrilir. Fosfatazalar (qələvi 
və turş) kalsium-fosfor mübadiləsində iştirak edir. Bu fermentlər 
fosfatlardan Ca və P-u ayıraraq, dişin sərt toxumalarının mine-
rallaşmasını təmin edir.
Ağız suyundakı fermentlər və hemostaz faktorları (plazmin, 
plazminogen  aktivikatorları,  fibrinaza,  fibrinoliz  ingibitorları 
və  s.)  fibrin  əmələ  gəlməsində  və  epitelinin  regenerasiyasında 
həlledici rol oynayır.
Bəzi ümumi xəstəliklər zamanı ağız suyunun tərkibi dəyişmiş 
olur  və  bir  çox  hallarda  bunun  diaqnostik  əhəmiyyətindən 
istifadə  edilir.  Ağız  suyunun  tərkibinin  dəyişməsi,  istər  sistem 
xəstəlikləri,  istərsə  də  orqanizmin  ümumi  qocalması  zamanı 
diş daşlarının yaranması fonunda özünü büruzə verir ki, bunun 
sayəsində də parodont xəstəliklər əmələ gəlir.
Ağız  suyunda  parodont  toxumalarına  protektiv  təsir  xüsu-
siyyəti olan və toxuma homeostazına stimullaşdırıcı təsir göstərən 
azot oksidi (NO) aşkar edilmişdir. Azot oksidi leykositlərdə, en-
dotelial və tosqun hüceyrələrdə, habelə sinir uclarında sintez olu-
nur. NO – güclü sitoprotektiv, iltihabəleyhinə, antiseptik, tromb 
əleyhinə təsir keyfiyyətlərinə malikdir.
Parodont  xəstəlikləri  zamanı  NO-nun  stimullaşdırıcı  təsiri 
qismən pozulmuş olur və buna görə də parodontda homeostaz bu 
və ya digər dərəcədə öz funksiyasını itirmiş olur.
Ağız  suyunun  çoxsaylı  funksiyaları  içərisində  xüsusi  əhə-
miyyətə  malik  olan  və  parodontun  fizioloji  vəziyyətinə  təsir 
göstərən  müdafiə  funksiyasını  qeyd  etmək  lazımdır.  Müdafiə 
funksiyası leykositlərin ağız boşluğuna emiqrasiyası formasında 
icra olunur.
Formalaşmış  daimi  dişləmdə  bu  cür  leykositlərin  miqdarı 
90-150 minə qədər olur. Bunların 75-85%-i həyat qabiliyyətlidir, 
hərəkiliyini saxlayır və faqositoz funksiyası 2,5 saat müddətində 
aktiv olur.
Yerli  immuniteti  təmin  edən  faktorlar  içərisində  sekretor 
immunoqlobulinlər  həlledici  rola  malikdir.  A  sekretor  immu-

31
noqlobulini  antimikrob  müdafiə  mexanizmini  icra  edən  fak-
tor  hesab  edilir.  Bundan  başqa,  ağız  suyu  virusların  aktivliyi-
ni zəiflədən nukleazalar da ifraz edir. Ağız suyunun bakterisid 
təsiri, onda rast gəlinən bir sıra fermentlərlə, o cümlədən lizosim, 
lipaza,  ribonukleaza,  dezoksiribonukleaza  və  s.  ilə  əlaqədardır. 
Lizosim  orqanizmin  müdafiə  reaksiyalarında  və  selikli  qişanın 
zədələnmələri  zamanı,  epitelinin  regenerasiyasında  iştirak  edir. 
Ağız  suyunda  kalsiumun  (1,2  mmol/l)  və  fosfotazaların  (3,2 
mmol/l) olması, diş minasının mineral tərkibinin stabil qalması-
nı təmin edir.
Ağız suyunun həzm sistemindəki funksiyası, onun tərkibində 
olan  α-amilaza,  maltaza  və  digər  fermentlərlə  icra  olunur.  Bu 
fermentlər mono və disaxaridlərə təsir göstərərək, onları karbo-
hidratların aralıq parçalanma məhsullarınadək (süd turşusu, ase-
tat turşusu, propian turşusu və s.) parçalayır. Ağız suyu çeynəmə 
aktı zamanı qida loxmasının formalaşmasını və onun asanlıqla 
udulmasını təmin edir.
Tüpürcəyin  kimyəvi  tərkibi  və  bir  sıra  digər  xüsusiyyətləri 
əhəmiyyətli  dərəcədə  ağız  boşluğunun  gigiyenik  statusundan 
asılıdır.  Ağız  boşluğundakı  vəziyyətin  qeyri-qənaətbəxş  halda 
olması nəticəsində yumşaq diş ərpi və diş yastıqcığı əmələ gəlir, 
bunlar isə mikroorqanizmlərin çoxalması və inkişafına şərait ya-
radır və beləliklə də parodont xəstəlikləri meydana çıxır.
PARODONTUN FUNKSİYALARI
Parodontun funksiyaları onun anatomo-fizioloji quruluşunun 
xüsusiyyətləri  ilə  əlaqədardır.  Parodont  toxumaları  vahid  bir 
sis  tem təşkil edir və bu sistem dişlərin fiksasiyasını təmin edir, 
çeynəmə  təzyiqini  qəbul  edir  və  nizamlayır,  plastik  və  trofik 
funksiyaları yerinə yetirir, mexaniki, fiziki, biomexaniki və digər 
zədələyici  faktorların  təsirini  neytrallaşdıraraq  baryer  rolu  oy-
nayır.

32
Trofik funksiya parodontda yaxşı inkişaf etmiş qan, limfa da-
marları və müxtəlif növ sinir liflərinin olması ilə müəyyən edilir.
Dayaq-hərəki funksiyası periodontun bağ aparatının mürək-
kəb strukturu ilə, habelə diş əti və alveol çıxıntısının hesabına 
yerinə yetirilir ki, bu səbəbə görə diş alveolda etibarlı surətdə fik-
sasiya olunur. Alveol sümüyü və kök sementi arasında yerləşən 
çoxsaylı kollagen liflər sanki dişi asılmış vəziyyətdə saxlayır.
Amortizəedici funksiya çeynəmə təzyiqinin, yuxarı və aşağı 
çənə  dişləri  arasında  alveol  qövsü  üzrə  bərabər  səviyyədə  pay-
lanmasını təmin edir. Bu funksiyanın icra olunması kövşək lifli 
birləşdirici toxumadakı hidravlik yastıqcığın, eyni zamanda qan 
və  limfa  damarları,  habelə  toxuma  mayesindəki  yumaqcıqların 
hesabına baş verir.
Baryer  funksiyası  parodont  toxumalarındakı  morfoloji  tam-
lığın qorunması, diş əti epitelisinin müdafiə xüsusiyyətləri, onun 
buynuzlaşmağa meyilliliyi, plazmatik, limfoid və tosqun hücey-
rələrin, ferment və onların ingibitorlarının, həmçinin rodonit və 
digər  bioloji  aktiv  maddələrin,  retikuloendotelial  hüceyrələrin, 
limfositlərin, neytrofillərin və s. olması ilə müəyyən edilir.
Plastik funksiya tosqun hüceyrələrin, fibroblastların, semento 
və osteoblastların, adventisial hüceyrələrin hesabına parodont to-
xumalarının regenerasiyasını təmin edir.
Reflektor nizamlama funksiyası parodont və selikli qişadakı 
geniş sinir-reseptor aparatı vasitəsilə icra olunur. Bu sistem qəbul 
edilən qidanın xarakterindən, diş sırasının, selikli qişanın və pa-
rodontun vəziyyətindən asılı olaraq, çeynəmə təzyiqinin nizamlı 
formada paylanmasını təmin edir.

33
II  F Ə S İ L
XƏSTƏLƏRİN MÜAYİNƏSİ
ANAMNEZ
Parodont  xəstəlikləri  olan  pasiyentlərin  müayinəsi,  orqaniz-
min  ümumi  vəziyyətini  qiymətləndirmək,  parodontun  klinik 
xüsusiyyətlərini  müəyyən  etmək,  yerli  və  ümumi  patogenetik 
faktorları aşkar etmək və xəstəliyin mərhələlərini və klinik ge-
dişini təyin etmək məqsədilə aparılır. Bu baxımdan əldə olunan 
informasiyaların çoxluğu xəstəliyə düzgün diaqnoz qoyulmasına 
imkan verir, eyni zamanda müalicə və profilaktika tədbirlərinin 
effektiv formada planlaşdırılmasına şərait yaradır.
Həyat  anamnezi  toplayarkən  xəstənin  pasport  göstəriciləri, 
sənəti,  zərərli  peşə  vərdişlərinin  olması,  qidalanmanın  xarakteri, 
keçirmiş  olduğu  xəstəliklər,  stress  vəziyyətləri,  ekoloji,  sosial  və 
məişət şəraiti, ağız boşluğunun gigiyenik vəziyyəti və s. öyrənilir. 
İrsi faktorların rolu da mütləq dəqiqləşdirilir: bu xəs təliklə yaxın qo-
humlar – valideynlər, bacı və qardaşlar nə vaxtsa xəstələnmişlərmi? 
Keçmişdə və ya indi zərərli vərdişlərə meyilliliyin olub-olmaması 
da müəyyənləşdirilir.
Ehtiyac olduğu hallarda xəstə digər mütəxəssislərin də müa yi-
nəsindən keçməlidir. Parodont xəstəlikləri olduğu zaman ən çox 
terapevtin,  endokrinoloqun,  nevropatoloqun,  allerqoloqun  və  s. 
məsləhətlərinə ehtiyac yaranır.
Anamnez  toplayarkən  əldə  olunan  nəticələr,  əksər  hallarda 
diaqnozun qoyulması üçün həlledici hesab olunur. Qeyd etmək 
lazımdır ki, anamnez aktiv şəkildə toplanmalıdır; yəni həkimin 
verdiyi suallar dəqiq və məqsədyönlü xarakterli olmalıdır.