Reja: Resurslar bilan ta’minlanganlik
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Mavzu: Biznes rejani resurslar bilan taʼminlash Reja: 1. Resurslar bilan ta’minlanganlik 2.Biznesning (tadbirkorlikning) resurslar bilan to’liq ta’minlanganligi 3.Geosiyosiy keskinliklar va ta'minot zanjiri muammolari Ma’lumki, biznes-reja korxona faoliyatining joriy va istiqboldagi strategiyasini amalga oshirish, birinchi navbatda, nimani, qancha va kim uchun ishlab chiqarish vazifasini bajarishga xizmat qilishi lozim. Mazkur ishlab chiqarish strategiyasi, tabiiyki, biznes-rejani tuzish bosqichidayoq resurslar ta’minoti bilan mustahkamlanishi lozim. Resurslar bilan ta’minlanganlik – biznesning asosiy qoidalaridan biri bo’lib, mulkchilik qaysi shaklida ekanligidan qat’i nazar majburiy hisoblanadi. Moddiy, mehnat, moliyaviy va texnik-texnologik resurslarsiz mahsulotni ishlab chiqarish jarayonining imkoni yo’qligi ham isbot talab qilmaydigan qoidadir. Shu sababli yangi yoki joriy ishlab chiqarishni tashkil etish jarayonida doimo resurslar bilan ta’minlaganlik masalasi yuzaga chiqadi. To’g’ri, bu vazifani hal qilish metodikasi ko’p jihatdan resurslar turi, ishlab chiqarish miqyosi va xarakteriga bog’liq bo’ladi. Aytish kerakki, o’tmishda, iqtisodiyotda davlat mulki asosiy o’rinni egallagan, korxonalarni zarur moddiy-texnik va moliyaviy resurslar bilan ta’minlash davlatning vazifasi bo’lgan paytlarda bu masalalar korxonalarning «boshini og’ritmas» edi. Korxona davlatga qarashli bo’lganligi sababli davlatning o’zi uning iqtisodiy barqarorligi, jumladan, uning resurslar bilan ta’minlanganligi uchun javobgar bo’lgan. Bugungi kunda iqtisodiyotda vaziyat umuman o’zgacha. Iqtisodiyotning asosini mulkchilikning turli shakllari tashkil etadi. Davlat iqtisodiy faoliyat va tadbirkorlik erkinligini, qonunda ko’rsatilgan hollardan tashqari, korxonalarning ishlab chiqarish-xo’jalik faoliyatiga aralashmaslikni kafolatlaydi, mulkchilikning barcha shakllarining tengligi va huquqiy himoya qilinishini ta’minlaydi. Korxona o’ziga tegishli bo’lgan mulkni o’z hohishiga ko’ra boshqaradi. Shu bilan bir paytda u ishlab chiqarishni zarur resurslar bilan ta’minlash masalalarini mavjud qonun-qoidalarni buzmasdan, aylanma vositalarni tovar-moddiy boyliklarda band qilib qo’ymasdan hal qilishi lozim bo’ladi. Shuni qayd etib o’tish joizki, biznes-reja tuzish bo’yicha, ayniqsa, xorijiy tavsiyalarda ishlab chiqarish rejasi, menejment, moliyaviy va boshqa masalalarni hal qilishda bo’lgani kabi, resurslar ta’minotiga bag’ishlangan maxsus bo’lim yo’q. Xorijda va mamlakatimizda to’plangan tajribalarning ko’rsatishicha, har qanday ish, har qanday ishlab chiqarish moddiy, material va boshqa resurslar etarli bo’lgan hollardagina rivojlanishi va kutilayotgan natijalarni berishi mumkin. Shuning uchun ham resurslar, ayniqsa, moddiy resurslar butun yil davomida ishlab chiqarish sur’atining bir maromda bo’lishini ta’minlash uchun sifat va miqdor jihatidan etarli bo’lishi kerak. Bunda zahiralarning normativdan oshib ketishiga ham yo’l qo’ymaslik kerak, chunki bu korxonaning pul resurslarini «ushlab» turadi va ularning xo’jalik aylanmasida ishtirok etishiga yo’l qo’ymaydi. Biznesning (tadbirkorlikning) resurslar bilan to’liq ta’minlanganligi ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida chiqarilayotgan mahsulot sifatiga salbiy ta’sir ko’rsatmagan va belgilangan texnologik jarayonlarni buzmagan holda moddiy resurslarni tejash bilan bog’liq bo’lishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, korxonaning resurslar ta’minoti sohasidagi siyosati resurslarni tejash siyosati bilan uyg’unlikda olib borilishi lozim bo’lib, bu bugungi bozor munosabatlari talablardan tashqari ayrim resurs turlarining taqchilligi bilan ham asoslanadi. Moddiy resurslarni tejashning asosiy yo’nalishlari sifatida amaliyotda quyidagilardan foydalanish mumkin: •yo’qotish va chiqitlarni kamaytirish; •brakni yo’qotish; •xom-ashyo va materillar sarflashning progressiv usullarini ishlab chiqish; •yangi texnologiyalarni joriy qilish; •o’rinbosa materiallarni qo’llash, ikkilamchi xom-ashyodan foydalanish va hokazo. Biznesning rivojlanishi, korxonaning muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatishi uchun moddiy resurslar va ulardan oqilona foydalanish bilan birga investitsiyalar ham muhim ahamiyat kasb etdai. Investitsiyalar yangi korxona yaratish uchun ham, mavjud korxonani rivojlantirish uchun ham kerak bo’ladi. Bugungi sharoitlarda chet el investitsiyalarini jalb qilishning ahamiyati katta bo’lib, ular respublikaning asosiy kapitaliga, jumladan, korxonalarga kiritiluvchi mablag’lar miqdorini oshirish bilan birga ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, zamonaviy raqobatbardosh mahsulot turlarini chiqarish va ularni jahon standartlari talablariga etkazishga imkon beradi. Biznesni (tadbirkorlikni) resurslar bilan ta’minlash oddiy va bir zumda echiladigan masala emasligi shubhasiz, albatta. U korxonaning ishlab chiqarish dasturi va marketing rejasini ishlab chiqish bilan bir paytda hal qilinishi lozim. Korxona xodimlarining malakasi va mahorati bu ishda etakchi rollardan birini o’ynaydi. Resurslar bilan ta’minlanganlik korxona biznes-rejasining muhim bo’limi bo’lib, iqtisodiy, texnik, tashkilotchlik va boshqa bilimlarni talab qiladi. Past hamkorlik davri”ning boshlanishi; WEF hisobotida "past o'sish, past investitsiyalar va past hamkorlik davri" ta'kidlangan, global biznes potentsial chuqur ta'sirga ega bo'lgan muammolar kaskadiga duch keladi. Bular iqlim oʻzgarishining kuchayishi, resurslar tanqisligi, mojarolar xavfi ortishi va xalqaro hamkorlik mexanizmlari samaradorligining pasayishi natijasida yuzaga keladi. Global biznes xavfi va siyosati; Protektsionistik siyosatlar va milliy iqtisodiy strategiyalarning kuchayishi borgan sari odatiy holga aylanib, global biznes urinishlarini yanada murakkablashtirmoqda. Ushbu choralar G'arb boshchiligidagi globallashuv bilan bog'liq bo'lgan tengsizliklar tufayli yuzaga kelgan. Xitoy va Rossiya kabi iqtisodiy qudratli davlatlar oʻz iqtisodiy siyosatini oʻz-oʻzini taʼminlash foydasiga qayta koʻrib chiqmoqda, bu esa xalqaro biznesning investitsiyalariga, taʼminot zanjirlariga, tovarlar narxiga va transchegaraviy operatsiyalarga sezilarli taʼsir koʻrsatmoqda. Global biznesga muvofiqlik yuki Liza Robbins, Kreston Global kompaniyasining bosh ijrochi direktori global hamkorlikning yo'qligi xalqaro biznes uchun muvofiqlik yukini qanday oshirayotganini ta'kidlaydi. Korxonalar bog'liq bo'lgan resurslarning uzluksiz oqimini buzadigan bir-biriga zid bo'lgan qoidalarning sezilarli darajada o'sishi kuzatilmoqda.Liza tushuntirganidek, raqamli infratuzilma, ma'lumotlar maxfiyligi va ma'lumotlarni himoya qilish qonunlaridagi mintaqaviy o'zgarishlar noyob muammolarni keltirib chiqaradi. Ushbu nomuvofiqliklar ko'pmillatli biznes uchun, xususan, buxgalteriya hisobi kabi sohalarda ma'lumotlarning erkin oqimini cheklash orqali to'siqlarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, iste'dodlar migratsiyasi yo'lidagi to'siqlarning kuchayishi, Brexitdan keyingi eng yaxshi misol, milliylashtirilgan yoki monomadaniy ishchi kuchiga olib kelishi mumkin, bu esa biznesdagi global hamkorlikni qiyin vazifaga aylantiradi. Interpreneur hisoboti xalqaro kengayish muammolarini ochib beradi Yaqinda o'tkazilgan Kreston Global so'rovi bu qiyinchiliklarni yana bir bor ta'kidlaydi. Interpreneur hisoboti, 2022-yilda chop etilgan boʻlib, u butun dunyo boʻylab 600 ta biznes rahbarlarini jalb qildi, global kengayish ortidagi motivlarni soʻroq qildi va baʼzi toʻsiqlarni oʻrgandi. So‘rovda qatnashgan 600 ta xalqaro biznes rahbarlarining 56 foizi xorijda o‘z biznesini kengaytirishdan bosh tortgan, 32 foizi esa o‘z qarorini xalqaro ta’minot zanjiri muammolari bilan bog‘lagan. Geosiyosiy keskinliklar va ta'minot zanjiri muammolari Xitoy, Tayvan va AQSh o'rtasidagi ziddiyatning kuchayishi tufayli yarimo'tkazgichlar global bozoridagi tartibsizliklar bunday buzilishning yorqin misolidir. Mavjud vaziyat G'arb davlatlarining katta vaqt va moliyaviy resurslarga qaramay, mahalliy ta'minot zanjirlarini rivojlantirishga sarmoya kiritish zarurligini ta'kidlaydi. Global biznes rahbarlariga maslahat Ushbu past hamkorlik davrida harakat qilish uchun biznes rahbarlari ta'minot zanjiri diversifikatsiyasini o'rganishlari va inqirozga tayyorlikni yaxshilash uchun boshqaruv kengashi darajasida geosiyosiy tajribani oshirishlari kerak. Biroq, barqarorlik, moslashuvchanlik va xalqaro inqirozlarga tezda javob berish qobiliyati global biznesning ushbu qiyin manzarada omon qolishi va muvaffaqiyati uchun hal qiluvchi omillar bo'ladi. Global biznesning yangi paydo bo'lgan davri korxonalardan ajoyib chidamlilikni namoyish etishni, imkoni bo'lgan joyda ishlashni va mavjudlari to'xtatilganda yangi imkoniyatlardan foydalanishni talab qiladi. Biznes va tadbirkorlik. Biznes - bozor iqtisodiyotining ustvor sohasi. Biznesning maqsadi. O'zbekistonda kichik biznesni rivojlantirish. Ishlab chiqarishda nodavlat sektoming tutgan o'rni. Biznes va ahol bandligi. Iqtisodiyotning librallashtirish va ilmiy-texnik taraqqiyotning rivojlanishi Kichik biznesning rivojlanish ko'rsatkichlari. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining kichik biznesni qoilab-quw atlashga doir Farmonlari va Qarorlari. YAIMda kichik biznesning ulushi. Korxonalarni moliyaviy barqarorlig Biznes reja — aniq tanlangan tadbirkorlik ishining barcha bosqichlari tavsiflangan va taxminan hisobkitob qilingan loyiha. Unda aniq tanlangan tadbirkorlik ishining hamma tomonlari oʻz aksini topadi. Biznes reja oʻz tarkibi jihatidan loyihaning afzalliklari va uni amalga oshirishdan kutiladigan moliyaviy natijalar bayon etilgan yakuniy xulosa hamda asosan 10 boʻlimdan iborat asosiy qismga boʻlinadi. Biznes rejada loyiha boʻyicha ishlab chiqariladigan tovar (xizmat)larning tavsifi hamda uning xaridorgirligi va raqobatbardoshligini taʼminlaydigan omillar; bozor hajmini baholash asosida sotish bozori, tadbirkor bozorning qaysi segmentida ish yuritishi, savdo hajmi, tovar (xizmat)lar narxi prognozlari; ehtimoli boʻlgan raqobatchilar (ularning mahsulotlari sifati va xaridorgirligi, narxi toʻgʻrisida axborot beriladi); marketing xizmatining asosiy unsurlari (tovarning qanday yoʻl bilan sotilishi, tovar narxining shakkllanishi, sotishni ragʻbatlantirish, reklamaning qaysi usullarini tanlash va boshqalar); mahsulot ishlab chiqarish rejasi (ishlab chiqarish aloqalari, mahsulot sifatini nazorat qilish, ishlab chiqarish harajatlari va boshqalar); umuman ishni, xodimlar ishini tashkil etish; loyihaning tashkiliyhuquqiy shakllarini belgilaydigan yuridik reja; loyiha boʻyicha barcha maʼlumotlarni umumlashtiradigan hamda ularning qiymat ifodalari koʻrsatilgan moliya rejasi; loyihani moliyalash strategiyasi (vositalarni qayerdan va qanday shaklda olish, jami qancha pul kerakligi, uning qayerdan olinishi va harajatlarning qoplanishi, investorlarning daromad olish vaqgi va boshqalar) oʻz ifodasini topadi. Biznes reja ni ishlab chiqishda tadbirkorning oʻzi („birinchi rahbar“), firma (xoʻjalik)larning mutaxassislari ishtirok etadi, tashqaridan maslahat va tavsiyalar olinadi. Biznes reja ekspertlar koʻrigidan oʻtkaziladi va olingan xulosalarga tayanib Biznes reja yanada mukammallashtiriladi. Biznes reja kredit berish uchun asos boʻlib xizmat qiladi. Mahsulotni ishlab chiqarish rejasi biznes-rejaning muhim bo’limi bo’lib, odatda ishlab chiqarish faoliyati bilan shug’ullanuvchi korxona tomonidan ishlab chiqiladi. Ushbu bo’limda korxonaning ishlab chiqarish strategiyasi aks ettirilib, ishlab chiqarish jarayoni texnologik va tashkiliy nuqtai nazardan batafsil bayon qilinadi. Ishlab chiqarish rejasining asosiy vazifasi korxonaning belgilangan muddatda kerakli mahsulotni kerakli miqdorda ishlab chiqarish imkoniyatlarini asoslab berishdan iborat. Ishlab chiqarish rejasi bo’limi quyidagi tuzilmaga ega bo’lishi mumkin • ishlab chiqarish texnologiyasi; • ishlab chiqarish kooperatsiyasi; • ishlab chiqarish jarayoni nazorati; • atrof muhit muhofazasi tizimi; • ishlab chiqarish dasturi; • ishlab chiqarish rejasining ishlab chiqarish quvvatlari bilan asoslanishi; • ishlab chiqarish rejasining resurslar bilan ta’minlanganligi. • xarajatlar bashorati Noishlab chiqarish firmalari uchun uzoq muddatli aktivlar va aylanma mablag’larga bo’lgan talab va harajatlar bashorati «Moliyaviy reja» bo’limida aniqlanadi. Ishlab chiqarish rеjasi Ishlab chiqarish dasturini rеjalashtirish Dizaynni rеjalashtirish Assortimеntni rеjalashtirish Mahsulot hajmini rеjalashtirish Ishlab chiqarish dasturini bajarishni rеjalashtirish Ishlab chiqarish tеxnologiyasini rеjalashtirish Oqim tarzida ishlab chiqarish Tayyorlash turini rеjalashtirish: - Donalab; -Sеriyali Tayyorlashning sеx tamoyili Ommaviy ishlab chiqarish rejasining tarkibini sxematik tarzda quyidagicha aks ettirish mumkin. Ishlab chiqarish texnologiyasi. Ushbu bo’limning muhim tashkil etuvchilaridan biri ishlab chiqarish jarayonini bayon etish, ta’riflashdir. Unda ishlab chiqarish shakli (donalab, seriyalab, ommaviy), uni tashkil etish uslublari, ishlab chiqarish tsikli (davri) tuzilmasi aks ettiriladi. Texnologik jarayon chizmasini hamda yuk oqimi chizmasini keltirish mumkin. Mavjud texnologiyani quyidagi yo’nalishlar bo’yicha baxolanadi: • texnologiyaning zamonaviy talablarga mos kelishi: • ishlab chiqarish jarayonining avtomatlashganligi darajasi: • ishlab chiqarish jarayonining moslashuvchanligi, qayta sozlashga sarflanadigan vaqtni qisqartirish: • mahsulot chiqarishni tezda qisqartirish yoki ko’paytirish imkoniyatlari. Biznes-rejada ko’zda tutilgan texnologiyani takomillashtirish va rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari belgilanadi. Biznes-rejada texnologiyadagi taklif etilayotgan o’zgarishlar natijasida mahsulot sifati, ishlab chiqarish harajatlari va mahsulot bahosidagi o’zgarishlarni ko’rsatib o’tish kerak. Ishlab chiqarish kooperatsiyasi. Agar ishlab chiqarish jarayonida ma’lum bir ishlarni subpudratchilar ya’ni chetdan jalb qilinadigan ishlab chiqaruvchilar ishtirok etadigan bo’lsa, buni biznes-rejada alohida qayd etish lozim. Kooperatsiya to’g’risidagi qarorning asoslanishi hamda subpudratchi tomonidan etkazib beriladigan qismlar va yarim fabrikatlarni ishlab chiqarish xarajatlarining minimumlari, tashib keltirish, nazorat nuqtai nazaridan aniq hamkorlarni tanlashni asoslash bayon etiladi. Hamkorlarni tanlashda ularning ishonchliligi, ishlab chiqarish, moliyaviy, xodimlar bo’yicha imkoniyatlari, nufuzi hisobga olinadi. Biznes-rejada subpudratchi-firmalarning nomi, joylashgan joyi va manzilgohi, ular tomonidan bajariladigan ishlar turi va shartlari ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish. Korxonada foydalaniladigan mahsulot (xizmat) sifatini boshqarish tizimi ko’rib chiqiladi. Mahsulot sifatini nazorat qilishning uslublari va vositalari, tarkibi bayon qilinadi. Mahsulot tayyorlash, xizmat ko’rsatish sifatini tartibiga soluvchi me’yoriy-texnik xujjatlar ko’rsatilishi mumkin. Bundan tashqari tannarxga kiruvchi materiallar, mehnat va boshqa elementlar bo’yicha xarajatlarni nazorat qilish uslublari ko’rsatilishi ham mumkin. Atrof muxitni himoya qilish tizimi. Biznes-rejada atmosfera, suv resurslari kabilarga ta’sirni baholash keltiriladi. Chiqindilarni qayta ishlash, yo’q qilish bo’yicha tadbirlar xarajatlari ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish dasturi bozorni o’rganish, korxona quvvatlarini baholash va sotuv hajmini bashorat qilishdan so’ng ishlab chiqiladi. Gap shundaki, loyihalarning aksari qismi uchun korxona ish boshlagan dastlabki yildayoq muvaffaqiyatga erishishi real vazifa emas. Ishlab chiqarish faoliyati boshlangan zahoti belgilangan quvvat bilan mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatiga bo’lgan engil va oziq-ovqat sanoati uchun ham birinchi yilda ishlab chiqarish hajmi korxona quvvatlari yo’l qo’yishi mumkin bo’lgandan kamroq miqdorda rejalashtiriladi. Biroq bu doimiy qoidaga aylanib qolmasligi kerak. Biznes-rejada har bir turdagi mahsulotning natural birliklaridagi ishlab chiqarish xajmi va uning oxirgi uch yildagi o’zgarishlari to’g’risidagi hamda bu ko’rsatkichlarning kelgusi 3-5 yildagi qiymatlari keltiriladi. Ishlab chiqarish dasturining asosiy ko’rsatkichlari yalpi mahsulot, tayyor (tovar) mahsulot va tugallanmagan ishlab chiqarish (ishlov berish tugallanmagan mahsulot) hisoblanadi. Tayyor (tovar) mahsulot hajmi ishlab chiqarish dasturiga muvofiq, har bir mahsulot turi uchun belgilangan narxlar bo’yicha quyidagicha aniqlanadi: , bu yerda Qtm - tayyor mahsulot hajmi, qiymati, so’m; a, , ... n — mahsulot (ish, xizmat) nomenklaturasi; Qa, Qb,… Qn – mos keluvchi mahsulot turlari bo’yicha ishlab chiqarishning yillik hajmi, o’lchov birliklarida; BBa, BBb, ... BBn — mos keluvchi mahsulot birligining bozor bahosi (narxi), so’m/birl. Tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi quyidagi formulaga asosan hisoblanadi: Qtug = Qs Td TNr Kmah bu erda: Qtug - tugallanmagan ishlab chiqarish hajmi, so’m; Qs - o’rtacha 1 sutkada mahsulot ishlab chiqarish xajmi, o’lchov birliklarida; Td - ishlab chiqarish davri (tsikli) muddati, kun; TNr - rejadagi mahsulot tannarxi, so’m/birl.; Kmah - mahsulot bo’yicha xarajatlar o’sishining o’rtacha koeffitsienti (0,5 - 0,75 atrofida). Yalpi mahsulot quyidagicha aniqlanishi mumkin: Qya = Qtm Qtug bu erda: Qtug - yil boshida va yil oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish qoldiqlarining o’zgarishi. Ishlab chiqarish xajmini mahsulot turlariga ko’ra davrlar bo’yicha bashorat qilish quyidagicha amalga oshiriladi: birinchi yil-choraklar bo’yicha (zarur hollarda oylar bo’yicha), ikkinchi yil-yarim yillik yoki choraklar bo’yicha, keyingi davrlar-butun yil bo’yicha (7.1 -jadval) Korxonaning ishlab chiqarish quvvati bu belgilangan muddat ichida tayyorlanishi mumkin bo’lgan mahsulot birligi yoki hajmidir. Qisqa vaqt uchun olingan korxona quvvatlari doimiy kattalik bo’lishi mumkin. Bunda ishlab chiqarish hajmi va chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi o’zgargan sari o’zgartirishlar kiritish zarurligini nazarda tutish kerak. Korxonaning zarur quvvatlarini aniqlash quyidagilarni hisobga olgan holda texnik-iqtisodiy tadqiqotlar davomida amalga oshiriladi: • muayyan mahsulot turi uchun bozorga kirib borish darajasi va talab bashorati; • talab qilinuvchi resurslarning mavjudligi; • ishlab chiqarish turi (donalab, seriyali va hokazo); • chiqarilayotgan mahsulot yoki ko’rsatilayotgan xizmat turi; • qo’llanayotgan texnologiya; • mazkur ishlab chiqarishning o’zini qoplovchi (rentabelli) minimal hajmi. Korxonaning boshlang’ich (yil boshidagi), chiqish (yil oxiridagi), o’rtacha yillik va loyiha quvvatini ajratib ko’rsatish mumkin. Bulardan oxirgisi qurilish loyihasida ko’rsatilgan quvvatdir. Qayta ta’mirlash, kengaytirish va texnik jihatdan qayta jihozlashdan so’ng loyiha quvvatiga o’zgartirish kiritish mumkin. Shu sababli amaliyotda ko’pincha loyiha quvvati korxonaning amaldagi quvvati bilan taqqoslab ko’riladi. Korxonaning amaldagi quvvati ishlab chiqarish dasturini tayyorlash uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvati odatda etakchi (asosiy) tsexlarning quvvatiga, tsexlar quvvati esa etakchi uchastkalar quvvatiga, uchastkalar quvvati esa etakchi asbob-uskunalar quvvatiga asosan aniqlanadi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvatini belgilab beruvchi asosiy elementlar quyidagilardan iborat: • asbob-uskunalarning tarkibi va turlari bo’yicha soni; • asbob-uskuna, qurilma va stanoklardan foydalanishning texnik-iqtisodiy normalari; • asbob-uskunalarning ishlash vaqti fondi; • ishchilar soni; • chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi va assortimenti.orxonadagi etakchi bo’g’in (tsex) ishlab chiqarish quvvatini quyidagi formula asosida hisoblash mumkin: bu erda: M - sexning, uchastkaning ishlab chiqarish quvvati, belgilangan o’lchov birligida; n - sexda (uchastkada) etakchi asbob-uskunalar soni; Fmaks - etakchi asbob-uskuna ishlab berishi mumkin bo’lgan maksimal vaqt fondi, soat; Mm - etakchi asbob-uskunada mahsulot tayyorlash uchun mehnat sig’imining progressiv normasi, soat. Korxonada mavjud quvvatlarning ishlab chiqarish dasturiga mos kelishini aniqlash uchun o’rtacha yillik ishlab chiqarish quvvati hisoblab chiqiladi. U quyidagicha topiladi: bu erda: Mo’r. yil. - korxonaning o’rtacha yillik quvvati; My.b. - yil boshidagi korxona quvvati; Mk - yil davomida kiritilgan quvvat; Mch - yil davomida ishlab chiqarishdan chiqib ketuvchi quvvat; n1, n2 – mos holda quvvatlarni kiritish va chiqib ketishi davridan yil oxirigacha bo’lgan to’liq oylar soni. Quvvatlarni kiritish, chiqib ketishi va asosiy ishlab chiqarish fondlaridan foydalanishni yaxshilash bilan bog’liq boshqa tadbirlar ko’pincha ishlab chiqarish quvvatlarining balansini tuzish yo’li bilan hal qilinadi. Bunda korxonaning zarur quvvatlarga ehtiyoji va ularni qoplash manbalari aniqlanadi. Ishlab chiqarish dasturi hisob-kitob qilingan va quvvatlar tanlangandan so’ng moddiy resurslarga ehtiyoj aniqlanadi. Resurslarga bo’lgan talabni, ehtiyojlarni hisoblash quyidagilar bo’yicha amalga oshiriladi: • aylanma mablag’larga talab, ehtiyoj (asosiy va yordamchi materiallar, masalan, xom-ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, ehtiyot qismlar va boshqalar); • uzoq muddatli aktivlarga talab, extiyoj (asosiy ishlab chiqarish fondlari); • ish haqi to’lovlari uchun mablag’larga talab. Resurslarga ehtiyojni aniqlash uchun determinant (normativ), statistik va empirik (tajriba asosidagi) kabi turli usullar qo’llanishi mumkin. Determinant (normativ) usul bilan mahsulot chiqarish uchun resurslarga bo’lgan ehtiyojni aniqlash maqsadga muvofiq. Empirik va boshqa usullardan ta’mirlash-ekspluatatsiya ishlariga materiallar extiyojlarini hisoblashda foydalanish mumkin. Moddiy zahiralar hajmini aniqlash. Zahiralar asosan ishlab chiqarish jarayonini noma’lum xarakterli xaridlarga bog’liqligini kamaytirish, texnologik ishlov berish bo’yicha kelgusi operatsiyalarni ishlab chiqarish bosqichidagi avvalgi xatolardan mustaqil bo’lishi, shuningdek, xaridorlar talabi barqaror bo’lmagan hollarda tayyor mahsulotning barqaror taklifini ta’minlash uchun mo’ljallanadi. Moddiy zahiralarni rejalashtirishda ularning optimal hajmiga rioya qilish kerak, chunki zahiralarning kamayib ketishi mahsulot ishlab chiqarish va sotishda uzilishlarga sabab bo’lishi, ortiqcha zahiralarning to’planib qolishi esa aylanma vositalarning bog’lanib qolishi, kerditorlik qarzlarining ko’payishi, materiallarni olib kelish va saqlash uchun xarajatlarning ortishiga olib kelishi mumkin. Bu esa korxonaning moliyaviy holatini yomonlashtiradi. Ushbu vazifani hal qilish uchun korxona zahiralarning belgilangan normasi – moddiy resurslar minimal hajmiga amal qilishi lozim bo’lib, bu resurslar korxonaning to’xtovsiz sur’atlarda ishlashini ta’minlashi lozim bo’ladi. Zahiralar hajmini uchta asosiy omil belgilab beradi: • kundalik material iste’moli hajmi; • materiallar sarflanishi xarakteri (iste’molning bir xillik darajasi); • ikki marta material olib kelish o’rtasidagi vaqt. Korxona aylanma mablag’larini normalashtirish tadbirlari ishlab chiqarish zahiralarini normalashtirish, shuningdek, tugallanmagan ishlab chiqarishning optimal kattaligi, tayyor mahsulot qoldiqlari va kelgusi davr xarajatlarini aniqlash bilan bog’liq vazifalarni echishga olib keladi. Ishlab chiqarish zahiralarini normalashtirish, korxonaning uzluksiz faoliyat yuritishini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Agar ishlab chiqarish zahiralari normativlardan past bo’lsa, ishlab chiqarish jarayonining izdan chiqishi, ishchi kuchi va uskunalarning bekor turib qolishi, korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy ko’rsatkichlari pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu bilan bir paytda, ishlab chiqarish zahiralarining belgilangan norma va normativlardan oshib ketishiga ham yo’l qo’ymaslik kerak, chunki bu mablag’larning «muzlab» qolishiga va natijada korxonaning zarar ko’rishiga olib keladi. Ishlab chiqarish zahiralari joriy, sug’urta (kafolatli), tayyorlov (texnologik) va mavsumiy turlarga bo’linadi. Xom-ashyo va materiallar xaridi korxonaning xo’jalik faoliyatida muhim qadam hisoblanadi. Bunda vazifa xarid qilinayotgan materiallar optimal hajmi qanday bo’lishini aniqlashga borib taqaladi, chunki bir martalik xarid qilinadigan materiallar partiyasi qanchalik katta bo’lsa, shuncha ko’p aylanma mablag’larni «bog’lab» qo’yishga to’g’ri keladi va aksincha. Resurslardan foydalanishni baholash. Biznes-rejani ishlab chiqishda korxonaning resurslardan foydalanishini yoritib berish zarur. Gap shundaki, talab qilinuvchi resurslar hajmini aniqlash bu hali rejalashtirishning boshlanishi bo’lib, amaldagi biznesda bu resurslar qanday foydalanilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Natural va qiymat o’lchamidagi amaldagi (o’tgan yilgi) va rejadagi (bashorat qilingan) ko’rsatkichlar resurslardan foydalanishni tavsiflash uchun asos bo’la oladi. Rejadagi ko’rsatkichlarning amaldagi ko’rsatkichlardan ortib ketishi korxonaning resurslardan foydalanish siyosatida ijobiy o’zgarishlar ro’y berganligidan darak beradi. Asosiy ishlab chiqarish fondlariga bo’lgan talabni (extiyojni) aniqlash. Bu moddada mavjud asosiy ishlab chiqarish fondlarining qisqacha tavsifi beriladi: tarkibi, tuzilmasi, qiymati, texnik tavsifi, eskirish darajasi, ta’mirlash va rekonstruktsiya qilish zaruriyati ko’rsatiladi (7.2-jadval). 7.2-jadval Asosiy ishlab chiqarish fondlarining tarkibi tuzilishi va eskirishi. Mavjud ishlab chiqarishni kengaytirish, modernizatsiya yoki rekonstruktsiya qilish yoxud yangi ishlab chiqarishni tashkil etish bilan bog’liq savollar yoritiladi. Ularga quyidagilar kiritilishi mumkin: • xujjatlarning mavjudligi; • qurilish-montaj ishlarini mo’ljallangan muddatlarda bajarilishini ta’minlovchi pudrat tashkilotining mavjudligi; • xarajatlar va x.k. Bularning asosida qo’shimcha uskunalarga talab va asosiy fondlar va nomoddiy aktivlarga umumiy talab belgilanadi. Asosiy fondlarga extiyoj, asosiy fondlar turlari bo’yicha ishlab chiqaruvchining normativlarga ko’ra aniqlanadi. Aylanma mablag’larga bo’lgan extiyojning mufassal hisobini yangidan tashkil etilayotgan korxonalar uchun amalga oshiriladi. Faoliyat yuritayotgan korxonalar uchun aylanma mablag’lar miqdoriga o’zgartirish kiritish, aylanma mablag’lar me’yorini aniqlashning koeffitsentli uslubi yordamida yoritiladi. Aylanma mablag’larga bo’lgan umumiy extiyoj ya’ni aylanma mablag’lar yalpi normativini tashkil etuvchi elementlar normativlari yig’indisi sifatida aniqlanadi (7.3-jadval). Xarajatlar bashorati. Bo’lim ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot tannarxini hisoblash bilan tugallanadi. Bo’limga ishlab chiqariladigan mahsulot kalkulyatsiyasi va ishlab chiqarish xarajatlari smetasining barcha muddatlari bo’yicha hisoblar ilova qilinadi. Moddiy resurslarga bo’lgan talabni jadval shaklida berish mumkin Biznes-rejada material-xom ashyo va yoqilg’i-energetika resurslarini sotib olish shartlari, etkazib beriladigan resurslarning nomenklaturasi, muddatlari va bahosi nuqtai nazaridan ta’minotchilarning ishonchliligini ko’rsatib o’tiladi. Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari smetasi 7.4-jadval shaklida rasmiylashtirilishi mumkin. Biznes-reja-bu shunday xujjatki, firmaning unda o'z ishini qanday boshlashi, qanday ishlab chiqarishini samarali yurgizish va tovarni bozorga olib chiqishi, qanday texnologiyani qo'llashi, qachon dastlabki daromad olishi, tavakkalchilik (risk) ni kamaytirishi, sarf-xarajat darajasi va foyda olishi, raqobat kurashida yutib chiqish kabi ko'rsatkichlarning loyihasi o'z aksini topadi. Beznes-reja korxona (firma)ning rivojlanish strategiyasini belgilab beradigan asosiy hujjatlardan biridir. Shu bilan birga firma taraqqiyotining umumiy kontseptsiyasiga asoslanadi, strategiyaning iqtisodiy va moliyaviy jihatlarini birmuncha batafsil bayon etadi, aniq-tayin chora-tadbirlarni texnik iqtisodiy jihatdan asoslab beradi. Boshqacha qilib aytganda, biznes-reja tadbirkor uchun go'yo bir ish qurolidir, aniqrog'i, kompasdir. U firmaning ish jarayonini tasvirlab, firma rahbarlarining o'z maqsadlariga qay tariqa erishishlarini, birinchi galda ishning daromaddorligini qay tariqa oshirish mumkinligini ko'rsatib beradi. Yaxshi ishlab chiqilgan biznes-reja firmaga: 7. o 'sib borishga 8. bozorda yangi mavqelarni qo 'Iga kiritishga; 9. o'z taraqqiyotining istiqbollarini belgilab olishga; 10.yangi tovarlar ishlab chiqarish va yangi xizmat turlarini yaratishga; 11.yangi mo'ljallangan amalga oshirishning maqsadga muvofiq usullarini tanlab olishga yordam beradi; Bozor munosabatlari rivojlangan sari rejaning ahamiyati tobora oshib boradi. Biron-bir ishlab chiqarish, xususan, tijorat g'oyasini rejasiz amalga oshirib bo'lmasligini xorijiy biznesmenlar allaqachon tushunib etganlar. Bu erda gap awalgi besh yillik rejalarimiz haqida bormayapti. Xorijiy mamlakatlarning "Besh yillik rejalari" butunlay boshqacha usulda tuziladi. Ularni biznes-reja deb yuritishadi. Agar o'z faoliyatingizni biznes-rejasiz boshlaydigan bo'lsangiz, tez kunlar ichida inqirozga uchrab, sinishingiz turgan gap! Hayron qolmang, chunki jahon amaliyotidan bizga ma'lumki, biznes-reja ishbilarmonning hammasi uchun juda zarur, go'yoki suv bilan havodek. Nega deganda, biznes-reja-bu shunday narsaki, uning yordamida siz ko'p ishlarni bajarishga qodirsiz. Masalan, siz o'z loyihangizni amalga oshirmoqchi yoki sotmoqchisiz. Buning uchun esa sizga lozim bo'lgan mablag'ni bankdan qarzga olish paytida bankirni o'zingizning biznes-rejangizdan xabardor etishingiz shart. Bundan tashqari, bu narsa, o'z kelajagini bilishni xohlagan va o'z vazifasini aniq hamda puxta tushunish niyatida yurgan kasbdoshlaringiz, to'g'rirog'i xodimlaringiz uchun ham, eng avvalo yuqorida ta'kidlaganimizdek o'zingiz uchun ham juda keraklidir. Biznes-reja korxonaning ichki hujjati bo'libgina qolmay, balki undan investorlar va kreditorlarni taklif qilishda ham foydalanish mumkin. Investorlar tavakkal qilib sarmoya berishdan awal loyihaning sinchiklab ishlab chiqilganiga ishonch hosil qilishlari va uning samarali ekanligidan xabardor bo'lishlari kerak. Ular sarmoya berish imkoniyatlarini ko'rib chiqishdan oldin biznes-rejani sinchiklab o'rganib chiqishadi. Shundan so'ng ular loyihani ishlab chiqqanlar bilan uchrashadilar. Korxona o'z faoliyatini biznes-rejasiz boshlar ekan, u albatta inqirozga uchrashi muqarrar. Muvaffaqiyatli tuzilgan biznes-reja korxonaning holatini chuqur tahlil qilishga hamda uning istiqboldagi rivojlanishiga xolisona va ob'ektiv baho berishga yordam beradi. U muhim hujjat hisoblanadi. Shuning uchun ham uni begona odamlarga, shuningdek korxona boshqaruviga aloqador bo'lmagan shaxslarga berish ta'qiqlanadi. Biznes-reja bozor ehtiyojini inobatga olgan holda firmaning qisqa va uzoq muddatga mo'ljallash, shuningdek zaruriy resurslarni olish maqsadida tuziladi. U tadbirkorga quyidagi vazifalarni bajarishga, ya'ni: • firma faoliyatidagi aniq yo'nalishni, maqsadli bozorlar va u bozorlarda firmaning o'rnini aniqlashga; • firmaning qisqa va uzoq muddatli maqsadini belgilash va ularni amlga oshirish taktikasi hamda strategiyasini ishlab chiqishga. Har bir strategiya ijrosini ta'minlovchi ma'sul, javobgar shaxslarni belgilashga; • tovar va xizmat turlarini tanlash va iste'molchilarga qilinadigan taklif tarkibini belgilashga, ularni ishlab chiqarish va sotishga sarflanadigan xarajatlarni baholashga; • firma maqsadini amalga oshirish uchun mavjud kadrlar salohiyatining hamda mehnat motivatsiyasining talab darajada ekanligini baholashga; • bozorni o'rganish, reklama, sotishni rag'batlantirish, narx-navo, sotish shaxobchalari va hokazolar bo'yicha firma marketingi faoliyati tarkibini aniqlashga; • firma maqsadini amalga oshirishda mavjud moliyaviy va moddiy resurslarning muvafiqligini baholashga; • biznes-rejanibajarishga xalaqit beruvchi, ko'zda tutilmagan qiyinchiliklar, to'g'anoqlarni oldindan ko'ra bilishga yordam beradi. Biznes-rejani nazarga olmagan tadbirkor kutilmagan noxushliklarga duch kelishi tabiiy. Bu noxushliklar nafaqat tadbirkorning o'ziga, shu bilan birga uning boshlagan yoki yurgizayotgan faoliyatiga qattiq zarba berishi mumkin. Shu sababli vaqtni ayamasdan biznes-rejani tuzishga (uni tuzishga 200 odam-soatgacha vaqt talab qilinadi), so'ngra faoliyatni boshlashga jazm etmoq zarur. Hattoki bozorda o'zgaruvchanlik intensiv bo'lgan hollarda ham uni tuzishdan voz kechmaslik darkor. Firma faoliyatini biznes-reja vositasida rejalashtirish quyidagi afzalliklarga ega: • firma rahbarlarini firma istiqboli bilan shug'ullanishga majbur qiladi; • firma maqsadini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan resurslarni aniq muvofiqlashtirishga imkon beradi; • firma faoliyatini nazorat qilish ko'rsatkichlarini o'rnatishga yordam beradi; • firma rahbari va ma'sul xodimlar majburiyatlarini yanada aniqroq o'rnatishga, ularning javobgarligini oshirishga majbur qiladi; • firmani bozor vaziyatiga har doim tayyorlab boradi. Qisqasi, biznes-reja tadbirkorga mazkur faoliyat uchun pul sarflash kerakligi, bu sarf daromad olib keladimi, olingan daromad sarflangan xarajatni qoplab firma rentabelligini ta'minlay oladimi degan savollarga javob beradi. Biznes-reja quyidagi o'ta dolzarb vazifalarni echish uchun ham zarurdir: • mavjud va yangitdan tashkil topadigan xususiy va aktsiyador firmalarga kredit olish uchun; • davlat korxonalarni xususiylashtirish bo'yicha takliflarni asoslash uchun; • yangi faoliyatni boshlash va firmaning bo'lg'usi yo'nalishni aniqlash uchun; • chetdan investorlarni jalb qilish uchun; • qo'shma korxonalarni tashkil qilish uchun; • buyurtmachi yoki xaridor bilan yirik shartnomani tuzish uchun; • yangi malakali xodimlarni o'z firmangizga jalb qilish uchun; • tovaringizni yoki xizmat turlarini chetga chiqarishni asoslash va hokazolar uchun. Bu muammolarni echish uchun biznes-reja zarurdir va u awalgi ko'nikkan texnik-iqtisodiy asoslash kabi xujjatning o'rnini bosmog'i darkor. Biznes-rejani menejer, tadbirkor, firma, firmalar guruhi, konsalting tashkiloti tayyorlashi mumkin. Biznes-rejani tuzish jarayoni tadbirkorlik g'oyasidan boshlanib, olingan foydani uning ishtirokchilariga taqsimlash bilan yakunlanadi. Biznes-rejani tuzishda rahbarning shaxsan ishtiroki juda zarurdir. Shuning uchun ham ko'pgina xorijiy mamlakatlar banklari va investorlari, agar biznes-rejani boshidan oxirigacha chetdan maslahatchi yollab bajargan va rahbar faqat qo'l qo'yganini bilib qolsalar, bunday biznes-reja loyihasiga mablag' berishdan voz kechadilar. Bu degani biznes-rejani ishlab chiqishda maslahatchilar hizmatidan foydalanmaslik kerak degani emas, aksincha, investorlar tomonidan ekspert maslahatchilarning xizmatidan biznes-rejani ishlab chiqishda foydalanish mumkinligi qo'llab-quwatlanadi. Gap bu erda boshqa narsada. Biznes-rejani ishlab chiqishda korxona rahbarining yoki tadbirkorning shaxsan o'zi ishtirok etishi shart. Firma yangi o'zlashtirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarishni mo'ljallagan bo'lsa-yu, lekin bularni ishlab chiqarish uchun etarli quwatlarga ega bo'lmasa, u yo yangi quwatlarni yuzaga keltirish uchun sarmoyalarni jalb qilish yo'lidan borishi, yoki ishning bir qismini bajarib beradigan sheriklarni qidirib topish yo'liga kirishi mumkin. Bunday holda biznes-reja sheriklar kapitalini inobatga olgan holda tuziladi. Biznes-rejani yangi hissadorlar, kreditorlar, biznes sohasidagi sheriklar, mablag' beruvchi xomiylar va chet el investorlarini qidirib topishda hammadan ko'p foydalaniladi. Bunday sharoitda biznes-reja qachon, kim va nima uchun degan savollarga javob olish uchun tuziladi. Tadbirkor uchun uning biznesi hayot-mamotidir. Bank menejeri yoki chet el investori uchun tayyorlangan bu xujjatlar ular qo'liga kelib tushadigan ko'plab xujjatlarning faqat biridir. Siz bu reja bilan ularni ishontira olishingiz, o'zingizga jalb qila olishingiz va pirovardda uni qo'llab-quvvatlashingizga erisha oolishingiz lozim. Burring uchun siz tuzgan biznes-reja quyidagi talablarga javob berishi, ya'ni: • aniqvaravon; • qisqa va lo'nda; • mantiqan kuchli asoslangan; • to'g'ri va ishonchli; • raqam va faktlar bilan o'z tasdig'ini topgan bo'lishi shart. Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|