Reja: Sóylew dawıslarınıń klassifikaciyası
Yüklə 28,93 Kb.
|
|
Ana tiliniń konsonantizmi REJA: 1. Sóylew dawıslarınıń klassifikaciyası 2. Dawıslı sesler hám olardıń klassifikaciyası haqqında maǵlıwmat. 3. Dawıssız sesler hám olardıń qásiyetleri. 4.Payda bolıw ornına kóre dawıssız sesler klassifikaciyası. 5. Payda bolıw usılına kóre dawıssız sesler klassifikaciyası. 6. Dawıs hám seslerdiń qatnasıwına kóre dawıssız sesler klassifikaciyası. Fonemalarning túrleri Fonemalar tómendegi qásiyetlerine kóre eki gruppaǵa bólinedi: № Dawıslı fonemalar Dawıssız fonemalar 1.Dawıslı fonemalar payda bolishida ókpeden shıǵıp atırǵan hawa awız boslig'ida hesh qanday tosıqqa uchramasdan ótedi.Dawıssız fonemalarni payda etiwde ókpeden shıǵıp atırǵan hawa awız boslig'ida túrli tosıqlarǵa ushraydı hám bunıń nátiyjesinde shawqım payda boladı.
Awız hám tamaq boslig'ida hesh qanday tosıqqa uchramay payda bolatuǵın, quramı dawıstan ibarat (shawqım derlik qatnasıw etpeytuǵın ) dawıslar. Hár bir til ayriqsha unlilar sistemasına iye. Tildegi unlilar sisteması vokalizm dep ataladı. Dawıslı sesler sanı túrli tillerde túrlishe bolıp tabıladı. Mısalı, házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde dawıslı sesler 6 bolsa, basqa turkiy tillerde 8, 10 hám odan da artıq bolıp tabıladı. Bul muǵdar orıs tilinde 5 teńi, fransuz tilinde 18 teńi quraydı. Dawıslı sesler bir neshe tárepten klassifikaciya etiledi. Bul klassifikaciyalardı ózbek tilindegi 6 dawıslı fonema (i, e, a, o, ol, o') mısalında kórip shıǵıw múmkin. Unlilar daslep tildiń háreketi hám labning jaǵdayı (qatnasıwı ) kózqarasınan túrlerge ajratıladı. Tildiń háreketinde 2 hádiyse parıq etedi: tildiń yotiq (yonlama) háreketi; tildiń tik (vertikal ) háreketi. Tildiń yotiq háreketinde payda bolıw ornına kóre unlilar 2 túrge bólinedi; tiloldi (yamasa old qatar ) unlilari - i, e, a hám de tilorqa (yamasa arqa qatar ) unlilari - o, ol, o'. tildiń tik háreketine kóre dawıslı sesler 3 túrge bólinedi: joqarı kóteriliw unlilari (i, ol), orta kóteriliw unlilari (e, o'), tómen kóteriliw unlilari (a, o). Labning jaǵdayı (qatnasıwı ) ga kóre unlilar 2 ge bólinedi: lablangan unlilar (ol, o'), hám lablanmagan unlilar (i, e, a, o). Lablangan unlilar aytılıw etilgen waqıtta erinler aktiv qatnas etedi: erin aldınǵa shıǵadı, dumaloq forma aladı. Lablanmagan unlilar aytılıwında erinler qatnasıw etpeydi. Ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili dawıslı fonemalari hám olardıń klassifikaciyası Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde dawıslı fonemalar altı : i, e, a, ol, o', o. Unlilar payda bolishida til hám erinler aktiv qatnas etedi, sol sebepli olar klassifikaciyası úsh ózgeshelikke tiykarlanadı : tildiń aldınǵa yamasa keyin basıp háreket qılıw dárejesine, tildiń tańlay tárep kóteriliw dárejesine hám erinlerdiń qatnasıwına kóre. Sol tárepten unlilar úsh tárepden klassifikaciya etiledi: 1) tildiń gorizontal háreketine kóre; 2) tildiń vertikal háreketine kóre; 3) erinlerdiń qatnasıwına kóre. Tildiń gorizontal háreketine kóre unlilar eki gruppaǵa bólinedi: 1) old qatar unlilar: i, e, a; 2) arqa qatar unlilar: ol, o', o. Awız boslig'idagi eń aktiv aǵza til bolıp tabıladı. Ol unlilarni aytıwda aldınǵa yamasa keyin basıp qaray háreket etedi. Mısalı, i, e, a ulilarini payda etiwde til aldınǵa jıljıydı, ol, o', o unlilarini payda etiwde keyin basıp tartıladı. Tildiń vertikal háreketine kóre unlilar úsh túrge ajratıladı : 1) joqarı (tar) unlilar: i, ol; 2) orta (keń) unlilar: e, o'; 3) tómen (keń) unlilar: a, o. Unlilar aytılıwında tildiń tańlayǵa tárep eliriwi hám túsiwi vertikal háreket esaplanadi. Bul háreket sebepli awızdıń ashılıw dárejesi hár túrlı boladı. Mısalı, i, ol unlilarini payda etiwde til tańlayǵa jaqın turadı hám awızdıń ashılıw dárejesi tar boladı ; a, o unlilarini payda etiwde bolsa til tańlaydan uzoqlashadi hám til menen tańlay ortasındaǵı aralıq keń boladı. Erinlerdiń qatnasıwına kóre unlilar ekige bólinedi: 1) lablangan unlilar: ol, o', o; 2) lablanmagan unlilar: i, e, a. Unlilar aytılıwında erinler qatnasıwı yamasa qatnasıw etpewi múmkin. Mısalı, ol, o', o unlilarini payda etiwde erinler cho'chchayadi, i, e, a unlilarini payda etiwde bunday jaǵday baqlanbaydı. Dawıslı fonemalar klassifikaciyası kestesi: Erinlerdiń qatnasıwına kóre Tildiń gorizontal háreketine kóre Tildiń vertikal háreketine kóre Old qatar Arqa qatar Joqarı tar unlilar i Lablanmagan ol Lablangan Orta (keń) unlilar e Lablanmagan o' Lablangan Tómen (keń) unlilar a Lablanmagan o Lablangan Ayırım dawıslı fonemalar xarakteristikası I unlisi tómendegishe xarakterlenedi: 1) sóz basında (jipek), sóz ortasında (tilek) hám sóz aqırında (túlki) keledi. 2) sóz ishinde eki shıńǵırsız dawıssız arasında asa qısqa aytıladı :menen, sıra. 3) k, g, x dawıssızlarınan keyin kelip arqa qatar dawıslı sıyaqlı aytıladı : ernek, G'irot, oxir. 4) cho'ziq variantı bar: zárúrli, muzıka. 5) e (e) dawısına beyim variantı bar: mıyıq-mex, Ol unlisi tómendegishe xarakterlenedi: 1) sóz basında (urıw ), sóz ortasında (túyin) hám sóz aqırında (pát) keledi. 2) til aldı variantı da ushraydı : kúsh, gúl; 3) qulıp, ǵulǵula, máyek sózlerinde bolsa til arqa variantı qollanǵan. 4) i dawısı sıyaqlı kúshsizleniwi, yaǵnıy qısqarıwı da múmkin: máyek, búlbil, tútin sıyaqlı. E unlisi tómendegishe xarakterlenedi: 1) sóz basında, sózdiń birinshi buwınında keledi: qapı, elek, itibar, kel, bet sıyaqlı. 2) janlı sóylewde dialekt tásirinde i dawısına beyimlesedi: deydi - diydi. 3) o'g'uz dialektlerinde a dawısına ótiw jaǵdayı da ámeldegi: qapı - ashik, dep - dab, kel - gezek sıyaqlı. Lekin kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde e formasında aytıladı. A unlisi tómendegishe xarakterlenedi: 1) sóz basında (hárre), ortasında (dápter) hám sóz aqırında (qara ) keledi. 2) q, x, g' dawıslarınan keyin kelip til orqaroq - arqa qatar unlisi sıyaqlı aytıladı : qaxr, ǵázep, xabar. 3) birpara sózlerde dialekt tásirinde o dawıs sıyaqlı aytıladı : baha - boho, shavla - shovla. Kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilde a formasında aytıladı. O unlisi tómendegishe xarakterlenedi: 1) sóz basında (alım ), ortasında (taza ) hám sóz aqırında (baba ) keledi. O' unlisi tómendegishe xarakterlenedi: 1) ápiwayı sózlerdiń tiykarlanıp birinshi buwınında ushraydı : ul, qasqır, tuwrı, orın, moyin. 2) ózlespe sózlerdiń aqırǵı buwınında da keledi: qarsı qarap, xoshirey, gulro', kubok, (kubo'k). 3) til aldı variantı da bar: erik, kól, shól. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde 24 dawıssız fonema bolıp, bular b, d, f, g, h, j (jurnal, hújdan sıyaqlı sózler degi birinshi hám ekinshi dawıssız ), dj (gáp, jay sıyaqlı sózlerindegi birinshi dawıssız ), k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, y, z, g', sh, ch, ng fonemalari bolıp tabıladı. Dawıssız fonemalar sisteması filologiyada konsonantizm (ingl. dawıssız degen mánisti ańlatadı1) dep da júritiledi. Dawıssız fonemalar da úsh tárepden klassifikaciya etiledi: 1) payda bolıw (artikulyatsiya) ornına kóre; 2) payda bolıw (artikulyatsiya) usılına kóre; 3) dawıs hám waǵırlınıń qatnasıwına kóre. Payda bolıw (artikulyatsiya) ornına kóre dawıssızlar úsh gruppaǵa bólinedi: 1) erin dawıssızları ; 2) til dawıssızları ; 3) tamaq dawıssızı. Erin dawıssızları tikkeley erinler qatnasıwında payda bóliwshi dawıssızlar bolıp, olarǵa b, n, m, v, f dawıssızları kiredi. Erin dawıssızlarınan b, p, m dawıssızları, sonıń menen birge, ań, qawın, oypatlıq, miyrasxor, birov sıyaqlı sózlerinen v dawıssızı hám de kóbik, ayaq kiyim, jup, Fotima sıyaqlı sózlerindegi f dawıssızı eki erin arasında payda boladı ; watan, wáde, wapa, vagon, arava sıyaqlı sózler quramındaǵı v dawıssızı, keńislik, perzent, pitne, telefon sıyaqlı sózler quramındagif dawıssızı tómengi erin menen ústki tisler arasında payda boladı. Soǵan kóre erin dawıssızların eki gruppaǵa ajıratıw múmkin: 1) erin-erin dawıssızları : b, p, m, v, f; 2) erin-tıs dawıssızları : v, f. Til dawıssızları tikkeley til qatnasıwında payda bolıp, olarǵa g, d, j (jurnal sózindegi dawıssız ), dj (jilo sózindegi dawıssız ), z, y, k, l, n, ng, r, s, m, x, ch, sh, q, g' dawıssızları kiredi. Dawıssızlar tildiń qaysı bóleginde payda bolıwına kóre bir-birinen parıq etedi, mısalı, z, s, sh sıyaqlı dawıssızlar tildiń old bóleginde, y dawıssızı tildiń orta bóleginde, k, g, ng sıyaqlı dawıssızlar tildiń arqa bóleginde payda boladı. Soǵan kóre til dawıssızları tórt gruppaǵa ajratıladı : 1) til aldı dawıssızları : d, j (jurnal sózindegi sıyaqlı ), dj (jiyde sózindegi sıyaqlı ) z, l, n, r, s, t, ch, sh: 2) til orta dawıssızı : y; 3) til arqa dawıssızları : k, g, ng; 4) tereń til arqa dawıssızları : q, g', x. Tamaq dawıssızı tek bir - h den ibarat bolıp, ol tamaq boslig'ida payda boladı. Payda bolıw (artikulyatsiya) usılına kóre dawıssızlar úsh gruppaǵa bólinedi: 1) portlovchilar; 2) sırǵalıwshılar ; 3) portlaytuǵın - sırǵalıwshılar. Portlaytuǵın dawıssızlar eki sóylew aǵzasınıń óz-ara jipslashuvi hám o'p kadan shıǵıp atırǵan hawa aǵımınıń áne sol aǵzalarǵa soqqı urıw menen urılıp, portlap ótiwinen payda bolatuǵın dawıssızlar bolıp, olarǵa b, g, d, dj (jilwa sózindegi) k, p, t, ch, q dawıssızları kiredi. Bular arasında dj (kishkene sózindegi) hám ch dawıssızları ayriqsha artikulyatsiyasi menen basqalarınan ajralıp turadı. Sol tárepten portlovchilar eki túrge ajratıladı : a) sap portlovchilar: b, g, d, k, p, t, q; b) ıylewiq portlovchilar (affrikatlar): dj (jáhán sózindegi) dj (d+j), ch (t+sh). Sırǵaluvchi dawıssızlar eki sóylew aǵzasınıń bir-birine jaqınlasıwı hám hawa aǵımınıń áne sol aǵza arasından sırǵalib shıǵıwı menen payda bolatuǵın dawıssızlar bolıp, olarǵa v, j (jirafa sózindegi), z, y, s, f, x, sh, g', h dawıssızları kiredi. Portlaytuǵın - sırǵalıwshılar dawıssızlar bir waqtıniń ózinde de jarılıw, da sırǵalıw júz beriwi nátiyjesinde payda boladı. Olarǵa m, n, ng, l, r dawıssızları kiredi. Bunday dawıssızlar payda bolıw usılına kóre basqa dawıssızlar (portlovchilar, sırǵalıwshılar ) dangina emes, bálki óz-ara da parıq etedi. Mısalı, m dawıssızınıń payda bolishida ókpeden shıǵıp atırǵan hawa aǵımınıń bir bólegi awız boslig'idan erinlerdiń tosıqlıǵına ushırasıp, bólekan portlap, hawa aǵımınıń qalǵan bólegi murın boslig'idan sırǵalib, n dawıssızınıń payda bolishida bolsa til uchi joqarı tislerge hám milkka tiyip, bólekan portlap, hawa aǵımınıń qalǵan bólegi murın boslig'i arqalı sırǵalib shıǵadı. Portlaytuǵın -sırǵaluvchilardan bolǵan ng dawıssızınıń aytılıwında tildiń arqa bólegi qattı tańlaydıń arqa bólegine tiyip, yarım jarılıw júz beredi hám hawa aǵımınıń bir bólegi murın boslig'idan sırǵalib shıǵadı. Sonday eken, m, n, ng dawıssızları aytılıw etilgende, hawa aǵımınıń bir bólegi murın boslig'i arqalı sırǵalib shıqqanı ushın olar murın dawıssızları dep ataladı. L dawıssızın payda etiwde til uchi milkka tegadi, biraq hawa aǵımınıń milkning eki janından sırǵalib ótiwi onıń awız boslig'idan bólekan portlap, bólekan sırǵalib shıǵıwına sebep boladı, sol sebepli ol qaptal dawıs dep ataladı ; r dawıssızın payda etiwde ókpeden shıǵıp atırǵan hawa aǵımı tildiń uchiga soqqı urıw menen urıladı jáne onı titratadi, tildiń titrab turıwı hawa aǵımınıń awız boslig'idan yarım portlap, yarım sırǵalib shıǵıwına alıp keledi. Sol sebepli ol qaltıratpa dawıs dep ataladı. Sol tárepten portlaytuǵın -sırǵaluvchi dawıslar úsh túrge ajratıladı : a) murın dawıssızları : m, n, ng; b) qaptal dawıssızı : l; d) qaltıratpa dawıssız : r. Dawıs hám waǵırlınıń qatnasıwına kóre dawıssızlar daslep eki túrge bólinedi: 1. Sonor yamasa shawqım qatnasıw etqan dawısdor dawıssızlar ; 2. Shawqımlı dawıssızlar. Sonor (ingl. sonorous - shıńǵırlaytuǵın degeni2) dawıssızlar quramına dawıstıń muǵdarı shawqımǵa salıstırǵanda artıq boladı, olarǵa m, n, ng, l, r dawıssızları kiredi. Bunday dawıssızlardıń payda bolishida ókpeden shıǵıp atırǵan hawa aǵımı tamaq boslig'idagi un (dawıs) dawıs túyinlerilerin aktiv qatnas ettiredi, sol sebepli bul dawıssızlar unlilarga jaqın turadı. Lekin bul dawıssızlar hawa aǵımınıń awız boslig'ida tosıqqa ushırasıp, bólekan shawqım payda etiwi nátiyjesinde júzege keledi. Shawqımlı dawıssızlar quramında waǵırlınıń muǵdarı dawısqa salıstırǵanda kóp boladı yamasa dawıs ulıwma qatnaspaydı. Olarǵa b, v, g, d, j, dj (jiyen sózindegi sıyaqlı ), z, y, k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, g', h dawıssızları kiredi. Bunday dawıssızlar quramında dawıstıń qatnasıw -etpewine kóre, eki túrge bólinedi: 1) shıńǵırlaytuǵın dawıssızlar quramında bólekan bolsa -de dawıs qatnasqan shawqımlı dawıssızlar bolıp tabıladı: b, v, g, d, j, dj (jılǵa sózindegi sıyaqlı ) z, y, g'. 2) shıńǵırsız dawıssızlar tek waǵırlınıń ózinden ibarat bolǵan, quramında dawıs ulıwma qatnaspaǵan dawıssızlar bolıp tabıladı: k, p, s, t, f, x, ch, sh, h. Dawıssız fonemalar klassifikaciyası kestesi Ónim
usılına kóre Dawıs hám waǵırlınıń qatnasıwına kóre Payda bolıw ornına kóre Erin dawıssızları Til dawıssızları Tamaq dawıssızı erin-erin erin-tıs til aldı til orta til arqa Tereń til arqa Portlovchilar shıńǵırlaytuǵın b, m d, r, n g, ng shıńǵırsız p t k q Sırǵalıwshılar shıńǵırlaytuǵın v z, j, l y g' shıńǵırsız f s, sh x h Íylewiqlar shıńǵırsız ch shıńǵırlaytuǵın Ĵ Dawıssız sesler xarakteristikası 1. Erin dawıssızları B fonemasi - erin-erin, sap portlaytuǵın, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonemasi bolıp, sóz basında (báhár), ortasında (máńgi) hám aqırında (kitap ) ushraydı. Bul fonema sóz aqırında kelip shıńǵırsızlashadi hám p fonemasi menen almasadı : mektep - maktap, ádep- odop. Bul fonema kóbinese eki dawıslı arasında kelip yamasa eki peyil birikib aytılıw etilgende, v fonemasi sıyaqlı aytıladı hám geyde sonday jazıladı : kebap - kavob, qabırǵa - qabırǵa, iyesiz qalǵan - savil, qurbaqa - qurvaqa, kóre ber - kórever sıyaqlı. Sóz basında kelgen b fonemasi ayırım dialektlerde aytılıw waqtında m fonemasiga ótedi: burısh > minnet (qızıl burısh - Xorezm dialektinde). Tariyxan b hám m fonemalarining almasinuvi turkiy tillerde baqlanadı : ben - men, buǵan - munga hám h. v fonemasi - erin-erin hám erin-tıs, sırǵaluvchi, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonemasi. Sózdiń basında (wazıypa, wapa ), ortasında (sabın, láblebi, kalendar ) hám aqırında (otaw, birov) kela aladı. Sap ózbekshe sózlerde bul fonema sóz basında derlik qóllanbaydı. M fonemasi - erin-erin, portlaytuǵın -sırǵaluvchi, murın, sonor, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema bolıp, sózdiń basında (miyir, murt, múlk), ortasında (omon, ómir) hám aqırında (úshek, badam, qádem) kela aladı. P fonemasi - erin-erin, sap portlaytuǵın, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, sózdiń basında (nawqan, qabırshaq, perde), ortasında (apa, qawız, tobıq ) hám aqırında (paqal, tap, dáste) kela aladı. Kóp buwınlı sózlerdiń aqırında bul fonema derlik uchramaydi. F fonemasi - erin-tıs, sırǵaluvchi, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, tek ózbek tiline arab, parsı hám orıs tillerinen ózlesken sózlerdiń basında (mútáj, aftap, fabrika ), ortasında (uyqas, minez-qulıqtıń tazalıǵı, kofe) hám aqırında (sarp etiw, úrp) kela aladı. Birpara sózlerde aytılıwda p fonemasi menen almasadı : payda > poyda, Farida > Parida. Bunday ózgerisler házirgi orfografiyada sáwlelendirilmaydi. 2. Til dawıssızları T fonemasi til aldı, portlaytuǵın, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, sózdiń basında (totı, máyek), ortası (úlken, watan ) hám aqırında (sebet, qabat, háreket) kela aladı. Ózbek milliy tiliniń o'g'uz sóylesimine tiyisli dialektlerde t geyde d ga ótedi: duz > duz, ot > o'd sıyaqlı. Bul ótiwler kórkem ádebiyatqa baylanıslı orfografiyada ańlatpalanmaydi. Arab, orıs yamasa parsı -tájik tillerinen ózlestirigan sózler degi qos dawıssızlar quramındaǵı t fonemasi aytılıwda kóbinese túsip qaladı : gerbish > g'ish, awlaq > pasqam, taksist > taksis sıyaqlı. Bul ózgeris jazba orfografiyada hákis etpeydi. D fonemasi til aldı, portlaytuǵın, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema bolıp, sózdiń basında (diywal, dúkan, atız), ortasında (epkin, ápiwayı, topar ) hám aqırında (qas, aymaq, shań ) kela aladı. Sóz aqırında kelgen d fonemasi aytılıwda hámme waqıt shıńǵırsızlashadi hám t fonemasiga ótedi: Asad>Asat, Samarqand>Samarqant, Xo'jand>Xo'jant sıyaqlı. Bul fonema da ózlespe sózler quramındaǵı qos dawıssızlar ishinde kelip túsip qalıwı múmkin: perzent>farzan, biyik>balan. N fonemasi til aldı, portlaytuǵın -sırǵaluvchi, murın, sonor, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema bolıp, sózdiń basında (at, ne, nusqa ), ortasında (anıq, tınıq ) hám aqırında (un, ton, san) kela aladı. Bul fonema ayırım sózler quramında b yamasa m fonemalaridan aldın kelip, sol fonemalar tásirinde aytılıwda (jazıwda aslicha jazıladı ) m fonemasiga ótedi: derek>mamba, jalqaw>tambal, ko'nmadi >ko'mmadi sıyaqlı. S fonemasi til aldı, sırǵaluvchi, shoqinli, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, sózdiń basında (saat, tompaq, taqat), ortasında ( dóretpe, ǵárezsiz, aspa ) hám aqırında (tús, uyqas, tawıs ) kela aladı. Bul fonema ózbek tilindegi eń aktiv qollanılatuǵın fonemalardan biri bolıp tabıladı. Z fonemasi til aldı, sırǵaluvchi, shawqımlı, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema bolıp, sóz basında (uwlı zat, zeyin, tekshe), ortasında (Aziza, ulgi, qızıq ) hám sóz aqırında (tig'iz, qarız, juldız ) kela aladı ; bul fonema sap ózbekshe sózlerde sóz basında derlik qóllanbaydı. Ayırım sózler quramında janındaǵı shıńǵırsız fonemalar tásirinde kóbinese s fonemasiga ótedi: ırısqı > risq, duzsız>tussis. Bul fonema birpara sózlerde y fonemasiga sáykes keliwi múmkin: sizlemoq>siylamoq, sóyleiw > so'ylamoq, jazıw > jayıw sıyaqlı. Sh fonemasi til aldı, sırǵaluvchi, shıńǵırsız dawıssız fonemas bolıp, sóz basında (shárt, qala, salı ), ortasında (óz tilegi menen járdem, sol ) hám aqırında (qıs, jas, uwayım ) keledi. Bul fonema sózlerdiń túrli orınlarında kóp qollanıladı. J til aldı, sırǵaluvchi, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema arab, parsı -tájik hám orıs tillerinen ózlestirilgen sózlerdiń basında (janr), ortasında (hújdan, iyiliw, furajka) aqırında (garaj) ushraydı. Ĵ til aldı, ıylewiq portlaytuǵın, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema sózdiń basında (jamalak, jábir, jılaw ), ortasında (kajava, ázzi, ór) hám aqırında (shet el, xiroj, saj) keledi. Bul fonema ózbekshe sózler aqırında derlik qóllanbaydı. Ózlespe sózler aqırında qos dawıssızlar quramında kelgen Ĵ fonemasi ch fonemasiga uqsap aytıladı : mavj>mavch, avj>avch. Ch fonemasi til aldı, ıylewiq portlaytuǵın, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, sózdiń basında (chaqa, shigit, tereń), ortasında (ashshı, ashıq, kóshe) hám aqırında (ash, úsh, kesh ) keledi. Ayırım sózlerde ózinden keyingi shıńǵırsız dawıssızlar tásirinde aytılıwda sh fonemasiga ótedi: keshti>keshti, qochdi>qoshti, shashdi>soshti. L fonemasi til aldı, portlaytuǵın -sırǵaluvchi, shıńǵırlaytuǵın (sonor) dawıssız fonema bolıp, sóz basında (lágen, kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrriń, lap), ortasında (alshaq, ılaq, belgi ) hám aqırında (kesel, kel, jal) keledi. Bul fonema sóz ortasında kelip sóylesiw sóylewinde kóbinese túsip qaladı : alsa>osa, kelse>kesa, bolsa>bo'sa, kelgen>kegan. R fonemasi til aldı, portlaytuǵın -sırǵaluvchi, qaltıratpa, sonor, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema bolıp, sóz basında (jonǵı, reń, ruxlanıw), ortasında (pıshqı, morı, bereket) hám aqırında (bazar, házir, huzur) keledi. Bul fonema sap ózbekshe (turkiycha) sózler basında qóllanbaydı. Y fonemasi til orta, sırǵaluvchi hám shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema bolıp, sóz basında (jigit, jol, jıl ), ortasında (aylanıw, qayır ) hám aqırında (toy, úy, ay) keledi. K fonemasi til arqa, sap portlaytuǵın, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, sóz basında (úlken, kim, kóp), ortasında (eki, ájaǵa, úke) hám aqırında (tilek, júk, to'k) keledi. Bul fonema menen tawsılǵan kóp buwınlı sózlerge dawıslı menen baslanıwshı qosımsha qosılǵanda, k fonemasi g fonemasiga ótedi jáne bul jaǵday jazıwda da sawlelenedi: perishte>malagi, kóylek>ko'ylagim. G fonemasi til arqa, sap portlaytuǵın, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonema bolıp, sóz basında (ot, ǵalı, gózzal ), ortasında (túyin, eger, qıysıq) hám aqırında (japıraq, biolog, pedagog ) keledi. Bul fonema sap ózbekshe sózler aqırında derlik qóllanbaydı. G fonemasi menen baslanatuǵın qosımshalar k fonemasi menen tawsılǵan sózlerge qosılǵanda k fonemasiga, q fonemasi menen tawsılǵan sózlerge qosılǵanda bolsa q fonemasiga aylanadı : ko'k+ga > ko'kka, boq+gan >boqqan. Ózlespe sózlerde bunday ózgeris bolmaydı : geologǵa, biologga. Ng fonemasi til arqa, portlaytuǵın -sırǵaluvchi, murın, shıńǵırlaytuǵın, sonor dawıssız fonema bolıp, sóz basında ulıwma uchramaydi. Sóz ortasında (jańa, bangi) hám aqırında (qıyar, ań) keledi. Q fonemasi tereń til arqa, sap portlaytuǵın, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, sóz basında (qadr, qabaq, qol), ortasında (oqil, baqir, tereń) hám aqırında (oraq, joq ) keledi. Bul fonema ayırım kóp buwınlı sózler aqırında kelgeninde dawıslı menen baslanǵan qosımshalar qosılsa, g' fonemasiga almasadı : qulaq+im>qulog'im, to'yoq+i >tuyog'i. Toqsan, maqtaw, maqset sıyaqlı sózlerde bolsa x fonemasiga uqsap aytıladı. G' fonemasi tereń til arqa, sırǵaluvchi, shıńǵırlaytuǵın dawıssız fonemas bolıp, sóz basında (ǵázep, dóngelek, g'o'za), ortasında (turpayı, salmaqli, o'g'ri) hám aqırında (taw, puw, tıyıq) keledi. X fonemasi tereń til arqa, sırǵaluvchi, shıńǵırsız dawıssız fonema bolıp, sóz basında (xabar, qorjın, qal), ortasında (paxta, óytkeni) hám aqırında (six, mıyıq) qollanıladı. 3. Tamaq dawıssızı H fonemasi tamaqta payda etinadigan, sırǵaluvchi, shıńǵırsız fonema bolıp, sóz basında (hadal, gúrriń, húkimet), ortasında (sayaxat, jayran) hám aqırında (sayaxatshı, oha ) qollanıladı. Bul fonema tiykarlanıp arab, parsı tillerinen ózlesken sózlerde ushraydı. Qos dawıslar hám olardıń qollanılıwı Ekenin aytıw kerek, dawıslı fonemalar sózlerdi qáliplestiriwde jalǵız halda, qos jaǵdayda hám izbe-iz halda qollanıladı. Unlilarning jalǵız jaǵdayda keliwi ózbek tili tábiyaatına tán bolıp, túrli tipdagi eki dawıslı izbe-iz bir orında keliwi yamasa birdey unlining bir orında qos halda qollanıwı (poema, mudam, sanaat, tańlanıw, baspa ) turkiy tiller rawajlanıwınıń keyingi dáwirlerinde basqa tillerdiń tásiri, xalıqlardıń óz-ara baylanısı sebepli payda boladı. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde ao, oa, oi, ia, io sıyaqlı túrli unlilarning izbe-iz bir orında keliw halları ámeldegi: jámiyetlik, aktiv, sheńber,... Birdey unlilarning aa, uu, ii, oo sıyaqlı qos keliw halları ushraydı : tiyisli, sana, kórkem, qurılıs. Derlik barlıq dawıssızlar qos jaǵdayda (g, x, h, g' dawıssızları bunnan tısqarı ) qollanıladı : gúmbez, aldın, ápiwayı, mijja, maza, tayın, eki, háyyiw, kópshilik, anneksiya, appaq, ótkir, ıssı, otız, minez-qulıqtıń tazalıǵı, ashshı, ishshaymoq, toǵız. Bul dawıssızlar aytılıwda da qos tárzde aytıladı. Bul hádiyse baylanıslardıń keńeyiwi sebepli jańa sózler esabına boyimoqda: musson, Anna, Emma, milliard, affiks. Qos unlilar sózdiń ortasında (máp), sóz aqırında (oqıw ), qos dawıssızlar bolsa sóz basında (ssenariy), ortasında (qattı ) hám aqırında (kongress) qollanıladı. Turkiy tilge túrli tipdagi dawıssızlardıń sóz aqırında izbe-iz (qatar ) keliwi qos dawıssızlarǵa salıstırǵanda talay ilgeri o'zlashdi: terek, gerbish, japsar, Samarqand, baxıt, kewilli sıyaqlı. Ózbek tilinde aldın sóz basında dawıssızlardıń izbe-iz keliw halları joq edi, orıs tili hám basqa tillerdiń tásirinde kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilimizde bul jaǵday da payda boldı : brom, drezina, ftor, grek, krem, stol, traktor, xrom, shkaf sıyaqlı. Tiykarǵı sabaqlıqlar hám oqıw qóllanbaları 1. M. Hamrayev, D. Muhamedova, D. Shodmonqulova, X. Ǵulomova, Sh. Joldaseva. Ana tili (sabaqlıq ) Ekonomika -Finans, Tashkent, 2007-jıl. 2. R. Ikromova, D. Muhamedova, M. Hamrayev. Ana tilinen shınıǵıwlar kompleksi. (oqıw qóllanba ). TDPU, Tashkent, 2009 -jıl. Qosımsha ádebiyatlar 1. Anglo-russkiy slovar'. Sostavitel' V. K. Myuller. Moskva, 1971, str. 843. 2. George Yule. The Study of Language. CAMBRIDJE UNIvERSITY PRESS. 2010, 42-bet. 1 Anglo-russkiy slovar'. Sostavitel' V. K. Myuller. Moskva, 1971, str. 166. 2 Anglo-russkiy slovar'. Sostavitel' V. K. Myuller. Moskva, 1971, str. 843. http://fayllar. org Yüklə 28,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|