Rivojlantirish instituti a. R. Jabborov, S. S. Sotiboldiyev veterinariya akusherligi, ginekologiyasi va sun

paypaslab tekshirish.
Bo'g'ozlikning  ikkinchi  yarmida  oriq  cho'chqaning  bachadonidagi 
homilasini  ba’zan  paypaslab  aniqlash  mumkin.  Buning  uchun  bo‘g‘oz 
cho'chqani  biroz  qashlab,  yaxshisi  chap  tom oni  biIan  y o tq iz ila d i. 
Bo'g'ozlikning uchinchi oylda oxirgi ikki emchagi joylashgan joyi paypaslanib 
ko'rilsa,  homila bilinadi va qo‘lga qattiq tegadi.
Biya  bo‘g ‘ozligining  tashqi  belgilari. 
Biyalar  qochirilgach,  bir  oydan 
keyin  kuyukmasa,  sun’iy  va tabiiy qochirilgandan  keyin  jinsiy  mayllik  davri 
bo'lmasa, bu bo‘g‘ozlik belgilarrdir. Biya ishtahasining yaxshilanishi, semirib 
ketishi,  tez charchab  qolishi,  terga  botishi,  yuvosh  bo‘lib  qolishi,  qornining 
chap tomonga qarab do'ppayib shishib chiqishi va boshqa shunga o'xshash 
belgilar biyaning  bo‘g‘ozligini aniqlashda faqat taxminiy ko'rsatkichlardir.
Qorin  bo'shlig'ining  o'ng  tomonida  yo‘g‘on  ichak  joylashganligi  sababli 
homila  rivojlanayotgan  bachadon  chap  tomonga  suriladi.  Shuning  uchun 
bo‘g‘ozlik davrining  ikkinchi  yarmida  biya qornining  chap tomoni  do'ppayib 
shishib chiqqanligi  bilinadi.  Biyalar  bo‘g‘ozligining  yettinchi  oyidan  boshlab 
bachadondagi homilani tashqi tomondan paypaslab bilish va uning harakatini 
aniqlash  mumkin.  Buning  uchun  yordamchi  biya jilovidan  kalta  qilib  ushlab 
turadi.  Yordamchi  bo'lmasa tekshiruvchi  kishi  otning  bosh tomoniga  orqasi 
bilan turib,  uning jilovini chap qo‘li  bilan  ushlaydi,  o‘ng  qo‘li  bilan  esa otning

yag'rini tekshiradi. Otning boshi chap tomonga burilganda, uning qorin mus- 
kullari birmuncha bo'shashadi.  Bunda o‘ng qo‘l bilan taxminan tizza bo'g'ini- 
dan boshlab qin tik tomonga ketadigan chiziq bo'ylab bachadondagi homila 
paypaslab tekshiriladi. Qo‘l qorin devoriga biroz bosib turiladi, u birdan qo'yib 
yuborilganda,  qorindagi  homilaning  o‘z  joyig'a  qaytishi  tufayli  harakat  qil- 
ganligi seziladi.
Biyalar bachadonidagi homilaning yurak urishini yuqorida eslatib o'tilgan 
chiziqning chap tomonidan eshitiladi.  Biya bachadonidagi homilaning yurak 
urishini tekshirish usuli sigirniki singari bo'ladi. Homilaning yurak urishi faqat 
yaxshi sharoitlardagina eshitiladi. Homilaning yurak urishi bir daqiqada 120—  
130  marta  biyalarning  yurak  urishidan  (bir  daqiqada  24—44  marta)  tezligi 
bilan farq qiladi.
HAYVONLAR  QISIRLIGI  VA  BO‘G ‘OZLJGINI  KLINIK 
USULDA  TEKSHIRISH
Darsning  maqsadi. 
Sigir,  urg'ochi qo'tos, tuya,  biya,  kavsh qaytaruvchi 
mayda  hayvonlar  va  quyonning  bo‘g‘oz  va  qisirligini  klinik  usullar  bilan 
aniqlashni o'rganish.
Tekshirish  obyektilari  va  kerakli  jihozlar: 
qisir va  bo'g'oz  hayvonlar, 
ular jinsiy a’zolarining chizmasi va mulyajlari; xalat, yengcha, rezinali etik va 
ginekologik  qo'lqop  va  qalpoqlar,  biya  va  tuyalarni  bog'lash  uchun 
ishlatiladigan  iplar  yoki  qochiruv  asbobi,  sochiqlar,  yod,  kolloid  eritma, 
bug‘langan  qaychi,  dezinfeksiyalovchi  eritmalar,  sovun,  paqir,  krujka,  issiq 
suv,  spirt  lampa,  stetoskop,  fonendoskoplar,  qin  oynasi,  fiziologik  eritma, 
qochirishni  hisobga olish jurnali.
Qisqacha uslubiy korsatma. 
Dars qushxonalarda, o'quv tajriba xo'jaligida 
olib boriladi. 0 ‘qituvchi jadval, mulyaj, makropreparat va boshqa o'quv qurollari 
asosida homila pardasining tuzilishi, platsentalarni birikish usullarini tushunti- 
rib  bergandan  so‘ng  talabalar  mustaqil  ishlashga  kirishadilar.  0 ‘qituvchi 
o'quvchilarga  ichki  tekshirish,  ya’ni  qin  va  to‘g‘ri  ichak  orqali  hayvonlarning 
bo'g'oz yohud qisirligini aniqlashda tekshiruvchiga kerakli ehtiyot shartlari va 
xavfsizlik qoidalarini yana bir bor tushuntirishi kerak. Chunki hayvonlarda uch- 
raydigan ko'pgina yuqumli va invazion kasalliklar odamga oddiy zoogigiyenik 
qoidalariga rioya qilmaslik tufayli yuqishi mumkin.
Shuningdek, o'qituvchi qin orqali tekshirishda e’tibor berish kerak bo'lgan 
quyidagi  belgilarga albatta to‘xtalishi  kerak:
1)  jinsiy  a ’zo  shilliq  pardalarining  quruqligiga  va  u  yerdagi  shilliq 
moddaning  yopishqoqligiga;  2)  bachadon  bo‘yinchasining  yupqaligiga  va 
uning  og'zida  shilliq  tiqinning  borligiga;  3)  qin  devorlari  orqali  homila  tana 
qismlari  paypaslanishiga.
To‘g‘ri  ichak  orqali  bo'g'ozlikni  tekshirish  eng  aniq  usul,  ayniqsa  yirik 
hayvonlarning  bo'g'oz,  qisirligini  aniqlashda  keng  qo'llanadigan  klinik 
usullardan  biri ekanligini o'quvchilarga yana bir bor aytish  kerak.

S ig ir n in g   b o ‘g ‘oz  va  q is ir lig in i  k lin ik   usul  b ila n   a n iq la s h . 
Refleksologik usul. 
Sigir qochirilgandan keyin  10 kundan 30 kungacha har 
kuni  1,5— 2 soatga sayr maydoniga sinovchi-buqalar bilan  birga saqlanadi. 
Bu davr ichida sinovchi-buqa tomonidan kuyukka kelganligi aniqlangan sigirlar 
qisir,  kuyukkanlik  belgilari  bo'lmaganlari  esa  bo‘g‘oz  hisoblanadi.  Bu  usul 
sigirlarning qisir yoki bo‘g‘ozligini 95— 100% aniqlaydi. Ayniqsa, bu usulning 
ahamiyati shundaki,  qochirilmay qolgan sigirlarning jinsiy  kuyukkanlik davri 
o‘tib  ketmaydi.
Ichki  tom ondan  tekshirish  usullari. 
Bunda  ikki  xil:  biri  qin  orqali, 
ikkinchisi to‘g‘ri  ichak orqali tekshiriladi.
Q in   o r q a l i  (vaginal) tekshirish qin va bachadon bo‘yinchasi qin qismini 
paypaslab ko'rishga asoslanadi. Bo‘g‘oz hayvonlarda qin va bachadon bo'yin- 
chasining  shilliq  pardalari  oqargan,  quruq,  yupqa yopishqoq  shilliq  modda 
bilan  qoplanganligi  sababli  qin  oynasi  biroz  qiyinroq  boradi.  Bachadon 
bo'ynichasi  mahkam  yopilgan  va  uning  teshigi  quyuq  shilliq  modda  bilan 
boqilgan bo'iadi. Bo'g'ozlikning rivojlanishi bilan bachadon bo'yinchasi oldinga 
qarab, qorin bo‘shlig‘i tomon tusha bashlaydi. Qinning yon devorlaridan o'ta- 
yotgan arteriya (a.  uterina caudalis)  bo'g'ozlikning 6 oyidan  boshlab yaxshi 
seziladi  va  uning  qalinligi  ko'rsatkich  barmoqdek bo'iadi.  Ammo  bu  belgilar 
hamma vaqt ham yaqqol namoyon  bo'lavermaydi.  Shuning  uchun,  bo'g'oz- 
likni qin orqali tekshirish  keng qo'llanilmaydi.  Bu usul qisir hayvonlarni aniq- 
lashda juda qo‘l  keladi.
T o ‘ g ‘ ri  i c h a k   o r q a l i   t e k s h i r i s h  — ichki tomondan o'tkazilgan 
tekshirishlarning  asosiysi  hisoblanib,  u  bevosita  ishlab chiqarish  sharoitida 
yilning  hamma  fasllarida  bo‘g‘ozlikni  tez  aniqlabgina  qolmay,  balki  qisir 
hayvonlarning jinsiy a’zo holatini aniqlashga ham imkon beradi. Bu usul to'g'ri 
o'tkazilsa, tekshiruvchi kishiga ham tekshirilayotgan hayvonga ham xavfsizdir. 
To‘g‘ri ichak orqali tekshirish xo'jalikda hayvonlar orasidagi qisirlikning oldini 
olishda  ishonchli  omillardan  biri.  Rektal  tekshirish  usuli  to‘g‘ri  ichak  orqali 
bachadon bo'yinchasi, tanasi va shoxlarini, homilani, tuxumdonlarni, tos su- 
yaklarni,  bachadon  pardasi  va  undan  o'tuvchi  bachadon  arteriyasini 
paypaslab ko'rishga asoslangan. Tekshirish o'tkazishdan oldin tirnoqlar kalta 
qirqilib, uning o‘tkir burchaklari maxsus arracha bilan tekislanishi kerak. Agar 
bu  ish  bajarilmasa, to'g'ri  ichak shilliq  pardalari jarohatlanishi va qon oqishi 
mumkin.  Tekshirishdan  oldin  albatta  xalat,  rezina  etik  kiyib,  etak  bog'lab, 
yalang'ochlangan qo'lga yengcha kiyiladi. Hayvonga kuchli og'riq sezdirma- 
slik  va  to'g'ri  ichakni  yorib  yubormaslik  uchun  qo'l  yog'lanadi.  Bu  maqsad 
uchun neytral sovundan foydalanish mumkin. U tekshirilayotgan hayvon to'g'ri 
ichak  shilliq  pardalarini  qitiqlamaydi  va  tekshiruvchi  kishi  qo'lining  terisini 
yallig'lamaydi. Bu sohada biroz tajriba orttirilgach barmoqlari yupqa rezinadan 
yasalgan  maxsus  ginekologik qo'lqoplardan  foydalanish  mumkin.  Sigirlarni 
tekshirish molxonalarda, ularning odatdagi joyida, yaxshisi ertalab oshqozon- 
ichak bo'shroq bo'lgan paytda o'tkaziladi. Sigirlar birdan harakat qilib yubor- 
masligi uchun chap qo'l bilan uning dumi ildiziga yaqin joyidan chap tomonga 
burib ushlanadi. Agar hayvon bezovtalanadigan bo'lsa, unda yordamchi kishi

bir  qo'li  bilan  tizza  atrofi  terisidan  ikkinchi  qo‘li  bilan  yelka  atrofi  terisidan 
mahkam ushlaydi. Ayrim hollardagina burun to'siqlari maxsus burun qisqichlar 
yoki  qo‘l  barmoqlari  bilan  qisib  ushlanadi.  Mahkam  ushlangan  sigirlarning 
to‘g‘ri ichagiga sovunlangan konus qilib yig'ilgan o‘ng qo‘l barmoqlarini uchin- 
chi  bo‘g‘inigacha  aylanma  harakatlantirib  yuboramiz.  So'ngra  barmoqlarni 
biroz  yozib,  to‘g‘ri  ichakka  havo  kirishiga  sharoit  yaratiladi,  ichakka  kirgan 
havo  uni  reflektor  ravishda  qisqartiradi  va  ichakdagi  tezak  defekatsiya 
natijasida  chiqariladi.  Defekatsiya  sodir  bo'lmaganda  barmog'imizning 
yumshoq qismi bilan to‘g‘ri ichak shilliq pardasi silanadi, shundan keyin to‘g‘ri 
ichak  tezakdan  tozalanadi.  Agar  bu  usul  natija  bermasa,  unda  qo'limizni 
to'g'ri  ichakka chuqur yuborib,  uni tezakdan tozalaymiz.  To'g'ri  ichak orqali 
jinsiy a’zolarni paypaslab tekshirishni boshlashdan oldin u barcha axlatlardan 
tozalangan,  bo'sh  bo'lishi  kerak.  To‘g‘ri  ichak  devorlari  qisqargan  paytda 
hech qanday diagnostik tekshirishlarni olib borish mumkin emas. Agar to'g'ri 
ichakning aylanma muskullari qisqarib, qo'l itarib chiqarilsa,  u holda boshqa 
manipulyatsiya qilmaslik kerak.
To'g'ri ichakning ko'ndalang muskul qavatlari qisqarganda, u kengaygan 
lekin  devorlari  taranglashgan  bo'ladi.  Bunday  paytda  to'g'ri  ichak  shilliq 
pardalari yengil  massaj qilinsa,  bo'shashadi.
Qo'lni  oldinga  qarab  qorin  bo'shlig'i  tomon  chuqurroq  yuborish  kerak, 
chunki u yerda to'g'ri ichak uzunroq pardaga osilganligi sababli harakatchan, 
u  yoki  bu  tomonga  oson  siljiydigan  bo'ladi.  Bunga  ishonch  hosil  qilingach, 
ya’ni qo'lni to'g'ri ichakning harakatchan qismidan orqaga tos bo'shlig'i tomon 
tortib,  bachadon  bo'yinchasini  topish  boshlanadi.  Bachadon  bo'yinchasini 
topish  boshqa  jinsiy  a’zolarni  aniqlashga  yordam  beradi.  Shuhning  uchun 
ham tekshirishda avval  bachadon  bo'yinchasini topish tavsiya etiladi.
Jinsiy a’zolarni paypaslash faqatgina barmoqlarning yumshoq qismi bilan 
bajariladi, chunki  ular asab tolalari bilan  kuchli ta’minlanganligi sababli juda 
sezgir bo'ladi.
Qisir sigirlarning  bachadon  bo'yinchasini  topish  qiyin  emas,  u  patalogik 
o'zgarishlar bo'lmagan taqdirdatos bo'shlig'i ostida bo'ladi. Uni topish uchun 
barmoqlarni yumshoq  qismi  bilan  tos  bo'shlig'ining  ostki  qismi,  ayrimlarida 
o'rta qismi, biroz o'ng va chap tomon paypaslanib qattiq valiksimon shakldagi 
bachadon  bo'yinchasi topiladi.
Agar  paypaslanayotgan  kishi  bachadon  bo'yinchasini  topmasa,  unda 
quyidagi ikki usul bilan tekshirish tavsiya etiladi. 1 - yaxshi dezinfeksiyalangan, 
fiziologik  eritma  bilan  namlangan  (yoki  neytral  sovun  bilan  sovunlangan) 
chap  qo'lini  qinga  yuborib,  bachadon  bo'yinchasini  qin  qismi  mahkam 
ushlanadi, to'g'ri  ichakdagi o'ng qo'l bilan bachadon  bo'yinchasi izlanadi. 2- 
samaraliroq  usul  bo'lib,  bunda  to'g'ri  ichakka  ikki  qo'l  —  o'qituvchi  va 
talabaning qo'li yuboriladi. Bunda o'qituvchi bachadon bo'yinchasining chap 
tomonidan o'ng qo'lining bosh barmog'i bilan, o'ng tomonida ko'rsatkich yoki 
barcha  barmoqlarini  o'ziga  maksimal  tortadi  (tos  bo'shlig'ining  kaudal 
qismiga). So'ngra talaba qo'lini to'g'ri ichakka yuboradi. O'qituvchi barmoqlari 
ustidan bachadon bo'yinchasini paypaslaydi, so'ngra uni ushlaydi. Bachadon

bo'yinchasini har ikkala usul bilan topganda ham uni tekshiruvchi o‘zi tomon 
biroz  tortishi  kerak.  Bu  qism  hamda  bo'g'ozlikning  boshlang'ich  davrlarida 
asosiy  diagnostik  usul  hisoblanib,  barcha  qolgan  jinsiy  a’zolarni  topish  va 
paypaslashni tezlashtiradi.
Bachadon  bo'yinchasi  ushlangandan  so'ng  qo'lni  biroz  oldinga yuborib, 
juda  qisqa  (2— 3  sm  uzunlikda)  yumshoq  konsistensiyali  bachadon  tanasi 
topiladi.  Tezda  shu  yerni  o‘zida  oldinga  qarab  boruvchi  ikkita  bachadon 
s h o x la ri  payp a sla na d i  va  bu  s h o x la r  o ra sida   ya xshi  b ilin a d ig a n  
chuqurchasimon juyak seziladi. Juyakka o'rta barmoqni qo'yib, oldiga siljitib, 
bachadon shoxlarining ikkiga ajralgan joyi (biforkatsiya) topiladi va bachadon 
shoxlari paypaslana boshlanadi. Buning uchun chap bachadon shoxi ostidan 
qo'lning to‘rt barmog'ini 
0
‘tkazib, bosh barmoqni uning ustidan ushlab, asta- 
sekin  paypaslanadi.  Bachadon  shoxining  yuqori  qismiga  yetgada,  uning 
ostida  yokl  yon  tomonida  (3— 4  sm)  uzoqlikda  juda  harakatchan  jiyda 
kattaligidagi tuxumdon  bo'ladi.  So'ngra chap  bachadon  shoxi  bo‘ylab yana 
orqaga ularning bo'lingan joyiga qaytib boriladi va shu tartibda bachadonning 
o‘ng  shoxi va tuxumdon  tekshiriladi.
Bachadon  va  tuxumdon  paypaslanganda  ularning  holatiga,  kattaligiga, 
shakliga, yuza tuzilishiga, konsistensiyasiga sezuvchanligiga e’tibor beriladi. 
Bo'g'oz  bo'lmagan  sog'lom  sigir  bachadonining  xarakterli  belgisi  shundan 
iborat  bo'ladiki,  u  paypaslanganda  yoki  yengil  massaj  qilinganda  tezda 
qisqarib, tos bo‘shlig‘ining orqa qismiga tortiladi, qattiqlashadi, uning yumaloq, 
deyarli birday kattalikdagi shoxlari xuddi qo‘chqor shoxi shaklini oladi. Ularda 
hech qanday suyuqliklarning qalqishi (flyutuatsiya) kuzatilmaydi, ularog'riqsiz 
bo'ladi. Barcha bachadon qismlari qo'lga yengil olinadi  va bachadon shoxlari 
orasidagi juyak yaxshi seziladi. Ammo qari,  ko‘p tuqqan yoki juda semirgan 
kam  harakat  sigirlarda  bachadon  susaygan,  harakatsiz  (atonik)  va  qorin 
bo‘shlig‘i  tomon  osilgan  bo'ladi.  Lekin  bunday  bachadon  bo'yinchasi  tos 
bo'shlig'iga oson tortiladi,  uning  ichida  hech  narsa  bo'lmaydi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   b i r i n c h i   o y i d a .   Bachadon  bo'yinchasi  tos 
bo'shlig'ida,  bachadon  shoxi  kov  suyagining  oldingi  chetida  yoki  qorin 
bo'shlig'iga  biroz tushgan  bo'ladi.  Bachadon  xuddi  qisir  hayvonniki  singari 
qo'lga  oson  ilinadi,  bachadon  shoxi  tomon  tortiladi,  ularni  orasidagi  juyak 
aniq seziladi, qovsuyagi birlashgan chetlar yaxshi paypaslanadi.  Bachadon 
shakli biroz  kattalashgan  (diametri 5— 6 sm) odatda shox diametri 2— 3 sm 
bo'ladi, yumshoq konsistensiyada, devori yupqa, paypaslanganda bachadon 
tarang bo'lmaydi. Uncha katta bo'lmagan emberion o'sayotgan homila pufa- 
gi harakatchan,  elastik,  paypaslaganda oson siljiydidan  bu suyuqliklarni  bir 
joydan  ikkinchi joyga yengil  qo'yilishidan  sodir bo'ladi.  Juda  ehtiyotlik bilan 
o'tkazilgan  paypaslashda  aniqlangan.  Bu  flyuktuatsiya fenomeni  bo'g'ozlik 
alomatining  eng  asosiy  belgisi  hisoblanadi.  Rivojlanayotgan  bachadon 
shoxida  100  ml  gacha  suyuqlik  bo'ladi  va  tuxumdonda  biroz  kattalashgan 
sariq  tana  paypaslab  ko'riladi.  Bu  davrda  bo'g'ozlik juda  ehtiyotkorlik  bilan 
tekshiriladi.  Shubhalangan  paytda  bir oydan  keyin  2  ikkinchi  marta  tekshi­
riladi.

D ifferensial  d iagnostikada  bachadon  shoxlaridan  b irin in g   biroz 
kattalashishi  ko‘p  tuqqan,  gipertrofiyaga  uchragan  yoki  endom etrit 
kassaligining turli shakllarida ham sodir bo'lishini nazarda tutish kerak. Birinchi 
holda  bachadon  massaj  qilinganda,  uning  suyuqlik  ajratishi  kuchayadi 
(bachadon shoxi yumaloqlashadi), ikkinchisida esa bachadon devorlari qalin- 
lashadi,  paypaslaganda  g'ichirlaydi  va  ko'pincha jinsiy a’zolardan  suyuqlik 
oqadi.
B o ‘ g ‘ o z l i k n i n g   i k k i n c h i   o y i d a.  Bachadon  bo'yinchasi  tosga 
kirish  qismi  tomon  siljigan,  bachadon  va  tuxumdonlar  qorin  bo‘shlig‘iga 
tushgan  bo'ladi.  Bunda  bachadon  asimmetriyasi  xarakterlidir  —  homila 
rivojlanayotgan  bachadon  shoxi,  ikkinchisiga  qaraganda  1,5— 2  marta 
kattalashgan,  unda  400  mi  gacha  suyuqlik  bo'lib,  qalqish  yaxshi  seziladi. 
Bachadon  qisqarmaydi  yoki  uning  qisqarishi  kuchsiz  bo'ladi.  Bunda  kov 
suyagining oldingi cheti paypaslanganda bachadon shoxlari orasidagi juyak 
deyarli sezilmaydi.
B o ‘ g ‘ o z l i k n i n g   u c h i n c h i   o y i d a .   Bachadon  bo‘yinchasi  kov 
suyagini oldingi chetida, bachadon shoxi tuxumdon qorin bo‘shlig‘ida bo'ladi. 
Homila  rivojlanayotgan  shoxi  yupqa  devorli,  sezilarli  qalqiydigan  (suyuqlik 
1,5  I  gacha)  katta  odamning  boshiga 
0
‘xshash  (3—4  marta  kattalashgan) 
pufak singari bo‘lib, qo‘l bilan aylantirilib paypaslanadi, ammo shoxlar orasi­
dagi  jo'ya kni  paypaslab  bo'lm aydi  (u  tekislanib  ketgan).  Bachadon 
paypaslangada  ko'pincha  «suzib»  yuradigan  homilani  aniqlash  mumkin. 
Ayrim sigirlarda homila rivojlanayotgan bachadon shoxidagi o'rta bachadon 
arteriyasining  tebranishi  juda  kuchsiz  seziladi.  Karunkulalarni  kattaligi 
no'xatday  bo'ladi.  Ayrim  hollarda  to'lgan  siydik  puffagi  uch  oylikdek  qabul 
qilinadi. Adashmaslik uchun bachadon bo'ynini qo'l bilan oldinga tortib (tosni 
kaudal  qismi tomon)  bachadonni  paypaslab,  holatini aniqlash  mumkin.  Uni 
siydik xaltasidan  farqlash  maqsadida  bachadon  bifurkatsiyasini  paypaslab 
ko'rish  kerak.
B o ' g ' o z l i k n i n g   t o ' r t i n c h i   o y i d a. Bachadon bo'yinchasi tosga 
kirish qismida bo'lib, u homilaning kuchli rivojlanishi tufayli yana ham ko'proq 
qorin  bo'shlig'iga  tushadi,  yupqa  devorli,  qalqiydigan,  qo'l  bilan  ushlab 
bo'lmaydigan  xalta  singari  bo'ladi.  Homila  oldi  suyuqligi  4  I  ga  yetadi. 
Bo'g'ozlikning to'rt oyligidan  boshlab  karunkula va  kotiledonlar hajmi  katta- 
lasha  boradi.  Ular  birgalikda  platsentalarni  hosil  qiladi,  u  esa  to'g'ri  ichak 
orqali  paypaslanganda  loviya  kattaligida  bo'ladi.  Ko'pincha  homila  ham 
paypaslanadi. Homila rivojlanayotgan bachadon shoxi tomonidagi keng payni 
paypaslaganda o'rta  bachadon  arteriyasida vizillagan tebranish seziladi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   b e s h i n c h i   o y i d a .   Bachadon  bo'yinchasi, 
bachadon  va  tuxumdon  qorin  bo'shlig'ida.  Plasentomalar jiyda  kattaligida 
(2— 4 sm)  bo'ladi.  O'rta bachadon  arteriyasining tebranishi aniq  seziladi va 
homila rivojlanmayotgan ikkinchi bachadon shoxining shu xildagi arteriyasida 
tebranish  kuchsiz  bo'ladi,  homila paypaslanadi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   o l t i n c h i   o y i d a .  Bachadon bo'yinchasi ayniqsa, 
bachadon  qorin  bo'shlig'iga chuqur tushgan  bo'ladi.  Shuning  uchun  homila

odatda  paypaslanmaydi.  Plasentomalar  kattaligi  kaptar  tuxumiday  bo'ladi. 
Homila  rivojlanayotgan  bachadon  shoxidagi  o ‘rta  bachadon  arteriyasi 
tebranishi  bo‘g‘oz  bo'lmaganiga  nisbatan  kuchli  seziladi.  Bolani  aniqlash 
uchun yordamchi  kishi  sigir qorin devorini  pastdan yuqoriga qarab silaydi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   y e t t i n c h i   o y  i da.   Bachadon  bo'yinchasi qayta 
ko'tarilib  (qaytib)  tosga  kirish  qismida  bo'ladi.  Yorg‘oqdan  tovuq  tuxumi 
ka tta lig ich a   bo'lgan  plasentom alar  payp a sla na d i.  0 ‘rta  bachadon 
arteriyasining  tebranishi  aniq  seziladi,  ayniqsa  homila  rivojlanayotgan 
bachadon  shoxida.  Ayrim  hollarda  homila  o'sayotgan  bachadon  shoxi 
tomonidan  bachadon  orqa qismi  arteriyasining tebranishi seziladi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   s a k k i z i n c h i   o y i d a .   Bachadon  bo'yinchasi 
tosga  kirish  joyida  yoki  tos  qismida  bo'ladi.  Bachadon  va  homila  yaxshi 
paypaslanadi.  Plasentomalar tovuq tuxumi kattaligida, ikkala o'rta bachadon 
arteriyasi va bitta bachadon orqa qismi arteriyalarida tebranish kuchli bo'ladi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   t o ' q q i z i n c h i   o y i d a .   Bachadon bo'yinchasi va 
homilaning  yon  qismlari  tos  bo'shlig'ida  bo'ladi.  O'rta  va  orqa  bachadon 
arteriyalarining  tebranishi  yaqqol  seziladi.  B o'g'ozlik  oxirida  hom ila 
rivojlanayotgan  bachadon  shoxi tomonidagi  o'rta bachadon  arteriyasi  5— 6 
marta  kattalashgan  bo'ladi.  Tug'ish  alom atlari  (jinsiy  lablarni,  qorin 
devorlarining ostki qismlarining shishishi va boshqalar)  paydo bo'ladi.
Biyalarning  b o 'g 'o z  va  qisirligini  klinik  usullar  bilan  an iq lash. 
Refleksologik usul. 
Biya qochirilgach 8 kundan keyin sinovchi-ayg'irlar bilan 
tekshirib bo'g'oz-qisirligi  aniqlanadi.  Sinovchi ayg'ir biya oldiga to'siq  orqali 
yaqinlashtiriladi  yoki  u  o'rgatilgan  sinovchi  ayg'ir  bilan  birga  saqlanib 
aniqlanadi.  Bunday ishni 20—25 kungacha har kuni olib boriladi.
Benesh-Ko'rasavaning  vaginal  usuli. 
Oldin  biya mahkam  bog'lanadi, 
orqa oyoqlarining  ikkalasiga ham tushov solinib,  hayvonlarning  boshi  biroz 
ko'tariladi.  Jinsiy  lablar  yuviladi,  so'ngra  toza  qin  oynasi  olinib,  qinga 
yuboriladi. Hayvon organizmining fiziologik holatiga ko'ra bu tekshirish nati- 
jalari turlicha. Bo'g'oz biyalarga qin oynasi yuborilganda, qarshilikka uchragani 
seziladi, chunki u yerda quyuq, yopishqoq, biroz xira, kulrang gomogen shilliq 
moddalari  bo'ladi.  Shilliq  modda  qin  oynasiga sharsimon  shaklda  yopishib 
chiqadi.
Bo'g'ozlikning  uchinchi  haftasidan  qinning  shilliq  pardasi  oqaradi,  lekin 
xira bo'ladi. Bachadon bo'yinchasi yopilib, kulrang shilliq tiqin bilan qoplanadi. 
Bo'g'ozlikning  kechishi  bilan  bachadon  bo'yinchasi  homila  rivojlanayotgan 
shox tomon siljiydi.
Qisir biyalarni qiniga qin oynasi yengil yuboriladi va olinadi. Qinning shilliq 
pardasi  yuzida  tiniq,  ayrim  holda  xiraroq  shilliq  modda  bo'ladi.  Bachadon 
bo'yinchasi odatda qinning  markazida joylashib,  shilliq tiniq  bo'lmaydi.
Bu  usulning  ikkinchi  qismi  bachadon  bo'yinchasidan  olingan  shilliq 
moddani  mikroskop  ostida  tekshirishga  asoslanadi.  Sharsimon  paxta 
tamponni kornsang asbobiga berkitib, u bilan sharsimon shilliq modda olinadi. 
Shilliq  modda  yupqa  qatlam  bilan  buyum  oynasiga  surtiladi.  Tayyorlangan 
surtma  ko'ritiladi,  spirt  bilan  mustahkamlab,  Gimza  usuli  bilan  bo'yaladi  (3

tomchi bo'yoqni 
1
  tomchi distillangan suvga aralashtirib) va mikroskop ostida 
ko'riladi.  Bo‘g‘ozlik davrida  mikroskop  ostida  ko'rilayotgan  preparatda juda 
ko‘p kipriksimon epiteliy hujayralar, gomogen shilimshiq modda bo'ladi. Ney- 
trofil leykotsitlar bo'lmaydi yoki juda siyrak bo'ladi. Qisirlarida esa, kipriksimon 
epiteliy  hujayralari  juda  oz,  ammo  yassi  epiteliy  hujayralari  va  neytrofillar 
juda  ko‘p  bo'ladi.

Kataloq: filesarchive
filesarchive -> 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va