Redaktor və rəyçilər: İlham Məmmədli
Yüklə 5,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Redaktor və rəyçilər: İlham Məmmədli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tamxil Ziyəddinoğlu
- Ziyadxan Nəbibəyli. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları.
- MüəllifiN keçdiyi yoldaN...
- Ziyadxan Nəbibəyli ÖN SÖZ əvəZi
- Zahir Abbas Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, şair qarabağ – ZəNgəZuruN və oNuN laçıN
|
Ziyadxan Nəbibəyli SultaN bəy və XoSrov bəy qardaşları БАКЫ–2011 Redaktor və rəyçilər: İlham Məmmədli, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Tamxil Ziyəddinoğlu, “Bütöv Azərbaycan” qəzetinin təsisçisi və baş redaktoru Ziyadxan Nəbibəyli. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları. Bakı, “NURLAR” Nəşriyyat-Poliqrafiya Мərkəzi, 2011, 224 s., şəkilli Bu kitab XX əsrin 20-ci illərində Zəngəzur – Qarabağ bölgəsində xarici ha- vadarlarının fəal hərbi-siyasi dəstəyi ilə xalqımıza qarşı tarixdə misli görünməmiş amansızlıqla soyqırım, etnik təmizləmə həyata keçirmiş erməni-daşnak hərbi dəstələrinə qarşı ümümxalq mücadiləsinin başında duran Xalq qəhrəmanı Sul- tan bəyin anadan olmasının 140 illiyi münasibəti ilə “Zəngəzur” Cəmiyyətləri Bir- liyinin elan etdiyi müsabiqənin şərtlərinə uyğun olaraq müsabiqəyə təqdim edilən ən yaxşı elmi-tarixi əsər hesab edilərək nəşr olunur. Kitabda Azərbaycanın qədim torpaqlarından olan Zəngəzur mahalının Ha- cısamlı bölgəsinin bəyi Sultan bəy, qardaşı – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Hərbi naziri, Gəncə və Qarabağın general-qubernatoru Xosrov bəy və atası Paşa bəydən, onların təmsil olunduqları Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi dəyərlər tarixindən bəhs edilir. © Ziyadxan Nəbibəyli, 2011 MüəllifiN keçdiyi yoldaN... Ziyadxan Nəbibəyli zəngin həyat təcrübəsinə malik ziyalılarımızdan ol maqla müxtəlif sahələrdə çalışmış- dır. O, Azərbaycan Respublikası Na zir lər Kabinetində Fövqəladə Hallar şöbəsinin, onunla yanaşı Qaçqınlarla İş şöbəsinin müdiri və Höku mətdə üç Komissiyanın sədri və zi fə lərində, Komitə Sədrinin müavini, nazirlikdə şöbə müdiri, kollegiya katibi, Elmi Tədqiqat İnstitutunda direktor müa- vini, Milli Elmlər Akademiyasında baş elmi işçi, laboratoriya müdiri və s. vəzifələrdə işləmişdir. Z.Nəbibəyli elmi işlə yanaşı publisistika və jurnalistliklə də tutduğu vəzifələrdən asılı olmayaraq müntəzəm məşğul olmuşdur. O, Yazıçılar Birliyinin və Jurnalistlər Birliyinin üzvüdür, “Hüquq” qəzetinin Baş redaktorudur. Elmin müxtəlif sahələrinə, etnoqrafi- yaya, tarixisənədli mövzulara həsr edilmiş bir çox kitabların, ixti- raların müəllifidir. O, üç xarici Akademiyanın üzvü, t.e.d., profes- sordur, bir çox sahələrə aid elmi yazıların, kitabların və iki təcrübi qurğunun müəllifidir. Əmək veteranı və Qarabağ müharibəsi veteranıdır, Hökumətin, komsomolun MKnın, Həmkarlar İttifaqının, digər ictimai təş kilatlatların, İran İslam Respublikasının və s. mükafatlarını, fəxri fərmanlarını almaqla yanaşı, “Qızıl Qələm”, “Xalqının Nüfuzlu Ziyalısı”, “Şərəf” və s. mükafatlarını da almışdır. Kitab xalq qəhrəmanı Sultan bəyin anadan olmasının 140-illi yinə, onun və qardaşı – Qarabağın cəsur general- qubernatoru, Azər baycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Mü- dafiə Naziri Xosrov bəyin ruhlarına bir xatirədir. Ziyadxan Nəbibəyli ÖN SÖZ əvəZi İllər, əsrlər birbirini əvəz edir, siyasətlər dəyişir, yeni dövlətlər yaranır, köhnələr dağılır, lakin ötən illər, keçmişdə qa- lan zamanlar, süqut edən dövlətlər, dünyadan köçən sərkərdələr yenidən yad edilir, yer üzərində onların izləri, həyat və fəa liy yətləri araşdırılır, qiymətləndirilir, çünki gələcək bütün böyük- lüyü və gözlənilməzliyi ilə keçmişinin sarsılmaz özülü üzərində dayanır. Bu baxımdan “Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları” kitabı elmi araşdırmalar nəticəsi olmaqla, çoxlu sayda tarixi mənbələr əsasında ərsəyə gəlmiş, Azərbaycanın qədim torpaqlarından olan Qarabağın, Zəngəzurun tarixinə, onun yetişdirmələri olan Sultan bəyin və qardaşı – Qarabağın generalqubernatoru, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Müdafiə Naziri Xosrov bəyə həsr olun- muşdur. Oxuculara təqdim edilən bu elmi əsərin yazarı t.e.d., profes- sor Ziyadxan Nəbibəyli görkəmli elm xadimi olaraq elmi sahədə fəaliyyəti ilə yanaşı, zəngin həyat təcrübəsinə malik ziyalı kimi, adına, andına sadiq, əslinə, kökünə minnətdar bir insan kimi, ”Əsli olan unudarmı nəslini” kəlamını əsas tutaraq, Qarabağ və Zəngəzur onun Laçın bölgəsinin tarixi və etnoqrafiyası sahəsində elmi araşdırmalar aparmış, ömrünün bir hissəsini bu işə bağladığı üçün onun hər məqaləsi, kitabı oxucular arasında, ədəbi mühitdə ayrıca bir maraqla qarşılanır. Kitabda incələnən, öyrənilən, tutuş- Ön söz əvəzi 5 durulan materialların, mənbələrin coğrafi və tarixi hüdudları çox genişdir. Əsərdə ilkin olaraq Qarabağ – Zəngəzur və onun Laçın bölgəsi nin etnomənəvi tarixi sahəsində araşdırmalar aparmış, bölgənin insan yaşayışının dünyada ən qədim məskənləri olmaqla, həm də etnosunun ən qədim mənəvi dəyərlərə mənsub olan bir məkan ol- duğunu, əzəli Azərbaycanın torpaqları olduğunu tarixi mənbələr və dəlillərlə təsbit etmişdir. Zəngəzurun qısa tarixinin xronoligiyası haqqında məlumat verərək, “Zəngəzur” toponimi sahəsində araş- dırmalar aparması, Zəngəzurun qədim və zəngin tarixinin yenidən öyrənilməsində, bir çox ziddiyyətli və qaranlıq məsələlərə aydınlıq gətirmişdir. Kitabda xalq qəhrəmanı Sultan bəy və qardaşı – Qarabağın cə sur generalqubernatoru, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Müdafiə Naziri Xosrov bəyin haqqında müfəssəl məlumat veril- miş, Sultan bəyin Azərbaycanın ən qəddar düşmənlərindən biri, ermənilərin isə çox böyük önəm verdiyi Andranik üzərindəki qələbəsi, Sultan bəylə, Xosrov bəyin 1919cu il 2130 martın- da Əsgəran döyüşündə daşnak generalı Dronu məğlub etməsi, Laçına basqının qarşısının alınması, hərb tariximizin çox şərəfli səhifələrindən biri olduğu qeyd edilmişdir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti zamanı bölgədəki ictimaisi ya si vəziyyət araşdırılmış, işğalın – 1920ci ildən sonrakı dövr lə rin də Azərbaycana, – xüsusən Zəngəzura, Yuxarı Qarabağa və Qər bi Azərbaycana çox ağır itkilər gətirməsi və Zəngəzurun Sovet Er mə nis ta nına qeydsizşərtsiz hədiyyə edilmə səbəbləri təhlil edilmişdir. Kitabın ən önəmli cəhətlərindən və müəllifin uğurlarından biri də ondadır ki, Sultan bəy, Xosrov bəy və ataları, müdrik el ağsaq- qalı Paşa bəyin həyatı, şəxsiyyəti, erməni işğalçı quldurlarına qarşı mücadiləsi barədə oxucuda əyani təsəvvür yarada bilmişdir. Zahir Abbas Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, şair qarabağ – ZəNgəZuruN və oNuN laçıN bÖlgəSiNiN etNoMəNəvi tariXiNdəN Paşa bəyin, Sultan bəyin, Xosrov bəyin yaşadıqları tarixi Azərbaycan torpaqları Qarabağ – Zəngəzur və onun Laçın bölgəsi insan yaşayışının dünyada ən qədim məskənləri olmaqla, həm də etnosu ən qədim mənəvi dəyərlərə mənsub olan bir məkandır. Rus imperiyası Azərbaycanın torpaqlarını istila etməklə kifayətlənməyib, onun milli sosial quruluşunu zorakı üsullarla məhv edilməsi, milli addan və tarixi yaddaşdan məhrum edilməsi, onun mənəvi bütövlüyünün parçalanması və milli xarakterin itirilməsi yo- lunu bizlərə təlqin etdi. Rusların bizlərə qarşı bu cür ardıcıl siyasəti nəticəsində Azərbaycan insanlarında birbirlərindən uzaq düşmə, birbirlərini ayırıcı hisslər formalaşmağa başladı və cəmiyyətimizdə bugünkü vəziyyət yarandı. Təcavüzkar, təcavüz edən ermənilərdə isə, birləşdirici (konyuktiv) hisslər daha da üstünlük təşkil etməyə başladı və bu da ruslar tərəfindən istiqamətləndirilmiş bir siyasətin nəticəsi oldu. Rusların uzaq illərə hesablanmış və insanlarımıza açıqlanması verilməyən bu siyasət Azərbaycan insanının etnopsixo- logiyasını öz doğma etnopsixologiyasından xeyli dərəcədə uzaqlaş- dırdı. Bunun nəticəsi olaraq, hətta Azərbaycan, Azərbaycanın tarixi bizlərə etnik – milli mədəniyyət tarixi kimi deyil, coğrafi anlayış kimi şərh edilmişdir. Biz bilməliyik ki, bir çox amillərlə yanaşı mil- li mədəniyyətin inkişafının kökündə mənəvi dəyərlər durmalıdır. Əks təqdirdə nə təsərrüfat, nə siyasət, nə də sosial münasibətlər öz aparıcılığını icra edə bilməz, hətta iqtisadiyyat milli mənəviyyatın ardınca gəlməlidir. Etnomənəvi dəyərlər xeyli insani dəyərlərin cəmindən öz təşəkkülünü formalaşdırır. Buraya dil, adətənənə, inam, etiqad, Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 7 dini mənəviyyat, elm, incəsənət, xalq yaradıcılığının hər bir sahəsi, ideya, siyasi baxışlar, mənlik dərrakəsi, tarixi yaddaş, əxlaq, milli ruh və s. aid edilə bilər. Tədqiqatlar göstərir ki, Şərqi Afrika, Aralıq dənizi sahilləri, Qaf- qaz və onun Kür–Araz çayları arasındakı ərazilərdə insanın keçmiş əcdadı, onun inkişaf etmə yolunda sosialmənəvi varlıq kimi özü- nü biruzə vermişdir. Tarixə Quruçay mədəniyyəti kimi daxil olan Kür–Araz çayları arasındakı torpaqlarda yaranan mədəniyyət yalnız respublikamızda deyil, Yaxın Şərqdə və Qafqazda əsas mədəniyyət mərkəzi olaraq qəbul edilir. Quruçay abidələrindən, Azıx mağara- sından tapılmış əmək alətləri və digər əşyalar bu torpaqlarda in- sanlığın ilk əmək fəaliyyətindən, daha şüurlu, hərtərəfli fəaliyyətə keçməklə yüksək mənəvi düşüncəyə, zəkaya, ağıla sahib olmağın ardıcıl inkişaf yolu keçməsi ilə nəticələndiyini göstərir. İnsanın düşünülməmiş əməkdən şüurlu əməyə keçidlə, bir gə yaşayış qaydalarının tədricən mənəvi qaydalarla tənzimlənməsi ar- dıcıllığı başlayır. Bunun sayəsində insanlığın mənəvi dünyası, ib- tidai inam və etiqadları, tənzimləyici adət və ənənələri formalaşır. Azıx mağarasının araşdırılan müxtəlif təbəqələrində ocaq yerləri də aşkarlanmışdır ki, bu prosesdə oddan istifadə insanlığın yaxşı- ya doğru inkişafına böyük təkan vermişdir. Od həm də, insanlığın iqlimdən asılılığını xeyli yaxşılaşdırmış və soyuqdan, vəhşi hey- vanlardan xilasını bir növ təmin etmişdir. Bunun sayəsində insan- ların qidalanma mənbələri çoxalmış, əmək alətlərinin hazırlanması yüngülləşmişdir. Odun xeyrini qavrayan insan, onun mühafizəsinə keçmişdir. Azıx mağarasından tapılmış və mağaranın bir küncündə qo- yulmuş üç ayı kəlləsi üzərindəki xətlər mağara sakinlərinin ibtidai say hesablarına malik olduqlarını göstərməklə yanaşı, dini etiqad- ların yaranmasına da bir işarədir. Alimlər bu cür çərtmələri insanın öz fikirlərini təsvir etmə, qeydə almanın ilkin cəhdlərinin, xüsusilə əvvəllər məlum olmayan ünsiyyət üsulu kimi ilkin qrafikanın yaranmasının təsdiqi hesab edirlər. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 8 Azıx mağarasında aparılmış bu və ya digər istiqamətli araş- dırmalar göstərir ki, bu ardıcıllıqla inkişaf edən müxtəlif cür “işarələr” digər cismlər üzərində də qeydə alınmışdır. Bir qrup tədqiqatçılara görə Azərbaycanda təşəkkül tapmaqda olan nitqin qrafik cəhətdən qeydə alınmasını, yazıdan öncəki tarixi mərhələ ilə müəyyən əlaqəsi olan ilkin təcrübələrin göz qarşısında olduğuna inamı artırır. Cəfərov Ə. “Azərbaycanın ilk sakinləri”. Bakı – 2004cü il və Səlimov – Şağani T.Q. “Saylar və biz”. Bakı 2004cü il əsərlərində Azıx mağarasında aşkar olunmuş ayı kəlləsinin üzərindəki yed- di paralel xətlərin mahiyyətini şərh edirlər. Onlara görə bir çox xalqlarda 7 rəqəmi tarixən müqəddəs hesab edilmişdir. Çoxçox qədimlərdə Şərqdə yeddi rəqəmi insanların zaman, məkan və səma haqqında təsəvvürlərindən xəbər verir. Qədim türklərdən olan Şumerlərdə yeddi rəqəmi bir növ müqəddəs hesab edilən bir məfhum olmuşdur. Bütün bunlarla yanaşı əminliklə qeyd etməliyik ki, yeddi rəqəminə tarixdə ilk dəfə Azərbaycanın aşel qatında, aşel mədəniyyətində təsadüf olunmuşdur. Bu işarələr həm də, o dövrün insanlarının ilkin incəsənəti, ümumi təfəkkürü haqqında müasir insanda daha şüurlu təsəvvür yaradır. Digər qrup alimlər isə Azıx mağarasından tapılmış ayı kəlləsinin gizlədilməsini, heyvana sitayişin bariz nümunəsi kimi qiymətləndirirlər. Həmin dövrün dəfn adətlərinin də bir növ müəyyən bir “biliyə” söykəndiyini bildirir. Deyilən dövrün insan- ları təkcə öz tələbatlarını ödəmək deyil, təbiət varlıqlarından ya- ratdıqları alət və vasitələrlə yaşadıqları təbiət üzərində diktə etmək düşüncələri ilə də yaşamışlar. Bu isə mənəvi varlığın başlanğıcı hesab edilə bilər. Artıq sübuta yetirilmişdir ki, Qarabağ, onun bir parçası olan Azıx və Tağlar düşərgələri dünyanın ilk mədəniyyət ocaqlarından olmaq- la, onların xeyli ətraflara mənəvi təsirləri çox güclü olmuşdur. Bu növ mənəvi dəyərlərin inkişafı nəticəsi olaraq, insanlar mağaralardan çıxaraq, özlərinin yaratdığı daxmalarda, daha geniş ərazilərdə yaşamaqları ilə nəticələnmişdir. Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 9 Fikrimizcə, dil qədər insanlığın, mədəniyyətin inkişafına təsir göstərəcək başqa bir vasitə tapmaq çətindir. Canlılardan ancaq in- san özündə heç nə ilə müqayisə olunmayacaq mənəvi – yaradıcı güc mənbəyi tapmışdır. Dil ilə, insan özünün təbii zəkası ilə yanaşı bir çox enerjilərdən, təbiətdən, təbiətdə olanlardan şüurlu istifadə etməklə uzun illər ərzində formalaşa biləcək hər hansı bir məqamı çox qısa bir müddətə həyata keçirə bilmişdir. Odur ki, insan di- lin mənalı bir aləminə baş vurma vəziyyətində fəaliyyət göstərir, hərəkət edir, işləyir, yaradır, düşünür, düşündürür və müəyyən şü- urlu davranışlar həyata keçirir. İnsan sözü nəinki onun davranışı- na, əxlaqına təsir edir, eyni zamanda insan orqanizmində gedən fizioloji amillərə, onun qanının kimyəvi tərkibinin dəyişməsinə və başqa amillərin yaranmasına səbəb olur. İstifadə etdiyimiz dilin təşəkkülü və inkişafı insanların yeni yeni əmək alətlərinin ixtirasına, vəhşi heyvanların əhliləşdirilməsi nə, bitkilərin əkilibbecərilməsinə, onun üçün yeniyeni ərazilərin kəşfinə və bu məkanlarda yaşayışın başlamasına səbəb olmuşdur. Bu proseslər əsasən hazırda bizə məlum Yer kürəsinin Şimali Afrika, Ön Asiya və Azərbaycan da daxil olmaqla Cənubi Qafqaza aiddir. Paşa bəy, Sultan bəy, Xosrov bəy də bu torpağın formalaş- dırdığı, yetişdirdiyi, əcdadları çoxçox qədimdən burada yaşamış Azərbaycan türklərinin övladlarıdırlar. Alimlərin tədqiqatlarına görə prototürk dil bölgəsində bozqurd totemi və onunla bağlı inam və etiqadlar, yaradıcı, tənzimləyici mənəvi sistem insan həyatına gəlmişdir. Bu inkişafın mərkəzində bozqurdla insan əcdadının təmasları haqqında ən qədim məlumat Azərbaycanın Azıx abidəsinə aiddir. Qarabağın bozqurdla bağlı xeyli toponim və folklor nümunələ ri də burada totemizmin mövcudluğunu qəbul etməyə əsas vermiş- dir. Beləliklə, bu əyalətlərdə yaşayan qəbilə və tayfaların daimi yaşayış yerlərində və yeni məskunlaşdıqları ərazilərdə yaratdıq- ları yeniyeni məhəlli xüsusiyyətlər, mədəniyyətlər gələcək etnik mədəniyyətlərin əsasını, tarixi etnoqrafik əyalətləri formalaşdırıl- Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 10 dı. Üst paleolitin sonu, meziolit dövründə Kür və Araz çayları ara- sı, Azərbaycan və Xəzərətrafı əyalətlər eyni etnik mədəniyyət kimi formalaşır, onun daxilində Şimali və Cənubi Azərbaycanın mədəni özünəməxsusluğu formalaşmışdır. Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan çərçivəsində ən güclü etno mədəni inkişaf Qarabağa məxsusdur. Bunun da sayəsində insan zəkasının məhsulu kimi maddiləşən yeni kəşflər zəminində təkmil əmək alətləri yaranır, məhsuldarlıq yüksəlir, istehsalın yeniyeni sahələri formalaşıb. Öz növbəsində cəmiyyətin sosial – mənəvi həyatı da yeni inkişaf mərhələsinə qədəm atmalı olur. Azərbayca nın bu inkişaf ardıcıllığı tədricən Yunanıstana, Makedoniyaya və Balkanlara doğru irəliləmişdir. Yer kürəsinin bir çox vilayətlərindən fərqli olaraq, Azər bay canda onun etnomənəvi əyalətlərindən biri Qarabağda qədim daş dövründən başlanan etnomənəvi inkişaf ardıcıl davam etmişdir. Ona görə də Azərbaycan insanının səviyyəsi misi kəşf etməyə şərait yaratmışdır. Azərbaycan tarixinin bu mərhələsi eniolit – yəni daş – mis dövrü adlanır və bu dövrdə insanlarımızın mədəni– mənəvi inkişafı xeyli sürətli olmuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanda dulus çarxı kəşf edilmiş, mislə bərabər, daş, sümük, ağac və s. əmək alətləri təkmilləşmiş, xeylisi isə yeni yaranmışdır. F. İsmayılov (İsmayılov F. “Ziqmund Freyd”. B.1994), Hü- seynov. M.M., İsmayılov Q.S., Quliyev İ.M. və s. alimlərimizin axtarışlarına görə eniolit dövrünə aid Zaqafqaziyada aşkarlanmış 150 əkinçilik “ocağından” əksəriyyəti Azərbaycanda və xüsusən də Mil Qarabağ bölgəsinin payına düşür. Yaxud, atın, dəvənin və s. heyvanların əhliləşdirilməsi Avropa və Asiya dövlətləri sırasında birinci olaraq Azərbaycanda baş vermiş- dir. Bunu eyni ilə saxsı məmulatlarının hazırlanmasına da aid etmək gərəkdir. Odur ki, eniolit mədəniyyətinin nəticəsi kimi meydana çı- xan, yeni eradan əvvəl IV minilliyin sonu, III minillik Azərbaycan mədəniyyəti elmdə Kür–Araz mədəniyyəti kimi tarixə düşmüşdür. İstənilən xalqın mədəniyyətində dil qədər etnos üçün birləşdirici, hərəkətverici, inkişafetdirici ikinci bir amil yoxdur. Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 11 Deyilən mədəniyyət dövrü (Kür–Araz) Azərbaycanda yaşayan bütün qəbilə və tayfaların vahid maddi və mənəvi mədəniyyətə malik olması, onun dilçilik qanunları bu dövrdə Azərbaycan türk cəsinin bütün tayfalar üçün ümumi ünsiyyət vasitəsi oldu- ğunu göstərir. Bu mənada dilin yaranması ilə Azərbaycan etno- su digərlərindən daha da üstün inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. Həmin dövrdə Qafqazın ən sıx əhaliyə malik bölgəsi Quruçay – Köndələnçay vadisi – Qarabağ olmuşdur. Qarabağın sərhədləri isə Cənub–Şərqdən Kür–Araz çayları qovşağı, cənubdan Araz çayı, qərbdən Qarabağ dağları adlanan Köşbək, Salvartı və Ərikli dağ- ları ilə Göyçə gölünə qədər uzanmış, şimaldan Goran – Kür çayı ilə sərhədlənmişdir. Qarabağ, yaxud Kür–Araz mədəniyyəti dövründə Azərbaycanı əhatə edən sosial təbəqələşmə və mədəni inkişaf tunc dövründə ib- tidai dövlət ünsürlərinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır. Yaşadığımız eradan əvvəl 2ci minilliyin sonu və 1ci minilli- yin ilk dövrlərini əhatə edən dövrdə bütün Azərbaycan ərazisində olduğu kimi, Quruçay və Köndələnçay vadilərində də ibtidai–icma quruluşu sona yaxınlaşmışdı. Mülkü təbəqələşmə daha sürətlə inki- şaf etmiş və bu tayfalar söz sahibi olmuşlar. Digər tərəfdən bu dövr Qafqazın digər yerləri ilə müqayisədə daha çox araşdırılmışdır. Bir çox tədqiqatçılara görə, etnomədəni təkamülün bu dövründə eradan əvvəl 1ci minilliyin ortalarında Şimali Azərbaycanda Alban dövləti təşəkkül tapmışdır. Alban tarixçisi M. Kalankat- yuklu qeyd edir ki, “Alban çarı öz hakimiyyətini Şimal tayfaları üzərində bərqərar edəndə, yanına Şimal düzənliklərində və Qaf- qaz dağları ətəklərində, dağlarda, cənubdakı dərələrdə, çöllərdə və düzənlik başlanan yerlərdə yaşayan vəhşi qəbilə başçılarını çağı- rıb, onlara qarətlərdən, qətllərdən əl çəkib, çarın vergilərinin itaətlə ödənilməsini əmr edir. Çarın göstərişi ilə qəbilələr üzərinə hakim və canişinlər təyin edilir. Yafəs nəslindən, Sisakan (Sünik) soyun- dan olan Aran onların hakimi olur. Aran Araz çayından başlayaraq Hunan qalasına qədər uzanan Alban ölkəsinin düzənliklərini və dağlarını miras olaraq almışdı. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 12 Onlar öz ölkələrinə Ağvan (Alban) adını ona görə vermişdilər ki, Aranın özünü, yumşaq xasiyyətinə görə “ağu” (mehriban) deyə ça- ğırırdılar. Aranın nəslindən olan məşhur və cəsur ərlərin çoxunu çar Vologez özü hakim təyin etmişdi. Yti, Girdman, Tsovd və Qar- qar knyazlıqlarında yaşayan xalqlar da Aranın nəslindəndir”. Sonrakı dövrdə Aranın hakim təyin edilməsi bu torpaqların Aran adlanması ilə nəticələnmiş və günümüzdə də bu adı daşıyır. Artıq elmə məlumdur ki, qədim və orta əsr yazılarında Aran və Alban sözlərini əsasən sinonim kimi işlətmişlər. İstənilən halda bu mədəniyyətin başlanğıcı da sonu da Qarabağdır. M.Kalankatyukluya görə alban xalqı həm də qədim yazıya malik bir xalqdır. Ona görə: “Yazıya malik olan xalqlar yəhudilər, romalılar, yunanlar, midiyalılar (midiyalılar da türklərdir), ispanlar və albanlar”dır. Azərbaycan tarixi (1994cü il) göstərilir ki, eradan əvvəl 1ci əsr antik müəlliflərin əsərlərində Alban çarı Oroysun Ro ma sərkərdələri ilə yazışmaları haqqında məlumatlar mövcuddur. K. Əliyev göstərir ki, (Алиев К. “Античные источники по истории Азербайджана”. Б.1986 г) Strabon yazır: “Alban kişiləri ucaboylu və məğrur görünüşləri ilə seçilirlər, sadə qəlblidirlər, xır- daçı deyillər”. SP.Zelinski (Зелинский С.П. “Племенной состав, религия и происхождение государственных крестьян”. SMİGBQKZK. T.2. Tiflis, 1887 г) yazır: “Alban və gürcü əlifbasının erməni Mes- rop Maştos tərəfindən IV əsrdə yaradılması “Albaniya tarixi”ni erməni dilinə tərcümə edənlərin və digər erməni ideoloqlarının uy- durulmalarından başqa bir şey deyildir”. Tədqiqatlara görə Qarabağ Albaniyanın etnomədəni mərkəzi Qəbələ şəhəri isə bu ölkənin ilk paytaxtı olmuşdur. Qarabağın apa- rıcı şəhərlərindən biri olan Bərdə şəhəri isə 5ci əsrin ortalarından Albaniya dövlətinin paytaxtı olmuşdur. Haqverdiyev Ə.(“Orta əsr Bərdə şəhəri”.B.,1997il), Əhmə dov Q.(“Qədim Beyləqan”. B., 1997il), Mahmudlu Y.(“Azərbaycan ta- rixi intibah dövrü”.B., 1996il) və s müəlliflər göstərirlər ki, Alban çarı 3cü Vaçaqan (433510) əhalinin ibtidai, mifik təfəkkürdən, Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 13 yadelli ideoloji təsirlərdən qorumaq, vergi, idarəçilik, təhsil və s. məsələləri qaydaya salmaq üçün sərəncamlar vermişdir. Həyata keçirilən bu qanunlar kimsə məclisində qəbul edildiyindən bu qa- nun hətta öz dövründə “Alban kilsə (kimsə) qanunları” adını almış- dır. Bu məsələni M. Kalankatyuklu belə yazır: ”Çar Vaçaqan əmr etdi ki, cadugər, sehrbaz, bütpərəst kahinlər, barmaqkəsənlər və ağı verənlərin uşaqlarını yığıb məktəblərə versinlər və orada ilahi ima- na və xaçpərəst həyat tərzinə öyrədib, onları müqəddəs Üç Uqnu- ma etiqad etdirib, dinsizləri Allaha sitayiş yoluna yönəltsinlər” Kalankatyuklu M. – “Albaniya tarixi”. B., 1993cü il əsərində yazır: “… böyük knyaz Cavanşir dağ mahalına gedib ilin bayram günlərini şadlıqlarda və mahir xalq mahnıları ustalarının arasında keçirmək istəyirdi”. Elə bu səbəbdəndir ki, Şuşanı XIX əsrin son- larında Azərbaycanın konservatoriyası adlandırmışlar. Albaniyada xristian dini özünə tərəfdaşlar tapsa da ölkə əhalisinin çox az hissəsi xristian idi, bütpərəstlər üstünlük təşkil edirdi, müəyyən hissə isə atəşpərəst idi. Ərəbistanda islam böyük sürətlə yayıldı, 636cı ildə Bizans, 642ci ildə Sasani imperiyaları ərəblərə tabe oldu, Albaniya da ərəb xilafətinin əlinə keçdi. Lakin, islam təkallahlıq kitab əhlini islamı qəbul etməyə məcbur etmirdi. Qarabağı, ondan xeyli ətrafları əhatə edən Albaniya islamı qəbul etməklə bütöv bir xalq kimi təşəkkül tapdı. Həm də Albaniyada islam məscidləri ilə yanaşı kilsələr də fəaliyyətdə qaldılar. Məkkəni dini mərkəz olaraq meydana çıx- masından sonra Qüds iudizmin, xristianlığın və müsəlmanların müqəddəs ocağı hesab edildi. Xristianlığın ideoloji mərkəzləri isə Bizans və Roma oldu. İslam xilafəti tək Allahı qəbul edənləri təqib etmirdi. Lakin, Bizansla istənilən əlaqəni də qəbul etmirdi. Xilafətə casusluq edən və Bizans amilindən bəhrələnən haylar (ermənilər) Alban kilsəsini ələ almağa başladılar. Erməni katalikosu İlya yalan olaraq xəlifə Əbdül Məlikə (685705) yazırdı: “Alban katalikosu Yunan imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun və onun himayəsini qəbul etsin”. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 14 Bunun müqabilində xəlifə Əbdül Məlik silah gücünə Alban ka- talikosluğunun 705ci ildə erməni kilsəsinə tabe etdirdi. Ermənilər tərəfindən günümüzdə olduğu kimi kələyə əl atıldı və Alban dini kitabları məhv edildi, Alban kilsələri qriqoryanlaşdırıldı. Qeyd etməliyik ki, Alban katalikosluğu bir cərəyan olaraq mo- nofizit təriqətinə, haylar isə qriqorizmə xidmət edirdilər. Eyni zaman- da 705ci ildə Xilafətin təsiri ilə Qarabağın Artsax, Sünik (sisakan), Uti, Sakasena, Paytarakan və Girdiman da daxil olmaqla Albaniya- nın Kiçik Qafqaz ərazilərinin Arran adlanan bir inzibati ərazi kimi birləşdirilməsi ilə bütöv bir Qarabağın formalaşması baş verdi. Azərbaycanda islam dininin çoxluq tərəfindən qəbulu ilə onun əhalisinin mənəvi dəyərləri islam dini təsiri əsasında daha da cəmləşdi və türkçülük daha da inkişaf etdi. Bölgənin bütün əhalisi ilə eyni mənşəyə, dilə, adətənənəyə, mənəvi dəyərlərə malik xris- tianlıqda qalan dağlıq hissə əhalisi xristian dinində qaldığından buradakı insanların digərləri ilə birliyi qoşa addımlamadı. Əlbəttə, Qarabağda xristian albanların erməni və başqa xristianlarla birba- şa heç bir əlaqəsi mümkün deyildi. Onların da daxil olduğu türk mədəniyyəti, siyasi hakimiyyəti və hətta islamın təsiri əsas sayı- lırdı. Deyilən dövrdə Kiçik Asiyada yaşayan ermənilər çox azlıq təşkil edirdi və xilafətdə də hərbisiyasi hakimiyyət türklərdə idi. Bu dövrdə artıq Qarabağ Orta və yaxın Şərqin etnomədəni siyasi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi. Voroşil Q. (“Qafqaz Albaniyası.” B., 1993cü il), Məmmədov M.M. (“Кавказская Албания”.B.,1993) və s. alimlərin fikrincə, türk dilinin imkanları alban ziyalılarının dünya mədəniyyətinə bələdliyi arami və yəhudi dillərindəki “Tövrat”, yunan dilində Homerin “İli- ada”, Vergilinin “Eneida” və s. əsərlərinin alban türkcəsinə tərcümə edilib, insanlar arasında yayılmasına şərait yaratmışdır. Həmin dövrdə türkislam mədəniyyəti Albaniya və onun pay- taxtı Bərdədə mədəni yüksəlişə, Bərdənin isə islam dünyasının mədəni mərkəzlərindən birinə yüksəltmişdir. Türk səyyahı (XVII əsr) E. Çələbi yazır: ”Azərbaycanda üç Qarabağ vardır ki, onların hər biri behişt gülüstanını, bağını xatır- Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 15 ladır. Biri Naxçıvanın Qarabağlar şəhəri, digəri Azərbaycanın ki- çik şəhərlərindən olan Qarabağ şəhəridir, Təbriz əyaləti də ayrıca sultanlıqdır. Üçüncü Qarabağ isə “kiçik Azərbaycan”dır ki, onun Qarabağın coğrafi vəziyyəti, əhalisinin adətənənəsi, inamı, etiqa- dı, tamlıqda mədəni dəyərləri, doğrudan da “kiçik Azərbaycan” olsa da, bütün Azərbaycanı özündə cəmləyə bilmişdir. Azərbaycanın böyük oğlu Şah İsmayıl Xətai dövləti çərçivə sin də yaradılan bölğüdə mərkəzi Gəncə şəhəri olmaqla Qarabağ bəylərbəyliyi yaradıldı. Qarabağ o dərəcədə şöhrətli olmuşdur ki, Qa- rabağ bəylərbəyisi Hüseyinxan Ziyadoğlunun “Qarabağ” soyadına la- yiq görülməsi haqqında 1ci şah Abbas sərəncam imzalanmışdır. Yuxarıda dediklərimiz Paşa bəy, Sultan bəy və Xosrov bəyin təmsil olunduqları Yuxarı Qarabağın bütün çalarlarının qısa da olsa necə formalaşdığını və onların da belə bir torpağın məhsulu ola- raq dosta dost, düşmənə düşmən hər bir vətən oğlunun necə cavab verməli olduqlarını insanlarımıza tövsiyə etməkdir. Təbii ki, fikrimizin əsas qayəsi erməni daşnaklarının xalqı- mıza hansı zillətləri verdiklərini, onlara qarşı aparılmış nümunəvi mübarizəni xalqımızın beyninə və onun tarixinə həkk etməkdir. Qabarıq, gözəçarpan dərəcədə erməni məsələsi XVIII əsrdən Avro- pa və ABŞ imperialist qüvvələri üçün Qafqaz, Asiya torpaqlarının, əsasən də türk və islam xalqlarını köləyə çevirmək, türk xalqlarını birbirindən ayırmaq, islamın inkişafının qarşısını almaq məqsədi ilə ortaya atılmış bir məsələdir. Tarixən müxtəlif ölkələrdən gələrək, müxtəlif yerlərdə seyrək də olsa məskunlaşan haylar qriqorian təriqəti köməkliyi ilə fəallıq göstərsələr də Alban dövləti və kilsəsi tərəfindən dəfələrlə rədd edilmişdir. Ərəb xilafəti hiss edirdi ki, Alban türkcəsində Bibliyanın mövcudluğu nə Albaniyanın özündə, nə də digər türk torpaqların- da islamın qələbəsini təmin edə bilməyəcəklər. Azərbaycantürk Alban kimsəsini ermənilərə təslim edib, onun vasitəsi ilə Alban türkcəsində olan bütün xristian yazılı mənbələrini məhv etdi və həm də onun başqa türk xalqları arasında yayılmasının qarşısını aldı. Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 16 Qarabağın xristianlığı davam etdirən dağlıq Laçın bölgəsində heç bir hay qriqorian yazısı yaranmadı, yayılmadı. Alban kilsəsinin hay kilsəsinə tabe edildiyi 705ci ildən 977ci ilə qədərki müddətində Qarabağda cəmi üç hay dini epiqrafik sadə və kiçik formalı abidəsi mövcud olmuşdur. Səbəbi isə, əlbəttə Qarabağda müsəlmantürk etnomədəni və siyasiiqtisadi mühitinin hökmran olması idi. Lakin, Xilafətin ideoloji təsirləri yeni eranın X əsrində xey- li zəifləməsi ilə Qarabağda xristian icmasında nisbətən fəallaşma baş vermişdi. Bununla yanaşı xristian albanlar belə, islamın güclü təsiri altında xristanlıqdan xeyli uzaqlaşmışdılar. Alban xristianlığının dinimənəvi əsərlərinin çap olunmaması bəzi alban xristianlarının erməni yazılarına müraciət etməsinə sövq edirdi. Ancaq, erməni müəlliflərinin bir çoxu, o cümlədən Kond- zakesi K. (“История”. B., 1946) yazırlar ki, XIII əsrdə alban din xadimlərinin əksəriyyəti ermənicə heç nə bilmirdi. Kimsələrdiki tədbirlər albanca – yəni azəri türkcəsi ilə keçirilirdi. Qarabağın Ağdərə bölgəsindəki Vəng kəndi yaxınlığında alban katalikoslu- ğunun mərkəzi var. Alban knyazı Həsən Cəlalın göstərişi ilə tikilən Qandzasar məbədi üzərində ermənicə yazıblar: – “Məbəd alban katalikosunun əmri ilə Şah Həsən Cəlal tərəfindən albanlar üçün ti- kilmişdir”. Professor Məmmədova Fəridə xanımın “Azərbaycanın siyasi tarixi və tarixi coğrafiyası “ (B.,1993il) kitabından götü- rülmüş bu ifadələr XIII əsrdə Alban kilsələrində din xadimlərinin hamısının erməni dilini bilməməsi, Qandzasar monastrının məhz albanlar üçün tikilməsi məlumatı Qarabağda xristian əhali ilə ermənilərin etnomədəni, dinimənəvi məsələlərin müqayisəsi və onun səviyyəsi haqqında dəyərli mənbələrdən biridir. İstənilən bir dil insanlar tərəfindən o zaman qəbul edilir ki, gündəlik tələbata, zəruri ünsiyyət vasitəsinə çevrilə bilsin. Tarixən təkcə Azərbaycanda deyil, bütün Qafqazda Azərbaycan türkcəsi ünsiyyət vasitəsi olaraq mövcud olmuşdur. Rus imperiyası və Avropanın aparıcı dövlətləri hay satqınla- rından istifadə etməklə Qafqazı və Asiyanı türk xalqlarını tarix səhnəsindən silmək, işğal etmək, qərarına gəlmişlər. Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 17 Rus Sovet tarixçiləri türk adlı bir xalqın mövcudluğunu belə, qəbul etməmişlər. Bizləri bizi tarixi köklərimizdən ayırmaq üçün Manna, Midiya və Albaniya dövlətləri torpaqlarında ləzgidilli in- sanların yaşadıqlarını qələmə almışlar. Sonralar isə onlara məlum olmuşdur ki, dağıstandillilər də qədim uqrofin türk tayfalarının öv- ladlarıdırlar. Başqa bir məqam isə Albanların erməni (hay) köklü olmasını yazıya almaq olmuşdur. Təbii ki, bu fikir hayları qane edir, Qaf- qazda məskunlaşmanın əsasını yaradırdı. Lakin, tarixi mənbələr başqa dəlil və sübutlar ortaya qoyur. Belə ki, 1724ci ildə Os- manlı imperiyasının GəncəQarabağ bəylərbəyliyini tutduğu za- man 17251727ci ildə tərtib olunan “GəncəQarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, yaxud, 1822ci ildə Qarabağ xanlığının rus impe- riyası tərəfindən ləğv edilərək, Qarabağ əyaləti yaradıb və 1823 cü ildə Qafqaz qoşunlarının baş rəisigeneral Yermolovun tapşırı- ğı ilə onun müşaviri Mogilevski və polkovnik Yermolovun qeydə aldığı “Qarabağ əyalətinin təsviri” tarixi sənədi də bu əyalətdə Azərbaycan türklərinin qədim tarixlərdən burada yaşamalarına əyani sübutdur. Bu sənədlərdə alban dilinin (Alban dövlətin adıdır) leksik, qrammatik, fonetik və s. cəhətdən Qarabağda, o cümlədən bütün Azərbaycanda türk dilində olduğu ilə eyniyyət təşkil edir, daha doğrusu Azərbaycan türkcəsidir. Bununla yanaşı istər Qarabağda və istərsə də Bütöv Azərbaycanda bütün toponimlərin, hidronimlə rin və sairənin də hamılıqda türk adlı olduğu bu sənədlərdə öz əksini tapmışdır. Ermənilərin, rusların, avropalıların, xristian aləminin iddiala- rının əksinə olaraq, eramızın 5ci əsrində Kiçik Asiyanı Armeni- ya (Ərməniyə) (bu ad hələ hayların erməni olmasına əsas vermir) adlanan ərazisində yazılı dilə çevrilən qrabar dilini də erməni dili hesab edənlər var. Bitkov P.Q. (материалы новой истории Кавказa с 1722г по 1803г Ч.З.1869г), Seyidov.M (Azərbaycanerməni ədəbi əlaqələri B.,1976il) və erməni dilçi alimi N.Acaryan yazırlar ki, erməni Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 18 dialektləri içərisində minlərcə müasir Azərbaycan türkcəsində işlənməyən qədim türk (arxaik) sözləri müəyyən etmişlər. N.Acaryana görə: – “ Qrabar tamamilə Avropa dillərinə uy- ğundur, məsələn, fransız dilinin quruluşuna bənzəyir və qrabar müasir erməni dilinin quruluşunun əksinədir. Müasir erməni dili- nin quruluşu türk dillərinin quruluşuna uyğundur”. Yəni, ermənilər istənilən cəhətdən özlərini qədim xalq, qədim tarixli xalq hesab etsələr də, yalandan istədiklərini yazsalar da, tarixi araşdırmalar bütün sahələrdə hayların yalanlarını ifşa edir. N.Acaryana görə türk dilinin təsiri ilə erməni dilinin quruluşundakı dəyişikliyi 7ci əsrə aid edir. Q.Voroşil isə erməni və gürcü dilini mükəmməl bilən bir tədqi qatçı kimi bildirir ki, “Erməni və gürcü dilləri eramızın 5ci əsrin ilk rübündən etibarən yazısı olan dillərdəndir. Bununla belə, onla- rın təsir dairəsi heç də Azərbaycan dilinin təsir dairəsi səviyyəsində olmayıb.” (Voroşil Q.. – “Qafqaz Albaniyası”.B.,1993il) XIX əsrin sonlarında yaşamış Mordtman yazır: “...ermənilər HindAvropa mənşəli (qaraçı.Z.N.) xalqdır, amma onların dili Tu- ran dilinin güclü təsirinə məruz qalmışdır...” Məlumdur ki, istər Osmanlı imperiyası, istəsə də Rus impe- riyası Qarabağda, ümumiyyətlə Azərbaycanda tərtib etdikləri sənədlərdə türk əhali sadəcə müsəlman kimi qeydə alınmış- dır, etnik mənsubiyyət göstərilməmişdir. XVIII əsrdə tərtib edilən bu sənədlərdə yalnız Şəmkürbasan və Böyük Kürəkbasan nahiyələrindəki 25 kənd “erməni kəndi” kimi göstərilib. Bu ermənilərin də xaricdən köçüb gəldiklərini Qriboedov A.S., Xan a qov A.E., Çavçavadze İ.Q., Kanakerski Z. Və s. ermənixristian yazarları yazmışlar. SəfəviOsmanlı münaqişələri zamanı şiə dini təriqətinə mən sub Azərbaycan türkləri sünni təriqətinə mənsub Osmanlı hakimiyyətini qəbul etməyib, Cənubi Azərbaycana köçmüşlər. Tür ki yədə Osman- lı hakimiyyətini qəbul edən ermənilər bu kəndlərə köçürülmüşlər. Bu 25 kəndin hamısının adı türkcə olmuşdur. Yəni, ermənilər Azərbaycan türklərinin tərk etdikləri kəndlərdə yerləşdirilmişlər. Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 19 Bü tövlükdə Qarabağ albanları dil, inam, etiqad, mənəviyyat, mədəniyyət, adətənənə, bütün etnik xüsusiyyətilə Azərbaycanın türk etnonimi ilə yaşamış toplum olmaqla, eyni mənəvi dəyərlərin daşıyıcıları olmuşlar. Bununla yanaşı xristianlıq albanların ideoloji siyasi baxışına xristian yönümü vermişdir. Rusların işğalçılıq siyasətinin kökündə isə bu amildən istifadə etməklə xristianları guya müsəlman zülmündən xilas etmə bəhanəsi dayanırdı. XVIII əsrin əvvəllərindən Rusiya, İngiltərə, Fransa, Avstriya, Yunanıstan və s. ölkələr deyilən yalançı, süni fikri şərq məsələsi, ermənilərisə erməni məsələsi adı verməklə dünya siyasi səhnəsinə çıxarmışlar. Qarabağda xristian əhalini cəm edən və türklərə, türkmüsəlmanlara qarşı qaldıran, ruslara dayaq olmaq arzusunu casus İvan Karapet ha- zırlamışdı. Ə.Cəfərovun (“İnsanlığın səhəri”.B., 1994il) və “GəncəQa rabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri (Bakı 2000il) tarixi sənədlərinin məlumatlarına görə, Səfəvilərin məğlubiyyətindən sonra, 1723cü il avqustun 23də 1ci Pyotrun qoşunları Dərbənd şəhərini tutub Xəzər sahili ilə Azərbaycanın mərkəzinə doğru irəlilədi. Bunu bilən Osmanlılar Gürcüstanı tutub qərbdən Azərbaycana daxil ol- dular. Azərbaycanda mərkəzi hakimiyyətin süqutu GəncəQarabağ bəylərbəyliyinin Osmanlılara hərbi müqavimətinə imkan vermədi. Bu bölgənin əhalisi, xüsusən də Gəncə əhalisi şəhəri – vətənlərini tərk edib başqa yerlərə, Cənub Azərbaycana köç etdilər. Qaraba- ğın xristian albanları Osmanlıya itaət etdilər, onunla da yaşadıqları yerlərdə qaldılar və xeyli boş qalmış vəzifələri də tutdular. Ayrı ayrı ölkələrdən Qarabağa yığılmış ermənilər isə Rus qoşunları- nın gəlişi ilə müsəlman türklərin qoyub getdikləri kəndlərdə və Gəncə şəhərində hazır mülklərə sahib oldular. Elə bu səbəbdən də ermənilər məskunlaşan, türk adını daşıyan bu etnonimlər əvvəlki adları ilə qaldılar. Qarabağın xristian albanları və gəlmə ermənilər bu vəziyyətdən çox bəhrələndilər. Səfəvilərin siyasi səhnədən uzaqlaşmasından sonra Azərbaycan dövlətçiliyini bərpa etməyə Nadir Şah başladı. Təəssüflər olsun ki, Nadir şahı başa düşməyən GəncəQarabağ bəylərbəyisi Ziyadoğlu, Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 20 Qarabağın Kəbirli və Cavanşir tayfa başçıları onu şah kimi tanımaq istəmədilər. Bunların əksinə olaraq Qarabağın xristiantürk alban- ları və ermənilər Nadir şaha özləri yaxınlaşdılar. Nadir şah, onu qəbul etmək istəməyənləri Xorasana sürgün etdirdi. Xristianların ən çox fəallıq göstərənlərinə Nadir şah məlik vəzifəsi və torpaq verməyə başladı. Mirzə Adıgözəl bəy “Qarabağnamədə yazır: – “Qarabağın “xəmsə” adı ilə məşhur olan beş mahalın hər birinin ayrıayrı adı vardır. Bu mahalların sayı beş olduğundan, onlara Xəmsə adı verirlər, çünki ərəb dilində beş ədədinə xəmsə deyilir. Həmin mahalların biri – Dizaqdır. Məlikləri Məlik Yeqan ad- lanır. O, Loridən qaçıb gəlmiş, Nadir şahın səltənəti dövründə və onun əmri ilə məliklik taxtında oturub. İkincisi – Vərəndədir. Məlikləri Şahnəzərlilər Göyçə əsilzadə lərindəndir... Oradan qaçaraq gəlib Qarabağda Vərəndə mahalının məliklik camından sərxoş olmuşdur. Üçüncüsü – Xaçındır. Məlikləri Həsən Cəlal övladlarıdır. Dördüncüsü – Çiləbyurd mahalıdır. Məlikləri Məlik Allahqulu- dur. Əsilləri mağavizdən gəlmədi... Nadir şahla Osmanlı sərkərdəsi Köpürlü oğlu Abdulla paşa arasında olan müharibədə, Məlik Allah- qulu çox şücaət və igidlik göstərdi. Nadir şah da məliklik xələtini onun qabiliyyətli vücuduna layiq görmədi, ona sultanlıq rütbəsi və xələt verdi... Beşinci – Talış mahalıdır. Məlikləri Məlik Usubdur. Əsilləri Şirvandan gəlmədir. (Mirzə Adıgözəl bəy – Qarabağnamə. Qa rabağnamələr. 1ci kitab. B., 1989il) Təbii ki, bu və istənilən tarixdə erməni məlikliyi və ya “Xəmsə”si olmayıb. Yeri gəlmişkən deməliyik ki, Avropa xristian dövlətləri, xüsusən də ruslar Azərbaycan türklərinə müxtəlif adlar ver- miş, xoşagəlməz fikirlər söyləmiş və bunların hamısını heç nəyə söykənmədən özləri bir növ uydurmuşlar. Bunlardan biri də 1823 ci ildə tərtib olunan “Qarabağ əyalətinin təsviri”dir. Sənəddə Azərbaycanda həyata keçiriləcək total milli, diniideoloji siyasətin yolları öz əksini tapmışdır. Döyüşkən, ölümün gözünə düz ba- Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 21 xan bir xalq, şərq mədəniyyətinə xeyli tövhələr verən müsəlman və xristian türk millətinin varlığı danılırdı. Xristian alban türklər erməni, müsəlman türklər isə Rusiyada mənfi xüsusiyyətləri yara- dılmış “tatar” kimi göstərilirdi. Beləliklə, 1823cü ildə tərtib olunan “Qarabağ əyalətinin təsviri” adlı sənəddə Qarabağda əhalinin etnik mənsubiyyəti tatar və erməni kimi göstərildi. Nadir şaha suiqəsd edildi. Bununla da Nadir şah Əfşar impe- riyası çökdü və bu imperiyanın yerində ayrıayrı xanlıqlar yaran- mağa başladı. Xanlıqların birləşmə istəyənlərinə də ruslar imkan vermədi. Elə bunun da sayəsində GəncəQarabağ bəylərbəyliyi torpaqlarında Gəncə və Qarabağ xanlıqları formalaşdı. V.N Leviatov yazır ki, Qarabağın xristian və müsəlman əhalisi eyni mənşəli, vahid xalq olduğunu dərk edirdi. Bu səbəbdən əvvəl əvvəl Qarabağ xanlığının yaranması və rus dövlətinin hakimiyyət uğrunda mübarizəsini dini mübarizəyə çevirmək istəyi alınmadı. Qarabağ albanları doğma türk mühitində yaşadığından, onlarda milli şüur, dini şüurdan güclü idi. Bu səbəblərdən də dini şüurun təsiri altında özlərini Qarabağ türklərindən ayırıb onlara qarşı qoy- murdular. 1826cı il müharibəsində xristian albanlar Qarabağın müsəlman türkləri ilə birlikdə Mehdiqulu xanın ətrafında birləşib, ruserməni işğalına qarşı vuruşurdular. Tədqiqatlar göstərir ki, Qafqazda erməni dövləti yaratmaq ermənilərdən çox rusların planı olub. N.N Şavrov yazır: “... 18261828ci illər Qacarlar monarxi- yası ilə Rus imperiyası arasındakı müharibəyə qədər Yelizaveta- pol quberniyasında və İrəvanda ermənilər sayca cüzi olub, heç bir əhəmiyyət kəsb etmirdi”. 10 fevral 1828ci il Türkmənçay müqaviləsilə ruslar Şimali Azərbaycanın işğalını hüquqi müstəvi də özününküləşdirdi və bununla da Qacarlar dövlətindən 18 min bir, 82 min erməni ailələrini Şimali Azərbaycana, əsasən də Qa- rabağa planlı qaydada köçürdü, onlara gözlədiklərindən də yax- şı şərait yaratdı. Bununla da məsələ bitmədi. Rusiyanın İrandakı nümayəndəsi oradan Şimali Azərbaycana daha 40 min erməni Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 22 köçürdə bildi. Rusiya ilə Osmanlı arasında bağlanan Ədrinapol müqaviləsindən sonra 18281830cu illər arasında Osmanlıdan bizim torpaqlara əvvəlcə 84600 nəfər, sonra 124 min nəfər və ən nəhayət bu ermənilərin sayı 200 min nəfərə çatdırıldı və ən yaxşı torpaqlarda məskunlaşdırıldı. Qafqaz qoşunlarının baş komandanı Sisanov 1ci Nikolaya yazırdı: “...Qarabağ nəinki Azərbaycanın, bütün qacarlar monarxiyasının qapısıdır. Biz hökmən burada möhkəmlənməli və ermənilərin üstünlüyünü yaratmalıyıq.” Bütün deyilənlərlə kifayətlənməyən ermənilər, vaxtı ilə Hin- distandan qul kimi pulla alınaraq DəcləFərat çayları sahillərinə aparıldıqları bölgədən Qara dəniz – Xəzər dənizi sahillərinə qədər böyük bir ərazidə “Böyük Ermənistan” yaratmaq uğrunda fəallıqlarını getgedə artırırdılar. İndinin özündə haylar həmin tor- paqlardan erməniləri planlı şəkildə Qarabağa gətirirlər. Həmin vaxtdan günümüzə qədər (yəqin ki bundan sonrada) haylar Qafqazın qədimdən erməni torpağı olduğunu sübut et mək üçün alban və gürcü yazılarını kilsələrin üzərindən çıxarıb, onun əvəzində erməni dilində yazılmış daşları qoymaqda davam edir lər. Ruslar 1836cı ildə Alban patriarxlığını ləgv edib, onun tabeliyində olan vilayət və qəzalarda Eçimiədzin katalikosluğuna tabe iki yepiskopluq və bir vərəsəliklə keçən yeparxiya yaratmış və bunu heç bir kəsə bildirməmişlər. Milliyyətcə erməni olan A.E. XanAqov yazır: “Cavanşir qəzasının əhalisi başlıca olaraq tatarlardır (türklərdir), ermənilər bu rayona başqa yerlərdən gəlmişlər, İrandan gəlmə ermənilər, yerli Qarabağ ermənilərindən (xristian albanlardan) dilləri, hətta geyimləri ilə də fərqlənirlər. İran erməniləri yerli ermənilərin (al- banların) dilini başa düşmürlər. Lakin, gəlmələr tezliklə yerlilərin dilini unutdurdular”. (XanAqov A.E. – “Экономический выт государственных крестъян Джаванщирского уезда Елизаветполъcкого губернии. МИЭБГКЗК. Т.6, Тифлис, 1887г) Yaxud, digər erməni A.S. Vatepetov yazır: – “Erməni katalikos- luğu və naxararlığının mənafeyi hər dəfə tələb etdikdə, erməni kilsəsi həmişə yadelli işğalçıların köməyinə əl atır, “Xaç bayrağı Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 23 ilə öz yolu üzərində tarixi Albaniya və onun bir hissəsi olan Qara- bağ (Artsax) xalqlarını” yox edirdi. Ermənilər Qafqazda ardıcıl olaraq yerləşdirilirdi. 18771879 ci illər RusTürk müharibəsi zamanı buraya əlavə 85 min erməni köçürüldü və N.N. Şavrovun yazdığı kimi ermənilərin sayı bir mil- yon 300 min nəfərə çatdırıldı. Etnoqraf alimlərin fikrincə etnosqəbilə, tayfa, xalq, millət məskun olub formalaşdığı ərazinin təbiicoğrafi şəraitinə uyğun etnososial təbəqələr yaradır. Hər bir etnosun inkişafının mənbəyi onun mənəvi gücü, milli ruhu və daxili birlik qüvvəsidir. Mənəvi cəhətdən zəngin və bütöv etnoslar hərbisiyasi cəhətdən zəngin və bütöv etnoslar hərbisiyasi cəhətdən də qüvvətli olurlar. Bir neçə əsr ruserməni zülmünə dözən Qarabağ əhalisi, Azərbaycan türkləri hələ də etnosdan tələb olunan xüsusiyyətlərini tam itirməmişlər. Qarabağı azad etmək üçün bu etnosun həm də etnogenetik vücudu- nu saxlamış bir sərkərdəyə də ehtiyacı vardır. Birdəfəlik bilməliyik ki, etnosun mənəvi məğlubiyyəti, mənəvi xarakterinin korlanması onun tənəzzülü və süqutu deməkdir. Etnosun mənəviyyatının qo- runması onun iqtisadi durumundan da vacibdir. Ruslar Azərbaycan türklərini bütün sahələrdə sıxışdırıb məhv etmək istəsələr də XX əsrin əvvəlinə burada mənəviyyat məsələləri hələ də bir çox ölkələrdən çoxçox üstün idi. Bunu ruslar ozləri eti- raf etmişlər. P.Vostrikov(Музыка и песпия у азербайджанских татар. СМОМП. Тифлис, 1912, вып. 42. отдел II) yazır: “Azər baycanlılar öz vətənlərini, tarixi keçmişlərini çox sevirlər. Onlar sözlərinə düz, diqqətli, həm də başqasının dərdinə qalandırlar”. Digər tərəfdən, Qarabağ, onun bütün bölgələri tarixən, həqiqətən də mədəni əyalətlərimizdən biri olmuşdur. N.V.Smirnovun dili ilə desək Qarabağı onun Şuşa şəhəri “Balaca Paris”, Qafqazın İtaliyasıdır. Bütün bunlara baxmayaraq Rusiya hər vəchlə Azərbaycan türklərini yox etmək, burada xris- tian Ermənistan yaratmaq iddiasından əl çəkməmiş və indi də bu niyyətdədirlər. Milliyətcə fransız olan Edmond Hippo yazır: “Rus imperiyası Qafqazı işğal etdikdən sonra Azərbaycan adını Qaf- Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 24 qazdan sildi. Rusiya öz yeni qurbanlarının adlarını dəyişib, onlara “Qafqaz tatarları”, yaxud Qafqaz müsəlmanları” adını verdi. (“Ed- mond Hippo Azərbaycan haqqında” – Hamlet Qoca –“Fransızlar yurdum haqqında” – B., 1990il). Ruslar erməniləri dünyanın müxtəlif yerlərindən Azərbaycana toplayaraq, onları silahlandırmış, təlimatlandırmış və yerli türk xalqının üstünə qıcatmışdır. Belə hadisələrin şahidi olmuş və əslən qarabağlı olan Əhməd Ağaoğlu söyləyir: “Möhtərəm Gəncə xal- qı, türklərlə ermənilər arasında əmələ gələn son hadisə hamımızı mütəəssir etdi. Nə müsəlmanlıq, nə də insanlıq böylə vəhşətə yol verməz. Yer üzündə Allahın yaratdığı nə qədər vəhşi və yırtıcı hey- van varsa, onlar başqa heyvanları parçalarlar, amma həmcinslərinə əsla toxunmazlar. Nə acıdır ki, vəhşi heyvanların yapmadıqları- nı ermənilər yapırlar... tarixdə bu naxoş hadisəyə bənzər heç bir hadisə baş veməmışdır”. (N.Şeyxzamanlı –“Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri”. B.,1997il) Müstəqilliyini elan etmiş Azərbaycan milli şurası üzvləri Azərbaycan türkləri arasından çıxmış, onun mənəvi dəyərlərini özündə cəmləşdirən milli ruhlu rəhbərlər, dövrünün elmisiyasi cəhətdən yetkin, kamil şəxsiyyətləri, bəy övladları idilər. Onlar düşdükləri ağır vəziyyətlərdən də çəkinmədən, ömürlərinin sonuna kimi öz əqidələrindən dönməmiş, təkcə Azərbaycan xalqına deyil, bütün dünyaya əsl türk kişisinin kimliyini göstərmiş oldular. M.Ə. Rəsulzadəni, F.X. Xoyskini, S. Mehmandarovu, Paşa bəyin oğlu Sultan bəyi, qardaşı Xosrov bəyi kimlə müqayisə etmək olar?! Gənc Azərbaycan Cümhuriyyətində S.Mehmandarovun rəh bərliyi ilə uğurlu ordu quruculuğu gedirdi. Azərbaycanın bir çox yerlərində ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərə, qırğınlara son qo- yulsa da, Qərbi Azərbaycanda, Qarabağda, Zəngəzurda erməni qoşunları geri çəkilmək istəmirdi, qırğınlar, yanğınlar, vəhşiliklər davam edirdi. Erməni işğalının qarşısını almaq üçün Azərbaycan Cümhuriyyəti 15 yanvar 1919cu ildə Zəngəzur, Cəbrayıl, Ca- vanşir və Şuşa qəzalarını Gəncə quberniyasından ayırıb vahid Qarabağ generalqubernatorluğu yaratdı. Qətiyyətli, ağıllı, çevik Qarabağ – Zəngəzurun və onun Laçın bölgəsinin etnomənəvi tarixindən 25 düşünmək və qərar qəbul etmək qabiliyyətinə malik Xosrov bəy Paşa bəy oğlu Sultanov bu qubernatorluğa başçı göndərildi. Elə ilk günlərdən Xosrov bəy erməniləri Azərbaycan hökumətinin qanun- larına, milli iradəsinə tabe olmağa nail oldu. Xosrov bəyin mərkəzə verdiyi məlumatların birində göstərilir ki, ermənilər Dığ kəndinə üç minə qədər silahlı əsgər, onlarla za- bit, top və pulemyot toplamış, Xənəzəyə top gətirmişlər. Həmin ilin mart ayında Gəncədən Qarabağa 1000 nəfərlik silahlı dəstə göndərilmiş və Gəncədə yenidən 5000 nəfərlik qoşun təşkil olun- ması ilə məşğuldurlar. Çaykənddə 25003000ə qədər erməni silah- lısı toplanmış, Dilicandan Zəngəzura 7000 nəfərlik erməni ordusu keçirilmişdir. Ermənilər artıq hərəsi 60 nəfər olan qruplar yaradıb, kütləvi hücum təşkil etmək üçün hərbi kəşfiyyat işləri aparıblar. Martın 20də Qarabağın hökumət idarəsində işləyən iki erməninin köməyi ilə 25 nəfər erməni silahlısı gizlincə Şuşaya gətirilmiş, martın 22də onların sayı 200 nəfəri keçmişdi. Ermənilərin hücu- munun vaxtı isə 22 mart, gecə saat üçə təyin edilibmiş. Məlum ol- duğu kimi qiyamın 22si marta salınması ermənilərin Azərbaycan xalqına sarsıdıcı mənəvi zərbə vurmaq istəyindən meydana gəlirdi və ermənilər zamanzaman bu tarixdən istifadə etmişlər. Ermənilər nəzərdə tutduqları kimi 22si mart, gecə saat 3də Əsgəran, Xocalı, Tərtər, Xankəndi və Şuşada olan Azərbaycan əsgərlərinin üstünə hücuma keçdilər. Əsgəran istisna olmaqla (Əsgəranda qüvvələr nisbəti zəif idi), Xankəndində, Tərtərdə, Xo- calıda məğlub olan ermənilər Şuşa ətrafına doluşdular və şəhərin digər məntəqələrlə əlaqələrini tamam kəsdilər. Böyük nüfuz sahibi olan Xosrov bəy qətiyyəti və təmkinli hərəkətləri, düzgün addım- ları əhalidə hər hansı çaşqınlığın yaranmasına imkan vermədi. O, ilk olaraq partizanlara əsas mövqeləri tutmağı və qüvvə nümayiş etdirəcək əks zərbələr vurmağı göstəriş verdi. İlk olaraq Ağdamla Əsgəran arasındakı ermənilər məhv edildi və Aran Qarabağın yolu açıldı. Bütün əhali Xosrov bəyin köməyinə gəlir, əsgərləri yeməklə təmin edir, yaralılara yardımlar edirdilər. Ermənilərin martın 24 də Tərtərə hücumunu da partizanlar dəf etdilər. Tərtərdən son- Sultan bəy və Xosrov bəy qardaşları 26 ra ermənilərin bütün cəhdləri dəf edildi və onlar geri çəkildi, xeyli hissəsi qaçaraq öz canını qurtarmaq istədi. Onun ardınca Cümhuriyyət generalmayoru Həbib bəy Səlimovun rəhbərliyi ilə 26 martda Ağdamda hərbi qərargah yarandı və aprelin 5də Dəli Qazarı dəstələri ilə birlikdə məhv etməklə Şuşaya üz tutdular. Deməliyik ki, bu və Sultan bəyin Zəngəzurda, Laçındakı qələbəsi xalqımızın mənəvi birliyinin nəticəsi idi. İndiyə qədərki erməni hü- cumlarının hamısında onlar ilk növbədə hərbi silahsursat üstünlüyünə malik olmuşlar və tarixi məqamları ayıqlıqla seçə bilmişlər. Əgər, Azərbaycan dövləti, Azərbaycan xalqı tarixi məqamlara unutqanlıqla yanaşmasa, insanların, millətin mənəvi dəyərlərini gündəmdə saxlamağa və silahlı qüvvələrə üstünlük verərsə, heç bir erməni ordusu bizə qalib gələ bilməz. Elə bir şərait yaratmağa ehtiyac var ki, tarixən atababa yurdunu tərk etmiş ailələrin öv- ladları hamılıqla həmin torpağa qayıtmaq arzusunda olsunlar, bu yolda ölümdirim mübarizəsinə hazır olsunlar. Bu isə ancaq və an- caq keçmiş tariximənəvi dəyərlərimizin geri qaytarmaqdan keçir, qədim türklərin qəhrəmanlıq yolundan keçir.... Yüklə 5,26 Mb. Dostları ilə paylaş:
|