Rivojlantirish instituti a. R. Jabborov, S. S. Sotiboldiyev veterinariya akusherligi, ginekologiyasi va sun

Rektal  usul. 
Biyani  tekshirishdan  oldin  12  soat  och  qoldirib  mahkam 
bog'lanadi.  Tekshirish  paytida  biyaning  boshi  biroz  ko'tarilib,  ustki  labiga 
qisqich solinib qisiladi.
To'g'ri  ichak orqali  tekshirish  o'tkazilganda  bachadon  va tuxumdonlarni 
topa bilish  katta ahamiyatga ega.  Bunday tekshirishning  ikki  usuli  mavjud.
To‘g‘ri  ichak tezaklardan  tozalangandan  so‘ng  chap  tuxumdon  topiladi. 
Buning  uchun  kulni  to ‘g‘ri  ichakka,  4-,  5-  bei  umrtqasigacha  yuborib, 
barmoqlar chap tomonga qarab buriladi va ular och biqin qismida, chap qorin 
bo‘shlig‘i  devorlariga  tiraladi.  Maklokka  tomon  qo'lni  siljitganda  bachadon 
pardasining  kranial  qismi  (tuxumdonlar payi)  yoki tuxumdon  paypaslanadi. 
So'ngra qo'lni pay bo'ylab pastroq tushirib, bachadon shoxi topiladi. Bachadon 
shoxining  shakli,  hajmi  va  konsistensiyasi  aniqlanadi.  So'ngra  qo'l  sekin- 
asta bachadon tagiga olib boriladi,  keyin o'ng tomondagi bachadon shoxiga 
va  tuxumdonga  o'tkaziladi.  Ularni  tekshirib  qo'lni  orqaga  siljitib,  bachadon 
bo'yinchasi  paypaslanadi.
Bo'g'ozlik davrida yoki jinsiy a’zolar patalogiyasida tuxumdon topografiyasi 
o'zgarishi  mumkin.  Shunda  tekshirishni  yon  bosh  suyakning  chap  va  o'ng 
ustunsimon qismidan boshlab qo'l asta-sekin kov suyagining oldingi chetidan 
pastga  qarab  tushirilib  boriladi.  Kov  suyagining  birlashgan  joyida  qo'lga 
bachadon  bo'yinchasi yoki tanasi  ilinadi.
Q i s i r   h a y v o n l a r d a .   Bachadon  shoxlari  simmetrik,  lentasimon 
shaklda,  burishgan  holda bo'ladi.  Paypaslashga qisqarib va yumaloqlashib 
javob  beradi,  ammo  bu  hoi  5— 10  daqiqadan  so'ng  bo'shashish  bilan 
almashadi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   b i r i n c h i   o y id atu xum do n ga sa riq tan a vah a tto  
follikulalar  borligi  paypaslanib  bilinadi.  Bachadonning  ikkala  shoxi  ham 
y u m a lo q ,  c h o 'z ilu v c h a n ,  xasipsim on  sh a k ld a   b o 'la d i.  H om ilada 
rivojlanayotgan  bachadon  shoxi  asosida  qalinlashgan  va  tovuq  tuxumi 
kattaligicha bo'ladi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   i k k i n c h i   o y i d a   hom ila  rivojlanayotgan 
bachadon shoxi tomonidagi tuxumdon ikkinchisiga qaraganda kattalashgan 
va  biroz  pastga  tom on  s iljig a n   b o 'la d i.  B achadon  shoxi  tanasi 
yumaloqlashgan,  yangi  tug'ilgan  bola  boshi  singari  kattalikda  pufak  borligi 
paypaslanib  aniqlanadi.  Bachadonning  ikkinchi  shoxi  kattalashmagan, 
paypaslaganda qisqarmaydi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   u c h i n c h i   o y  i d a   ikkala tuxumdon  ham tosning 
ostki qismigacha tushgan va bir-biriga yaqinlashgan bo'ladi.  Bulardan birida 
sariq  tana  rivojlangan.  Bu  davrning  o'ziga  xos  belgisi  shundan  iboratki, 
bachadonda  odam  boshidek  keladigan  pufak  qorin  bo'shlig'i  tomon 
tushayotganligi  paypaslanib aniqlanadi.

B o ‘ g ‘ o z l i k n i n g   t o ' r t i n c h i   o y  i d a tuxumdonlartekshirish uchun 
qo‘l yetmaydigan darajada, bachadon qorin bo‘shlig‘ida bo'lib, rivojlanayotgan 
homila bachadon shoxi tomonida bo'lib, blinda o‘rta bachadon arteriyasining 
tebranishi  kuchsiz  bo'ladi.  Homila qo'lga yaxshi  ilinadi.
B o ‘ g ‘ o z l i k n i n g   b e s h i n c h i   o y i d a   belgilar  xuddi  4  oydagidek 
bo'ladi, ammo bachadon bo'yinchasining tos bo‘shlig‘ida paypaslash mumkin. 
Homilani  paypaslash  qiyin.  O'rta bachadon arteriyasining tebranishi yaxshi 
sezilarli  bo'ladi.
B o ‘ g ‘ o z l i k n i n g   o l t i n c h i   o y i d a  bachadon qorin devorining ostki 
tomonigayetadi. Homilani paypaslab bo'lmaydi, o'rta bachadon arteriyasining 
tebranishi  yaqqol  seziladi.  Qarama-qarshi  bachadon  shoxidagi  shunday 
arteriyaning tebranishi  ham  boshlanadi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   y e t t i ,   s a k k i z   o y i d a   bachadonni  tekshirish 
uchun  qo'l  yetmaydigan  darajada,  homila  tana  qismlari  paypaslanib 
aniqlanadi.  Ikkala o'rta bachadon arteriyalarining tebranishi yaqqol seziladi. 
Homila  rivojlanayotgan  bachadon  shoxi  tomonidagi  bachadon  orqa  qismi 
arteriyasida ham tebranish  paydo bo'ladi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   t o ' q q i z   o y i d a  bachadon bo'yinchasi qaytib, tos 
bo'shlig'i  tomon  keladi.  Homila yaxshi  paypaslanadi,  bachadon  orqa qismi 
arteriyasining tebranishi yaxshi seziladi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   o ' n   oylig id ato sbo 'sh lig 'iga o 'sa yotg an h om ila si 
bilan  bachadon tanasi chiqa boshlaydi.  Barcha arteriyalar yaxshi tebranadi.
B o ' g ' o z l i k n i n g   o ' n   b i r   o y lig id a jin s iy a ’zolarholatinianiqlovchi 
asosiy  klinik  belgilar  10  oylik  bo'g'ozlik  davriniki  singari  bo'ladi.  Tug'ish 
belgilari:  sut  bezlari  kattalashadi,  orqa oyoq,  qorin  devoriari, jinsiy  lablarda 
birmuncha shishlar paydo bo'ladi.
Qo‘y  va  echkilarning  bo'g'oz  hamda  qisirligini  klinik  usullar  bilan 
aniqlash. 
Bu  hayvonlarning  bo'g'ozligi  refleksologik  va  vaginal  usul  bilan 
aniqlanadi  (tashqi  usuli yuqorida aytilgan).
Brak qorako'l qo'ylami bo'rdoqiga boqib, ulardan qorako'lcha olish davrida 
(130  kunlikda)  hayvon  jinsiy  a’zolaridagi  o'zgarishlar  va  homila  massasini 
bilish qorako'lcha yetishtiradigan chorva komplekslari va go'sht kombinatla- 
ri mutaxassislari uchun muhimdir.  16- jadvalda tajribalardan bir namuna kel- 
tiramiz.
16- jadval
K o 'rs a tkich la r
Bir  homilalik  b o 'g 'o z lik d a
E gizak
Bir  va  e g iz a k
m otsionsiz
m otsionli
b o 'g 'o z lik d a
homilalikning  farqi
bachadon  homilasi 
bilan  (k g )
6,3 4
6 ,7
10,7
53
homila  (kg)
3,9 0
4 ,3
7,1
8 2
bachadon  (kg)
1,04
—
1,3
25
yo'ldosh  (kg)
0 ,6 4
1,0
56
homila  a tr o fi  suvlari  (I)
0 ,7 6
0 , 8 /
1,3
71

Raqamlardan  ko'rinib turibdiki,  hornila o‘sishi  bilan  bachadon  va  undagi 
homila  bilan  aloqador  hamma  ko'rsatkichlar oshadi.  Bir  homilalik qo'ylarda 
bachadon  rivojlanayotgan homilasi bilan ona organizmining tirik massasiga 
nisbatan  12,7 va egizak bo‘lganda 21,4% ni tashkil  etadi.
Bo‘g‘oz sovliq faol harakatda bo'lganida, ular organizmida sodir bo'ladigan 
o'zgarishiar, motsion berilmagan hayvonlarga nisbatan ancha yuqori bo'lishi 
jadvaldan  ko'rinib  turibdi.  Shuning  uchun  bo'g'oz  hayvonlarga,  ayniqsa 
bo‘g‘ozlikni oxirgi  davrlarida doimiy sur’atda motsion  berish zarur.
Refleksologik usul. 
Sovliqlarqochirilgandan keyin urug'lanmagan bo'lsa, 
navbatdagi  jinsiy  mayllik  12— 19  kundan,  echkilarda  esa  14— 22  kundan 
keyin  paydo  bo'lishi  kerak.  Kuyukkan  urg'ochi  hayvonlarni  aniqlash  uchun 
ularning otarlariga ertalab va kechqurun 2 soatdan sinovchi qo'chqorlar qo'yi- 
ladi.  Qochirilgan  urg'ochi  hayvonlar  kuyukmasa  (qo'ylarda  10  kundan, 
echkilarda  5  kundan  — 30  kungacha)  bo'g’oz  bo'lganlikning  asosiy  belgisi 
hisoblanadi.
Qin  orqali  tekshirish  usuli 
—   bo'g'ozlikning  ikkinchi  yarmida,  ya’ni 
bachadon  orqa  qismi  arteriyalarida tebranishning  paydo  bo'lganidan  keyin 
qo'llanadi.  Bu  arteriyalar  qinga  yuborilgan  ko'rsatkich  barmoq  bilan 
paypaslanadi.
Quyonning bo'g'oz va qisirligini klinik tekshirish usul bilan aniqlash.
Quyon  qochirilgach  5— 6  kundan  keyin  refleksologik  usul,  ya’ni  urg'ochi 
quyonlar katagiga erkak quyonni kiritish bilan o'tkaziladi. Qisir urg'ochi quyon 
erkak  hayvonni  o'ziga  yaqinlashtirib,  koitusga  (aloqaga)  imkon  beradi, 
bo'g'ozlari  esa ulami o'ziga yaqinlashtirmaydi.
12— 14 kunlik bo'g'oz quyonlarning qorin bo'shlig'i devori orqali bachadon 
shoxlari  paypaslanganda  ampulasimon,  qalqiydigan  yong'oq  kattaligidagi 
qattiq narsa seziladi. Uni ichakdagi tezak bilan almashtirish yaramaydi. Bola 
tashlashga  olib  kelmaslik  uchun  paypaslashni  ehtiyotkorlik  bilan  o'tkazish 
kerak.  Hayvon  qorin  konturining  o'zgarishiga,  qin  dahlizi  devorlarida 
gipermiyaning  borligiga e’tibor beriladi.
7- 
AMALIY  MASHG'ULOT 
BO'G'OZLIKNI  LABORATORIYA  USULI  BILAN  ANIQLASH
Darsning  maqsadi: 
Bachadon  bo'yinchasi  va  qindagi  shilliq  modda- 
larning solishtirma og'irligiga qarab  bo'g'ozlikni aniqlash.
Tekshirish  obyekti  va  kerakli  jihozlar: 
mis  kuporosi  kukuni,  1  I va  10 
ml  hajmli  o'Ichov  kolbalari,  penitsillindan  bo'shagan  shisha  idishlar  yoki 
stakanchalar,  10 ml li dori tomizadigan pipetkalar, qadahlar, filtr qog'ozi, qin 
oynasi, kornsang asbobi yoki qoshiqcha, shisha nay, qaychi, buyum oynasi, 
skalpel va menzurkalar.
Q isqacha  u s lu b iy   ko'rsatm a.  Dars  kafedra  laboratoriyasida  va  o'quv 
punktida  olib  boriladi.  O'qituvchi  bachadon  bo'yinchasi  va  qindan  olingan 
shilliq  moddalarning  solishtirma  og'irligini  aniqlash  uchun  kerak  bo'lgan

eritmalarni  tayyorlash  tartibini  talabalarga  tushuntirib  beradi.  So‘ngra 
o'qituvchi  rahbarligida bu  kerakli eritmalarni tayyorlaydilar.
Kafedra  klinikasidagi  hayvon  jinsiy  a’zosidan  shilliq  modda  olish  tartibi 
bilan  tanishgandan so‘ng talabalar bu  usulni amalda mustaqil sinaydilar.
Dastawal mis kuporosining to'yingan eritmasi tayyorlanadi. Buning uchun 
toza  idishga 720 g  mis  kuporosi  kukunini solib,  uning  ustiga  1  I  distillangan 
suv  quyiladi.  S o'ngra  aralashm a  10  daqiqa  davom ida  c h a y q a tilib  
aralashtiriladi,  to'yingan  eritma  hosil  bo'ladi  (tagiga  erimay  qolgan  qismi 
cho'kadi) va u filtr qog'ozdan o'tkaziladi.  Erimay qolgan  kristallar ustiga esa 
filtrat qo'yiladi.
Filtratdan solishtirma og'irligi 1,100 keladigan asosiy eritma tayyorlanadi. 
To'yingan  eritmaning  konsentratsiyasi  issiqlik  haroratiga  qarab  o'zgaradi. 
Shuning uchun asosiy eritma tayyorlanganda issiqlik harorati qancha yuqori 
bo'lsa,  asosiy eritmani tayyorlash  uchun to'yingan  eritmadan  shuncha kam 
olinadi  (30-jadval).  O'Ichami  bor  shisha  kolbaga  issiqlik  haroratiga  qarab, 
kerakli miqdorda mis kuporosining to'yingan eritmasidan, uning ustiga esa 1 
I distillangan suv quyiladi. Solishtirma og'irligi 1,08 bo'lgan ishlatiladigan ishchi 
eritma tayyorlash  uchun  asosiy  eritmadan  7  ml  olib,  hajmi  100  ml  bo'lgan 
shisha idishga solinadi va uning  ustiga  100  ml distillangan  suv quyiladi.  Bu 
bo'g'ozlikni laboratoriya usuli bilan aniqlashda  ishlatiladigan ishchi eritmasidir.
Shundan so'ng tekshiriladigan hayvonning jinsiy a’zolaridan shilliq modda 
olishga  kirishiladi.  Bunda  tashqi  jinsiy  a’zolardan  ajralib  chiqadigan  shilliq 
modda tekshirish uchun yaroqsiz hisoblanadi. Tekshiriladigan shilliq modda 
qin oynasi va kornsang yoki maxsus qoshiqcha yordamida qinning ichkarisi- 
dan  olinishi  kerak.
Sterillangan  qino ynasi qinning ichkarisiga kiritilgandan so'ng u asta-sekin 
ochiladi, so'ng qoshiqcha yoki paxta tamponi qistirilgan  kornsang yordamida 
qinning  bachadon  bo'yinchasi  atrofidagi  shilliq  modda  ehtiyotlik  bilan  yig'ib 
olinadi.  Shilliq  modda  kamayib  qolgan  hollarda  qoshiqchaga  quyuqlashgan 
shilliq modda yoki makkajo'xori doni kattaligidagi shilliq tomchi yopishib chiqadi.
Qinda shilliq modda ko'p bo'lsa,  u qin oynasiga yopishib chiqadi, so'ngra 
uni  qin  oynasidan  qirib  olish  mumkin.  Qindagi  shilliq  modda  suyuq  bo'lsa, 
unda  qin  oynasi  orqali  u  shisha  naychaga  so'rib  olinadi.  Ba’zan  qindagi 
yopishqoq  shilliq  modda  kornsang  yoki  qin  oynasidan  buyum  oynasiga 
yig'iladi. Oynagatush bo'yog'i yoki qalam bilan sigirning laqabi, nomeri yozib 
qo'yiladi.
Tekshirish tartibi quyidagicha:  10 ml mis kuporosining ishchi eritmasidan 
penitsillindan  bo'shagan  shisha  idishiga  yoki  stakanchaga  solinadi.  So'ng 
tekshirilayotgan  hayvon jinsiy a’zosidan olingan  bir bo'lakcha shilliq  modda 
ajratilib, mis kuporosi ishchi eritmasi solingan idishga tashlanadi.  Bunda so- 
lingan shilliq modda eritma yuza pardasini yorib, cho'kmaga tushishi  kerak. 
Shilliq  modda  solingandan  so'ng  5— 6  soniya  kutiladi.  Agar  mis  kuporosi 
ishchi eritmasiga solingan shilliq moddaning solishtirma og'irligi  1,008 bo'lsa, 
u  asta-sekin  cho'kadi,  so'ng  eritma  ustiga  qalqib  chiqadi,  bu  tekshirilayot­
gan  sigirning qisirligidan dalolat.

17- jadval
A s o s iy   e r itm a   h a r o r a tig a   q a ra b   is h c h i  e ritm a   ta y y o rla s h   u c h u n   k e ra k   b o 'lg a n   m is 
k u p o ro s i  to 'y in g a n   e r itm a s in in g   m iq d o ri  (m l)  (B a la x o v s k iy   b o 'y ic h a )
A so siy   e ritm a  
harorati  (C°)
Mis  kuporosining 
to'yingan  eritmasi 
miqdori
A so siy   e ritm a 
h arorati  (C°)
M is  kuporosining 
to'yingan  eritm a s i 
m iqdori
14,0
539
2 2 ,5
4 9 6
14,5
5 3 4
2 3 ,0
4 6 6
15,0
5 2 9
2 3 ,5
4 6 3
15,5
5 2 5
2 4 ,0
4 6 0
16,0
521
2 4 ,5
4 5 6
16,5
516
2 5 ,0
4 5 3
17,0
51 2
17,5
5 0 8
2 5 ,5
4 5 0
18,0
5 0 4
2 6 ,0
447
18,5
5 00
2 6 ,5
4 4 5
19,0
4 96
2 7 ,0
4 4 2
19,5
4 9 2
2 7 ,5
4 3 9
2 0 ,0
4 8 8
2 8 ,0
4 3 6
2 0 ,5
4 8 3
2 8 ,5
4 3 4
2 1 ,0
4 8 0
2 9 ,0
431
2 1 ,5
477
2 9 ,5
4 2 8
2 2 ,0
4 73
3 0 ,0
4 2 5
Agar  tekshirilayotgan  sigir  bo‘g‘oz  bo'lsa,  mis  kuporosining  ishchi 
eritm asiga  solingan  shilliq  modda  hech  vaqt  eritma  yuzasiga  qalqib 
chiqmaydi,  balki tezlik bilan cho'kadi.
Penitsillindan  bo'shagan  shishadagi  10  ml  mis  kuporosi  ishchi  eritmasi 
bilan (shilliq moddaning solishtirma og'irligi 1,008 bo'lganda) 7—8 ta sigirning 
bo'g'oz, qisirligini  aniqlash  mumkin.  Keyin  esa eritmani almashtirish  kerak.
Mana shu  laboratoriya  usuli  bilan  sigirlarning  bo'g'ozligini  15  kunligidan 
boshlab aniqlash mumkin. Bu usulning natijalarini sigir qochirilgach, 2 oydan 
keyin  o'tkaziladigan  rektal  tekshirishlar  natijasidan  olingan  ma’lumotlarga 
solishtirish tavsiya etiladi.
Tekshirishning  muvaffaqiyatli  chiqishi  eritmaning  to‘g‘ri  tayyorlanishiga 
bog'liq.  Eritmaning solishtirma og‘irligi areometr bilan tekshirilib, aniqlanadi. 
Laboratoriya  tekshirish  usuli  hayvon  bo‘g‘ozligining  30—60  kunlik  davrida 
o'tkazilishi ma’qul, chunki bu davrda qin  ichida shilimshiq moddalar ko‘proq 
bo'ladi.  Ammo  laboratoriya  usulidan  keyin  2  oy  o'tgach,  to'g'ri  ichak  orqali 
takror aniqlash zarur.
8 -A M A L IY   MASHG'ULOT
D arsn in g   m aq sadi: 
Normal  tug'uruqlarda  hayvonlarga  akusherlik 
yordami  ko'rsatishni  o'rganish.
Topshiriq: 
tug'uruqxonalarning  tuzilishi  va  u  yerda  bajariladigan  ishlar 
bilan tanishish; tug'uruqxonalargayuborilayotgan sigir (g‘unajin)larni ko'rikdan

0
‘tkazish;  tug'uruq  belgilari  va  tug'uruq  o'tishini  o'rganish;  tug'ayotgan 
hayvonga  akusherlik  yordamini  ko‘rsatishni  o'rganish  va  yangi  tug'ilgan 
hayvon  bolasiga birinchi yordam  ko'rsatish.
Dars o'tadigan joy.  Ferma yoki  o'quv yurti tajriba xo'jaligida.
Tekshirish  obyekti  va  kerakli  jihozlar: 
xalatlar,  fartuklar,  Esmarx 
krujkasi,  sovun,  sochiq,  ligaturalar,  5— 10%  yod  eritmasi,  1— 2  chelak 
qaynatilgan  iliq  suv,  kaliy  permanganat,  frutsillin,  rivanol  yoki  boshqa  dori- 
darmonlar,  spirt,  akusherlik asboblari to'plami,  5—7 akusherlik iplar.
Qisqacha  uslubiy  ko'rsatma. 
O'qituvchi talabalarga tug'uruqxonaning 
tuzilishi, ularga hayvonlarni joylashtirish vatug'uruqxonalarda hayvonlarning 
qabul qilishga tayyorlash haqida tushuncha beradi. Shundan so'ng tug'uruq- 
xonalarda ishlaydigan xodimlarning vazifalarini tushuntirib beradi. Talabalar 
tug'ishi  yaqinlashgan  hayvonlarni  bokslarga joylashtiradilar.  Buning  uchun 
bokslar oldindan tozalanib dezinfeksiya qilinadi va quruq to'shama solinadi. 
Fiziologik va patalogik tug'uruqlarda qo'llaniladigan akusherlik asboblari tay- 
yorlanadi.  O'qituvchi  talabalar  bilan  umumiy  hayvonlar  ichidan  tug'ishi 
yaqinlashayotgan hayvonni ajratib oladi.  Bu hayvonning jinsiy a’zosi shishib 
qizarishi,  undan suyuqlik oqishi, yelini shishib, og'iz suti ajratishi  belgilariga 
qarab tug'ishi yaqinlashayotganini  aniqlashadi.  Bu  hayvon  tug'uruqxonaga 
o'tishidan oldin, tanasining iflos joylari tozalanadi, tuyoq orasi yuviladi, tash- 
qi jinsiy a’zolari va dumi dezinfeksiyalovchi  modda bilan  yuviladi.
Tug'uruq  belgilari  boshlanishi  bilan  o'qituvchi  va  talabalar  tug'ayotgan 
hayvonga va yangi tug'ilgan hayvon bolasiga kerakli yordamni ko'rsatishadi. 
Hayvonga akusherlik yordamini berish, uning tug'ishini qaysi davridaligi bilan 
bog'liq.
Tug'uruqqa tayyorlash davrida, hayvon tanasi sovun bilan tozalab yuviladi, 
so'ng  tash q i  jin s iy   a ’z o la r  va  a tro fid a g i  to 'q im a la r  ham da  dum 
dezinfeksiyalovchi modda bilan tozalanadi. Dori moddalari hamda akusherlik 
asboblari  (akusherlik  ilgak va iplar,  paxta,  pinset,  skalpel,  qaychi,  yodning 
spirtdagi  eritmasi,  karbol  kislotasi,  Esmarx  krujkasi,  sochiq  va  boshqalar) 
tayyorlanadi.  Bundan  tashqari 2 chelakda qaynatilgan suv bo'lishi  kerak.
Akusherlik  yordami  ko'rsatadigan  talabalar  oldin  qo'llarini  sovun  bilan 
yuvib,  sochiq  bilan  artadilar.  So'ng  dezinfeksiyalovchi  modda  bilan  qo'llari 
tozalanadi.  Agar tug'uruq  cho'zilib  ketsa,  buning  sababi  aniqlanishi  kerak. 
Homila pardasi yirtilmayotgan bo'lsa, yoki homila a’zolari noto'g'ri joylashgan 
bo'lsa, unda akusherlik yordami ko'rsatish zarur. Agar homila pardasi yirtilib, 
homila  oldi  suvi  tashqariga  to'kilsa,  u  holda  suv  chelakka  yig'ib  olinadi  va 
tug'uruqdan so'ng  40— 60 daqiqa o'tgach tug'ilgan  hayvonga  ichiriladi.
Tug'uruq  boshlanganda  navbatchi  yaqin  orada  bo'lishi  kerak.  Lekin 
hayvonga  xalaqit  bermasligi  kerak.  Agar  zarur  akusherlik  yordami  kerak 
bo'lsa, undagina yordam ko'rsatishi mumkin. Kuchsiz dard tutish va kuchaniq, 
tug'ayotgan  hayvonga  akusherlik  yordami  ko'rsatiladi.  Buning  uchun 
tug'ilayotgan  homila oyoqlariga iplar yordamida akusherlik ilgaklar qo'yiladi 
va tug'uruq og'riqlari  boshlangandan so'ng  1  yoki 2  kishi yordamida  homila 
tortiladi. Homila tug'ilgandan so'ng, uni onasiga yalatishga beriladi.  Bir chelak

iliq suvga (35—37°C)  100— 150 g tuz va 500— 800 g shakar qo'shib,  yangi 
tuqqan  hayvonga 40— 60 daqiqadan  keyin  ichirishadi.  Shu bilan  birgalikda 
qog'anoq suvini  ham  ichirtirish  mumkin.  Bu  holat bachadon qisqarishini ta’- 
minlaydi.
Yangi  tug'ilgan  hayvon  kuzatiladi,  yo'ldosh  ajralgandan  so'ng  ko‘mib 
tashlanadi.
BO‘G ‘OZLIK  PATOLOGIYASI
Bola  tashlash. 
(abort  —  abortus  —  bo'g'oziikning  chala  uzilishi).  Bola 
tashlash deb homila nobud bo'lib, keyin uni organizmda shimiiishi, o'zgargan 
homilani  bachadonda  saqlanishi  yoki  chiqarilishi  hamda  nimjon  bolani 
bo‘g‘ozlik muddatidan  ilgari chiqarilishiga tushuniiadi.
Barcha hayvonlar bola tashlashi mumkin. Shu tufayli chorvachilik iqtisodiy 
jihatdan katta zarar ko'radi.  Bu, ayniqsa, nasldor xo‘jaliklarda hayvonlaming 
kamayib  ketishi  bilangina  emas,  balki  ularning  go'sht,  sut,  jun  va  boshqa 
mahsulotlarining  kamayib  ketishi  bilan  ham  ifodalanadi.  Ko‘pincha  hayvon 
bola tashlagandan so'ng jinsiy a’zolari kasallanadi, bu esa hayvonning doimiy 
qisirlikka olib keladi,  ayrim  holda bu  kasallik tufayli  u  halok boMadi.
Bola tashlash  sabablariga ko'ra yuqumsiz, yuqumli va invazion  bo‘ladi.
Har bir abortda bola tashlagan hayvonni alohida ajratib, uni saqlaydigan 
joylar mexanik usul bilan tozalanib dezinfeksiya qilinishi, abort bo'lgan homila 
va uning pardalari toza hamda yorug'joyda ko'zdan kechirilishi kerak. So'ngra 
abort bo'lgan homila yoki uning qismlari suv o'tkazmaydigan idishlarga solinib 
veterinariya  laboratoriyalariga  jo'natiladi.  Shuningdek  o'lgan  homiladan 
olingan qon ham laboratoriga jo'natiladi. Agar bola tashlagan sigirlar vibrioz 
yoki  trixomonoz  kasalligiga  gumon  qilinsa,  unda  qinning  bachadon  bo'yin- 
chasidan shilliq  modda olinib tekshiriladi.  '
Bola  tashlash  sabablarini  aniqlashda  anamnestik  ma’mulotlardan  keng 
foydalanish  kerak.  Bola  tashlash  sabablari  aniqlangandan  so‘ng  hayvon 
davolanadi. Chorvachilikfermasiyoki xo'jalikda hayvon bo‘g‘ozligining muddatidan 
ilgari uzilishi hollarining oldini oluvchi tadbiriy choralar ishlab chiqiladi.
Yuqumli  kasalliklar  tufayli  sodir  bo'ladigan  bola  tashlashda,  avvalo 
brutsellez, vibrioz va trixomonoz  kasalliklariga tekshirish o'tkazilishi  kerak.
Amaliyotlar shuni ko'rsatadiki, hayvonlaming yalpi bola tashlashi yuqumli 
kasalliklarda va oziqlanishning buzilishi tufayli paydo bo'ladi. Bola tashlashga 
sabab  bo'lgan  yuqumli  kasallik  aniqldnganda,  ma’lum  ko'rsatma  asosida 
qarshi  kurash  choralari  o‘tkaziladi.
Abort oqibatida, ko'pincha o'lik homila tashqariga chiqariladi. Agar homila 
tirik,  tanasi  jun  bilan  qoplangan  va  emish  refleksi  yaxshi  namoyon  bo‘lsa, 
uni darhol artib quritib, issiq (25—30°) xonalarda saqlab, unga 37—38° gacha 
isitilgan ona suti beriladi.
Bola tashlash o'lik homilaning chiqishi bilan sodir bo‘lsa-da, hayvonlarda 
og‘iz suti  paydo bo'ladi,  yelini  kattalashadi,  sigir vazni  kamayadi.

Q
o
ra

Kataloq: filesarchive
filesarchive -> 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va