Ramiz ƏSKƏr m a h m u d k a şĞ a r iN İN
Yüklə 6,44 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bu kitabı türklüyə on övlad bəxş etmiş əziz atam və anam ın - Baxşəli Qələndər oğlu və Səriyyə Tahir qızının unudulm az xatirəsinə ith a f edirəm.
Pr PREZı’DEN BAKI - 2008 Avrasya Yazarlar Birliği Yaymları Dil Araştırmaları Dizisi: 3 Azərbaycan M illi Elmlər Akadem iyası Folklor İnstitutu Elm i Şurasının qərarı ilə nəşr olunur AMEA-nm müxbir üzvü, Türk Dil Qurumunun fəxri üzvü, əməkdar elm xadimi, filologiya elmləri doktoru, professor Tofiq HACIYEV professor Hüseyn İsmayılov professor Əzizxan Tanrıverdi professor Məmmədəli Qıpçaq professor Məhərrəm Məmmədli Ramiz ƏSKƏR. Mahmud Kaşğarinin «Divanii liiğat-it-türk» əsəri üzrə biblioqrafik və qrammatik göstərici, Bakı, 2008,192 səh. Dahi türk dilçisi və ensiklopedisti Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat-it- türk» əsəri dünya dilçilik elminin ən qədim və ən möhtəşəm nümunələrindən biridir. Türk dünyasının və türkologiya elminin ən parlaq, ən əhəmiyyətli əsəri olan «Di- vanti Iüğat-it-türk» yalnız türk dili və ədəbiyyatının deyil, eləcə də türk tarixinin, türk mədəniyyətinin, türk mənəviyyatının və psixologiyasının tədqiqi üçün misilsiz mənbə, bitməz-tükənməz qaynaqdır. Bu şah əsər haqlı olaraq min il bundan əvvəlki türk dlinyasmm ensiklopediyası, türklüyün aynası, Mahmud Kaşğari isə türkçülüyün və türkologiyanın banisi sayılır. Kitabda Mahmud Kaşğari və «Divanü liiğat-it-türk» haqqında müxtəlif ölkə lərdə və dillərdə yazılmış 1.300-dən artıq elmi əsərin biblioqrafiyası və «Divanwın qrammatik göstəricisi verilmişdir. Kitab dilçilər, ədəbiyyatçılar, ali məktəblərin filologiya fakültələrinin tələbələri üçün nəzərdə tutulur. Arzu va iradlarınızı bu Uııvana göndərə bilərsiniz: ramizasker@yahoo.com ISBN 978-9952-29-058-6
© Ramiz Əskər, 2008 2 İÇİNDƏ KİLƏR: İxtisarların siyah ısı........................................................... ^ Dünya dilçilik elminin şah əsər i................................... 6 Biblioqrafik göstəricilər.................................................. 20 1. Azərbaycan d ilin d ə ..................................................... 2® 2. Türk dilində.................................................................22 3. Özbək dilində.................................................................^8 4. Uyğur dilində................................................................ 5. Qazax dilində.................................................................22 6. Türkmən dilində........................................................ 7. Tatar d ilində................................................................... 83 8. Başqırd d ilin d ə .............................................................. 83 9. Tacik dilində................................................................ 83 10. Fars dilində................................................................... 83 11. Çin d ilin d ə.................................................................. 83 12. Y ap on dilində............................................................ 86 13. Rus dilində.................................................................. 86 14. İngilis d ilində..............................................................1 *2 15. Alm an d ilində............................................................... H 5 16. Fransız dilində..............................................................H 8 17. İtalyan dilində............................................................. 118 18. M acar d ilin d ə ............................................................... H 8 «D ivanü lüğat-it-türk»ün qrammatik göstəricisi və onun əhəm iyyəti....................................... 119 Qrammatik göstəricilər................................................... 126 A) Adlardan və fellərdən isim yaradanlar................... 126 b) Adlardan və fellərdən sifət yaradanlar.................... 145 c) Say yaradanlar................................................................ 152 ç) Əvəzlik yaradanlar........................................................ 153 d) Adlardan və fellərdən zərf yaradanlar......................158 e) Adlardan və fellərdən fel yaradanlar........................160 o) Köməkçi nitq hissələrinə aid olanlar......................... 182 3
İX TİSA R LA R IN SİYAHISI: АД Д - Автореферат докторской диссертации. АКД - Автореферат кандидатской диссертации. АН СССР - Академия Наук СССР. ДАН-В - «Доклады Академии Наук», серия В. Изв. АН - Известия Академии Наук. ЗТ - «Зарубежная тюркология» (сборник). ИАА - «Народы Азии и Африки» (журнал). ОГН - «Отделение гуманитарных наук» (серия). ОЛЯ — «Отделение литературы и языка» (серия). СВ - «Советское востоковедение» (сборник). СТ - «Советская тюркология» (журнал). ТС - «Тюркологический сборник». A M - «Asia M ajor» (jurnal). BB - Bilimsel Bildiriler (elm i məruzələr). D D - «D il Dergisi» (jurnal). İ A - «İslam Ansiklopedisi». KCs - «Körösi Csom a» (jurnal). KSz - «Keleti Szemle» (jurnal). MK - «M illi Kültür» (jurnal). M T - «M illi Tetebbular» (jurnal). T D - «Türk Dili» (jurnal). T D A - «Türk D ünyası Araştırmaları» (jurnal). T D A Y -B -T ürk D ünyası Araştırmaları Yıllığı-Bülleten. T D K - Türk D il Kurumu. TK - «Türk Kültürü» (jurnal). TK AE - «Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü». T M - «Türkiyat M ecm uası» (jurnal). TTK - Türk Tarih Kurumu. TY - «Türk Yurdu» (jurnal). 4 U A J - «Ural-Altaische Jahrbücher» (jurnal). UJb - «Ungarische Jahrbücher» (jurnal). X D İJ - Şincanq daşun ilm iy jurnili (Sintszyan Universi tetinin Elmi Əsərləri). D D - D oktorluq dissertasiyası. D D A - D oktorluq dissertasiyasının avtoreferatı. N D - Nam izədlik dissertasiyası. N D A - Nam izədlik dissertasiyasının avtoreferatı. 5
DÜ N Y A DİLÇİLİK EL M İN İN ŞA H Ə SƏ R İ Bu il ilk türk ensiklopedisti, dahi dilçi, filoloq, etnoqraf və mədəniyyətşünas M ahmud Kaşğarinın anadan olm asının 1.000 illik yubileyi U N E SC O -nun qərarı ilə bütün dünyada qeyd olunur. Orta əsrlər dövrünün ən nəhəng dövlətlərindən biri, ta rixdə ilk türk-islam dövləti olan Qaraxanilər imperiyasım qu- la n xanədanın üzvü M ahm ud Kaşğari həmin imperiyanın ba nisi Köl Bilgə xaqanın səkkizinci nəsildən törəməsi, taxt-tac
doqquzuncu sırada taxta çıxacaq vəliəhd şahzadə olmuşdur. O, 1008-ci ildə Kaşğar şəhərinin yaxınlığındakı Opal kəndində dünyaya gəlmiş, m üxtəlif mədrəsələrdə mükəmməl təhsil almış, riyaziyyat, hesab, həndəsə, astronom iya, kimya, dil, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, fəlsəfə, hüquq, təbabət, ilahiyyat, pedaqogika, psixologiya, hərb sənəti, məntiq, siyasət, etika və sair elm sahə lərində dərin biliklər qazanmışdır. Bundan başqa, o, etnoqra fiya ilə də yaxından m araqlanmış, idman və əyləncə oyunları,
balıqçılıq və atçılıq, sənətkarlıq, əkinçilik və heyvandarlıq kimi sahələrə vaqif olmuş, ərəb, fars, böyük ehtimala görə, həm də soğd və yunan dillərini m ükəmm əl şəkildə öyrənmiş, bu dillər də yazılmış bədii, elmi ədəbiyyatı, Fərabi, ibn Sina, Biruni ki mi dühaların, yunan, hind, Çin müəlliflərinin əsərlərini oxu muşdur. M ahm ud Kaşğari xalq həyatına xüsusi maraq göstərmiş, hələ gənc yaşlarında ikən türk ellərini başdan-başa dolaşmış, gələcək kitabı üçün dil, ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, etnoqrafiya sahəsində zəngin material toplamışdır. M ahm ud Kaşğari 30-dan yuxarı türk ləhcəsini, o cümlə dən oğuz, qıpçaq, karluq, bulğar, arğu, kənçək, uğrak, yaba- ku, yəmək, bəçənək, itlik, kay, çigil, tuxsı, çumul, basmıl, köçə, 6
sögüt, yağma, uyğur ləhcələrini, türk olmayıb türkcə bilən- danışan tübütlərin, xotənlərin və digər xalqların dillərini bütün incəliklərinə qədər öyrənmiş və özünün məşhur əsəri «D ivanü lüğat-it-türk»də əks etdirmişdir. Burada külli miqdarda ərəb cə, ara-sıra farsca, çincə və hindcə misallar verilmişdir. Bir sö z lə, «Divan»da 40-a yaxın dil və ləhcə illüstrasiya olunmuşdur. Türk dillərinin leksikasına, qrammatik quruluşuna dair bu na dir məlumatlar bu dillərin tarixi inkişaf yolunu izləmək, tarixi qrammatikasım tərtib etmək baxımından son dərəcə mühüm əhəmiyyət daşıyır. «D ivan» Azərbaycan dili üçün də çox mühüm qaynaqdır. Mahmud Kaşğari «Divan»da türk ədəbiyyatı və şifahi xalq yaradıcılığı üçün m isilsiz əhəmiyyət daşıyan 318 sav, yəni atalar sözü və məsəl, deyim, kəlam və aforizm (onlardan 26-sı D L T-də iki, 6-sı üç dəfə təkrar edilir) vermişdir. Bunlar türklə rin dünyagörüşünü, milli əxlaqi-mənəvi dəyərlərini, həyat ha disələrinə münasibətini, bir sözlə, uzun əsrlərin müşahidə və təcrübəsi nəticəsində yaranan xalq fəlsəfəsini əks etdirir, gənc lərə ibrətamiz öyüdlər aşılayır. DLT-dəki şeir nümunələri isə (ümumi həcmi 764 misra olan 289 bənd və beyt) türk bədii təfəkkürünün bütün incəliyi ni və zərifliyini ortaya qoyur. Burada böyük türk xaqanı Alp Ər Tonqanın (Əfrasiyabın) ölümünə həsr olunm uş ürək parça layan mərsiyə, tərkən xatuna xitabən yazılmış duyğu yüklü bəndlər, aşiqanə-lirik parçalar, ov və savaş səhnələrini,.təbiət lövhələrini əks etdirən əsasən 7-8 hecah lakonik şeirlər öz mükəmməlliyi və ifadə vasitələrinin zənginliyi ilə insanı heyran edir. Əsərdə onlarca siyasi, iqtisadi, hərbi termin, ad, ünvan, m əişət əşyalarından, ətriyyat və ipək növlərindən tutmuş palto, plaş, əlcək, hətta ütü barədə ən m üxtəlif məlum atlara, yüzlərcə heyvan və bitki, silah və çalğı alətinin adına rast gəlirik. K itabda 200-dən artıq dərman növü, 30-dan çox xəstəlik adı, təqribən 40 yemək və içki resepti, 30-dan çox ipək çeşidi öz ək sini tapmışdır. Bütün bunlar türk mədəniyyət tarixi və etno qrafiyası baxımından böyük dəyər daşıyan bilgilərdir. 7
D L T -yə əlavə edilmiş yuvarlaq dünya xəritəsi də böyük əhəmiyyətə malikdir. Bu, ilk türk xəritəsidir. Balasağun şəhə rini mərkəz olaraq qəbul edən, diametri 17,75 sm olan bu xəri tədə m iqyas tətbiq edilməmiş, paralel və meridianlar göstəril məmişdir. Lakin buna baxmayaraq onun xəta payı çox azdır. M əsələn, Kaşğarla Yarkəndin arası 8 mra olaraq verilmişdir. Bu da gerçək məsafəyə (195 km) nisbətdə l:25.000.000-luq bir m iqyasa uyğun gəlir. Bu xəritədə cəhətlər və coğrafi yönlər, türk ellərinin və ölkələrin coğrafi ardıcıllığı, hətta ekvator və şimal qütbü, dağlar və çaylar, səhralar və dənizlər təsvir edil mişdir. Xəritədə adı «ərzi-Azərabadqan» kimi göstərilən Azər baycanın coğrafi m övqeyi və qonşuları da öz əksini tapmışdır. M in il əvvəlki türk dünyasının coğrafiyasının dəqiq təsvirini verən bu xəritə öz dövrü üçün ideal sayıla bilər. «D ivanü lüğat-it-türk»ün əsas mətnini 1072-74-cü illərdə Türküstanda yazan M ahm ud Kaşğari öz doğm a ölkəsində baş verən saray çevrilişləri, daxili çəkişmələr və müharibələr üzündən islam dünyasının paytaxtı Bağdada üz tutmaq məc buriyyətində qalmışdır. O, 1075-77-ci illərdə əsər üzərində Bağdadda tamamlama və redaktə işləri aparmışdır. Müəllifin islam xəlifəsinə təqdim etdiyi «Divanü lüğat-it-türk»də təqri bən 8 min söz verilmişdir, bunlardan 782-si m üxtəlif boylara m əxsus ləhcə sözləridir. U zun müddət Bağdadda qalan M ahmud Kaşğari nəhayət öz vətəninə dönm üş, O palda mədrəsə açaraq orada dərs demiş və 1105-ci ildə həmin kənddə 97 yaşında vəfat etmiş, Qaraxani- lərə m əxsus ailə məzarlığında dəfn olunmuşdur. Burada xalqın böyük məhəbbətlə «Həzrəti M övlana Şəmsəddin Əllamə» ad landırdığı və əsrlərdən bəri ziyarət etdiyi M ahmud Kaşğarinin türbəsi Səbiik Təkin, A lp Təkin, Kılıç Buğra xan və digər Qa- raxani ulularının, o cümlədən anası Bibi Rəbiyyə Hinikənin (xatunun) qəbri ilə yanaşı yerləşir. M ahm ud Kaşğarinin «D ivanü lüğat-it-türk» əsəri orta türk dövrünün şah əsəri, min il əvvəlki türklüyün ensiklope diyası, aynasıdır. Həmin dövrün digər möhtəşəm əsərlərindən - m övzu etibarilə qəhrəmanlıq dastanları olan «Dədə Qor- qud»dan və «M aııas»dan, didaktik «Qutadğu Bilig» poem a 8
folklora, tarixə, coğrafiyaya, mədəniyyətə, etnoqrafiyaya aid dir. Müəllifin öz əlilə yazdığı dörd nüsxədən heç biri bizə gə lib çatmamışdır. «Divan»ın elm aləminə məlum olan yeganə nüsxəsi əslən Cənubi Azərbaycanın Savə şəhərindən olan, Şama (Dəməşqə) yerləşən soydaşım ız M əhəm m əd ibn Əbu Bəkr ibn Əbu-l-Fəth əs-Savi, sümmə əd-Dim əşqi (yəni sonra Dəməşqdə yaşayan) tərəfindən M ahmud Kaşğarinin öz avto qrafından 200 il sonra köçürülən nüsxədir. Bu gün biz bu qiy mətli əsərlə tanış olmağımıza görə məhz ona borcluyuq. Əsərin əlyazması hazırda Fatihdəki (İstanbul) M illət kitabxanasının kataloqunda Ar.4189 nömrə altında qeydə alınaraq mühafizə olunur. Əsər 1914-cü ildə məşhur kitabsevər Əli Əmiri tərəfindən təsadüfən tapılmış, Osmanlı imperiyasının baş naziri Tələt Pa şanın himayəsi altında tanınmış alim Rifət Kilisli tərəfindən 1915-17-ci illərdə mətbəə üsulu ilə nəşr edilərək türkologiyanın ən böyük və zəngin məxəzi kimi şöhrət qazanmışdır. Cahan- şümul türk mədəniyyətinin ən parlaq nümunələrindən biri olan «Divan» daha sonra alman (Karl Brokkelmann), türk (Bəsim Atalay; Seçkin Ərdi və Sərab Tuğba Yurtəsər), özbək (Salih Mütəllibov), uyğur (12 nəfərlik heyət), ingilis (Robert D an k off və Ceyms Kelli), qazax (Əskər Eqeubay), Çin (kollektiv), fars (Hüseyn Düzgün), Azərbaycan (Xalid Səid Xocayev; Ramiz Əskər) və rus dilinə (Əlibəy Rüstəmov; Zifa-A uliya Auezova; Ramiz Əskər) tərcümə olunmuşdur. «Divan» ümumiyyətlə 21 dəfə m üxtəlif dillərə tərcümə edilmiş, bunlardan ikisi yarımçıq qalmış, ikisi yandırılmış, üçü çapa layiq görülməmiş, biri siyasi səbəblər üzündən nəşr olunmamış, 11 tərcümə işıq üzü görmüşdür. Bir tərcümə çap prosesindədir, digəri isə öz nəşrini gözləyir. Hazırda DLT-nin qırğız və türkmən dillərinə tərcüməsi üzərində iş aparılır, Türkiyədə türk dilinə yeni bir tərcümə həyata keçirilir. DLT-nin tərcüməsi ilə məşğul olduğu üçün 4 tərcüməçi (X.S.Xocayev, Kutluğ Şevki, Məhəmməd Əli, Əhməd Ziyai) türk düşmənləri tərəfindən qətlə yetirlmiş, biri (İsmayıl D a- 9
m ollam ) müəmmalı şəkildə dünyasım dəyişmiş, biri isə (Əskər Eqeubay) gərgin iş rejimi üzündən vaxtsız vəfat etmişdir. «D i van» şəhidlərinin m üqəddəs ruhu qarşısında sayğı ilə baş əyi rik. Böyük, nəcib və qəhrəman Türk Milləti sağ olsun! M .F.K öprülü D L T -nin türkologiya üçün müstəsna əhə miyyətini bu sözlərlə ifadə etmişdir: «Kaşqarlı M ahmudun əsə ri sadəcə bir lüğət deyil, türk ləhcələri və onların fonetik xüsu siyyətləri, m orflogiyası ... haqqında uzun müddət tədqiq edilə cək bir m əlum at m ənbəyidir»1. Tanınm ış divanşünas A .N . K ononov «Divan»ın dəyərini aşağıdakı şəkildə ifadə etmişdir: «Mahmud Kaşğarinin Lüğəti sözün tam m ənasında bir sıra türk dillərinin fonetikası, qram m atikası və leksikası üzərində çox maraqlı və çox incə m üşahi dələrin qızıl xəzinəsidir, xaqaniyyə (qaraxaııi) türkləri, türkmənlər, oğuzlar, yağmalar, çigillər, qırğızlar haqqında mi silsiz linqvistik, etnoqrafik, folklor, coğrafi, tarixi məlumatları bizə çatdıran yeganə əsərdir. Bütün bu zənginlikləri öyrənmək ilk türkoloq, leksikoqraf və linqvist, etnoqraf və folklorçu, coğrafiyaşünas və tarixçi, ölm əz «Türk dillərinin lüğəti» əsəri nin müəllifi M ahm ud Kaşğarinin xatirəsinə ən yaxşı ehtiram olardı»1 2. T.İ.H acıyev isə əsərin əhəmiyyətini bu şəkildə xülasə et mişdir: «M ahm ud Kaşğarinin «D ivanü lüğat-it-türk» kitabı həm həcm, həm m əzmun, həm də yazılma tarixi etibarilə türkologiyanın ən böyük, ən qiymətli, ən qədim əsəridir. Türk dünyasının bu möhtəşəm abidəsinin, gec də olsa, Azərbaycan dilinə tərcüməsi və nəşri, filologiyam ızın elmi dövriyyəsinə da xil edilməsi, tədqiqatçılara, geniş ziyalı və oxucu kütləsinə çat dırılması ölkəmizin elmi-mədəni həyatında mühüm hadisədir. Bu nadir lüğət-ensiklopediya sayəsində qədim yazılı abi dələrimizin daha düzgün oxunm ası və anlaşılması, milli mədə niyyətimizin bir çox m ühüm cəhətlərinin daha yaxşı öyrənil məsi və qavranılması m ümkün olacaqdır. D L T min il bundan əvvəlki dilimizin, tarix və mədəniyyətimizin ən dəyərli, ən baş lıca mənbəyi və məxəzi kimi elmimizdə tamamilə yeni üfüqlər 2 Türk Dili ve Edebiyatı Hakkında Araştırmalar. İstanbul: 1934, s. 42. A.H.Кононов. Махмуд Кашгарский него «Дивану лугат ит-тюрк». СТ, 1972,ЛЬ 1, с. J6-17. 10
araşdırmalar aparmağa köm ək edəcəkdir»1. Mahmud Kaşğarinin anadan olm asının 1.000-ci il dönümü münasibətilə Türkiyənin m ədəniyyət nazirliyi, TİK A , Türk D il Qurumu, bir sıra universitetlər m üxtəlif tədbirlər ke çirməyi planlaşdırmışlar. Ankarada yerləşən Avrasiya Yazar lar Birliyi isə M ahm ud Kaşğarinin bugünədək tapılmamış «Ki- tabü cəvahir in-nəhvi fi liığat-it-türki» əsərini tapan şəxsə 1.000 cümhuriyyət altım ödül veriləcəyini bəyan etmişdir. Kataloq: front -> files -> libraries -> 2474 -> books books -> Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında books -> Bakı-2012 Elbrus Şahmar «Qusar beşiyim mənim» books -> Aparan yol kimi books -> Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil» books -> MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015 books -> Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ books -> A. M. Allahverdiyev m.İ. Bağirova books -> İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov books -> CZ £f azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ azərbaycan elmi-TƏDQİqat baytarliq institutu Yüklə 6,44 Mb. Dostları ilə paylaş:
|