Rivojlantirish instituti a. R. Jabborov, S. S. Sotiboldiyev veterinariya akusherligi, ginekologiyasi va sun

TAKRORLASH  UCHUN  SAVOLLAR
1.  Hayvon  a’zolarida  tug'uruqdan  oldin  qanday  belgilar  ko'rinadi?
2.  Tug'uruq  nima va unga qanday faktorlar ta’sir ko'rsatadi? 3.  Tug'uruqdan 
oldin  urg'ochi  hayvonlarda  qan day  belgilar  ko'rinadi?  4.  Tug'uruq  necha 
bosqichda  o'tadi  va  turli  hayvonlarda  bu  belgilar  qanday  xarakterlanadi? 
5.  Tug'uruq  belgilari  qanaqa  bo'ladi?  6.  Homilaning  tug'uruqdan  oldin  va 
keyingi  holatlarini tushuntirib  bering?  7.  Homilaning  bachadondagi  holatlari, 
pozitsiyalari va a ’zolarining joylashishi to'g'risida tushuncha  bering?  8.  Turli 
h ayvo nlarda  tug'uruqning  o'tishi  qanday  bo'ladi?  9.  H ayvon  tug'uruqqa 
qanday tayyorlanadi?  10.  Normal tug'uruqlarda hayvon va homilaga qanday 
akusherlik yordami ko'rsatiladi?  11.  Turli hayvonlarda yo'ldosh ajralish vaqti? 
12.  Hayvonlarda  tug'uruqdan  keyingi  holatning  o'tishi?  13.  Y angi  tug'ilgan 
yosh  hayvonlarni qanday boqish va asrash  kerak?  14.  Nim a uchun yo'ldosh 
tez  ko'mib  tashlanishi  kerak?  15.  Dispanserizatsiya  nima?  16 .  Akusher- 
g in ekolo gik  d is p a n s eriza tsiya  n ech a  bosqichdan  iborat?  1 7 .  Akusher- 
ginekologik  d is p a n s e r iz a ts iy a   o 'tk a z is h d a n   m a q s a d   n im a ?

TUGMSH  JARAYONI  PATOLOGIYASI  VA TUG'ADIGAN 
HAYVONGA YORDAM  KO‘RSATISH
AKUSHERLIK  YORDAMI  KO'RSATISH
Hayvonga yordam  ko'rsatish  oldidan  akusher dastlab  batafsil  anamnez 
to'plashi  kerak.  Bu  ma’lumotda  hayvonning  bo‘g‘ozlik  davri  normal  holda 
o‘tgan-o‘tmaganligl, to'lg'oq boshlangandan qancha vaqt 
0
‘tgani, homila suvi 
oqib  chiqqan-chiqmaganligi,  normadan  chetga  chiqishlar  ro'y  bergan-ber- 
maganligi hayvonga xizmat ko'rsatuvchi xodim tomonidan aniqlangan bo'lishi 
kerak.  Shundan  keyin  akusher  hayvonning  umumiy  holatini  (tomir  urishi, 
nafas olishi va tana haroratini) bilishi kerak. Ko'pincha akusher hayvon oldiga 
kelganda,  u og'ir ahvolda, va hattoki,  letal  (o‘lim)  oldida ekanligini  ko'radi.
Agar  endigina  tuqqan  mol  tug'uruq  bo'limida  yoki  ayrim  binoda  bo'lsa, 
bunda eng oldin u bilan yonma-yon turgan hayvonlarni uzoqlashtirishi kerak. 
Yirik hayvonlar uchun ko‘p miqdorda toza yaxshi to'shamalar solinishi kerak. 
Qo‘y, echki va urg'ochi itlarni stolga shunday qilib joylashtirish kerakki, bunda 
hayvon tanasining orqa qismi stol chetidan bir oz chiqib tursin. Hayvonlarga 
yordam  ko'rsatishdan  oldin  tashqi jinsiy  a’zolari,  soni,  sag'risi va  dumining 
ichki yuzalari ko‘k sovunda suv bilan yaxshilab yuvilgandan keyin 3% li kreolin, 
lizol va boshqa eritmalar bilan dizinfeksiya qilinadi.  Ishlayotganda akusher- 
ning qo'li ifloslanmasligi uchun hayvon sag'risiga toza choyshab yoki sochiq 
yopib qo'yilishi  kerak.
Xizmat  ko'rsatayotgan  veterinar-xodim  vazifasini  bajarayotgan  vaqtda 
egniga  yengsiz  kiyim,  brezent  shim,  rezina  etik,  kiyim  ustidan  kiyiladigan 
xalat va kleyonkadan tikilgan fartukdan  iborat kiyimlari  bo'lishi  kerak.
Akusher  tirnoqni  kalta  qilib  oladi,  qo'lini  yaxshilab  yuvadi  va  spirt  bilan 
tanin  aralashmasi  (100:3)ni  surtib  dezinfeksiya  qiladi.  Qo‘l  terisida  biror 
shikast  bo'lsa,  unga yod  nastoykasi  va  kollodiy surtiladi.  Dezinfeksiya qilib 
bo'lgandan  keyin  qo‘l  terisiga  10%  li  ixtiol  mazi,  qaynatilgan  vazelin, 
qaynatilgan yog'  (o'simlik yog'i, eritilgan yog1) surtish yoki uning terisini  ko‘k 
sovun bilan qoplash zarur. Aytib o'tilgan vositalardan birortasini qo'lga surtish 
akusherlik ishi uchun juda muhim hisoblanib, tor tug‘uruq yo'lidagi sirg'anishni 
yengillashtiradi va kasallik yuqishdan saqlaydi.  Yomon  tayyorlangan  qo'lni, 
ayniqsa, mayda kavsh qaytaruvchi hayvonlar tug'uruq yo'llariga kiritish juda 
qiyin. Bundan tashqari, qo‘l kiritilganda hayvon birmuncha qarshilik ko'rsatadi, 
bu esa akusherlik yordami  ko'rsatishni qiyinlashtiradi.
Tug'uruq vaqtida yordam beruvchi yoki asboblarni berib turuvchi odamlar 
ham qo'lning toza bo'lishiga rioya qilishi  kerak.

Ish  vaqtida  akusherning  qo‘li  ko'pincha  hayvon  tezagi  va  boshqa 
chiqindilar bilan ifloslanadi, shuning uchun ham uning yonida yetarli miqdorda 
issiq dezinfeksiya qiluvchi eritma bo'lishi  kerak.
Akusher  o'zini  hayvonning  tepib  olishidan  xavfsizlantirishi  zarur,  asov 
biyalar oyoqlarini yaxshilab bog'lab qo‘yish tavsiya etiladi.
Cho'chqalarga akusherlik yordami  ko'rsatayotganda bezovtalanadi,  shu 
sababdan  ham  uning  oyoqlarini  bog'lash  uchun  xodimlar jalb  etilishi  kerak. 
Ko'pincha cho'chqaning qorni qashilganda ham  u tinchlanadi va jim yotadi. 
Cho'chqaning tug'uruq yoMIarida bemaiol manipulyatsiya qilish  uchun,  ba’zi 
hollarda  yuqorigi  bir juft  qoziq  tishdan  o'tkazib,  uni  bog'lab  qo'yishga  ham 
to‘g‘ri  keladi.
Etxo‘r  hayvonlarga  akusherlik  yordami  ko'rsatayotganda  ehtiyotkorlik 
choralariga  rioya  etilishi  lozim.  Urg'ochi  itlar  og'zini  ochmasligi  va  tishlab 
olmasligi  uchun,  ularning tumshug'i  mahkam  bog'lab qo'yiladi.
Akusher  qo'lini  ishga  tayyorlagandan  keyin  hayvonni  tekshirishga 
kirishadi.  Eng oldin u tug'riq yo'llarining holatiga, sirg'anchiqligiga, shishgan- 
ligiga,  jarohatlanganligiga  va  bachadon  bo'yni  kanalining  qay  darajada 
ochiqligiga alohida e’tibor beradi. So'ngra akusher qo'lini bachadonga kiritib, 
homilaning qanday ahvolda ekanligini va a’zolarining joylashishini aniqlaydi.
Tekshirish  ishlari  tugagandan  keyin  qo'llar  issiq  suvda  sovun  bilan 
yaxshilab  yuviladi  va  ular  ko'zdan  kechiriladi.  Mabodo  qo'lning  biror  yen 
shikastlangan  bo‘lsa,  qo‘l  yuqorida  aytib  o‘tilganidek  dori-darmonlar  bilan 
davolanadi.
Hayvonga  akusherlik  yordami  ko‘rsatilayotganda  ishlatilgan  barcha 
asboblar  1%  li  lizol  qo'shilgan  2%  li  soda  eritmasida  kamida  30  daqiqa 
qaynatib  sterilizatsiya  qilinadi,  arqon,  sochiq  va  boshqa  metall  bo'lmagan 
buyumlar  esa  yoqib  yuboriladi.  Yog'ochdan  qilingan  dastalar  dezinfeksiya 
qiluvchi moddaning (3% li karbol, lizol va boshqalarning) kuchli eritmasi bilan 
zararsizla n tirila d i.  Eng  ko‘p  qo'llaniladigan  asbob  (ilmoq,  arqon  va 
boshqa)larni qaynatilgandan  keyin og‘zi  mahkam berkiladigan sterilizatsiya 
qilingan  bankalarda  yoki  sterilizatsiyalangan  salfetkaga,  so'ngra  esa 
kleyonkaga  o'ralib  saqlash  tavsiya  etiladi.  Bu  asboblarning  hamma  vaqt 
sterilligini  ta ’minlaydi  va  hayvonlarga  shoshilinch  akusherlik  yordami 
ko'rsatayotganda ulardan tezda foydalanish  imkonini beradi.
Asboblarni ishlatayotgan vaqtda ularni vaqt-vaqti bilan 1% li lizol eritmasi, 
2%  li  kreolin  emulsiyasi yoki  1:1000 rivanol eritmasida namlab turish  lozim.
OG‘IR  VA  PATALOGIK  TUG'ISHLARNING  SABABLARI
Og'ir va patalogik tug'ishlar hayvonlarda  homila yoki  urg'ochi  hayvonga 
bog'liq  bo'lgan  bir qator sabablarga  ko'ra yuzaga  kelishi  mumkin.
Homila  uzunasiga  cho'zilgan  shakldagi  tanadan  iborat  bo'lib,  uzunligi 
davomida  keng  (bosh,  ko'krak  qafasi  va  tos)  va  tor  segmentlari  bo'ladi. 
Shunga  ko'ra,  bola  tug'ilish  jarayonining  normal  holda  o'tishi  homila  keng

segmentlari bilan  urg'ochi hayvonning tosi o'rtasidagi o'zaro munosabatga, 
shuningdek bolaning  bachadonda to‘g‘ri joylashishiga bog'liq.
Homilaning  urg'ochi  hayvon  tosiga  kirib  borishi  uchun  moslashib yotishi 
homilaning  bachadonda to'g'ri joylashishi  hisoblanadi  (24- rasm).
24 - rasm.
  Biya  homilasining  bachadonda to'g'ri  holatda,  po zitsiyada v a   ta n a   a'zolarining
joylashishi:
a —   hom ilaning  boshi  bilan  kelishi; 
b
 —  hom ilaning tosi  bilan  kelishi.
Bu  2  xil:  1)  bosh  tomoni  bilan  yotish,  bunda  oldingi  oyoqlariga  boshini 
qo'ygan  holda  va  2)  tos  tomoni  bilan  yotish,  bunda  homila  orqa  oyoqlari 
bilan  chiqish  teshigiga  qarab  yo'naladi.  Chunonchi,  ikkala  holatda  ham 
homilaning orqasi onasining orqasiga qaragan  bo'ladi.
Homila bilan bog'liq bo'lgan patologik tug'ishlarning sababi quyidagicha:
1.  Homila a’zolarining: 1 ) homila bosh tomoni bilan yotganda uning boshi 
va oldingi oyoqlari va 2) homila tos tomoni bilan yotganda uning orqa oyoqlari 
va dumining noto‘g‘ri joylashishi.
2.  Homilaning:  1)  homila  pastki  va  2)  yon  (o‘ng  yoki  chap)  tomonida 
noto‘g‘ri  pozitsiyada joylashishi.
3.  Homilaning:  1)  qorni  bilan  tik;  2)  orqasi  bilan  tik;  3)  qom i  bilan 
ko'ndalang va 4)  orqasi  bilan ko'ndalang  holatda noto‘g‘ri yotishi.
4.  Tos bo‘shlig‘iga birdaniga ikkita  homilaning  bir vaqtda kelib qolishi.
5.  Homila juda ham  katta bo'lishi.
6.  Homilaning mayriq-majruh  bo'lishi.
Sigir  yoki  biya  tug'ayotgan  vaqtda  kuchanish  kuchi  bachadonda  to‘g‘ri 
holatda  joylashgan  homilani  haydab  chiqarishga  yetarli  bo'lmasa,  u  kuch 
bilan tortib olinadi  (ko‘pi bilan to'rt kishi  ishtirokida).
Patologik tug'ishlarda homila chiqish  teshigiga bosh va tos tomoni  bilan 
yotadigan  qilib  to‘g‘rilangandan  hamda  o'tkazilgandan  keyingina  uni  kuch 
bilan  tortib olish  mumkin.
Patologik  tug'ishlardagi  urg'ochi  hayvonga  bog'liq  bo'lgan  sabablar: 
kuchsiz  yoki  kuchli  dard  tutish  va  kuchaniq,  tug'uruq  yo'llarining  yetarli 
darajada ochilmasligi tosining torligi va  boshqalar.
Urg'ochi  hayvonlarning  binoda  zich  joylashishi,  m olxona  polining 
nishabligi, bo'g'oz hayvonlarning zo'r berib ishlashi va ularni yetarli darajada

oziqlantirmaslik  tug‘uruqning  anormal  o'tishiga  sabab  bo'ladi.  Urg'ochi 
hayvonlar mog'orlagan,  muzlagan va chirigan  sifatsiz  oziqlar  bilan  boqilsa, 
ko'pincha  bolaning anormal tug'ilishiga sabab bo'ladi.
0 ‘z-o‘zidan  tushunarliki,  hayvonning  bo‘g‘ozlik  davrida  bachadonning 
pastga tushib va egilib qolishi, uning buralib ketishi, bachadon churra tushishi 
va  homila  pardalaridagi  suvning  ko‘payishiga  o'xshash  kasalliklar  bilan 
og'rishi patologiktug'ishlar paydo bo'lishi uchun  moylik momentlari hisobla- 
nadi.
KUCHSIZ  DARD  TUTISH  VA  KUCHANIQLAR
Kuchsiz  dard  tutish  va  kuchaniqlar  bachadon  bo‘shlig‘idagi  homilani 
tashqariga haydab chiqarish uchun bachadon va qorin muskullarining yetarli 
darajada  qisqara  olmasligi  tushuniladi.  Tug'ishdagi  kuchsiz  dard  tutish  va 
kuchaniqlar bachadonning qisqa qisqarishi va ular orasidagi pauzaning uzay- 
ib  ketishi  hamda  qorin  muskullari  qisqarishining  yetarli  bo'lmasllgi  bilan 
kuzatiladi.
Kuchsiz  dard tutish  va  kuchaniq  birlamchi  va  ikkilamchi  bo'ladi.  Tug'ish 
faoliyatining  boshlanishida  ro‘y  beradigan  dard 
b irla m c h i  d a rd   tutish
  va 
k u c h a n iq
  deyiladi.  Qaysiki  uzoq  vaqt  davomida,  kuchli,  ammo  natijasiz 
faoliyati tufayli bachadon va qorin muskullari energiyasining darmonsizlanishi 
yuzaga kelsa,  bunga hayvonning 
ikkilam chi d a rd  tutishi va  kuchaniq
 deyila­
di.  Ko‘p  bola  tug'adigan  hayvonlarda,  homilani  haydashi  uchun  ko‘p  vaqt 
o'tadigan  hollar ikkilamchi  kuchsiz dard tutish va  kuchaniq  hisoblanadi.
K u c h s i z   d a r d   t u t i s h   v a   k u c h a n i q   s a b a b l a r i .   Birlamchi 
kuchsiz dard tutish va kuchaniq  ko'pincha hayvonni sifatsiz oziq bilan  boqish 
va  bo‘g‘ozlik  davrida  yetarli  harakat  qilmasligi  tufayli  yuzaga  keladi.  Homila 
pardalarida  suv  ko'payish  kasali,  bachadonning  haddan  tashqari  cho'zilib 
ketishi, egizaklarda va homilaning juda katta bo'lishi hayvonnli normal tug'ish- 
ga  qobiliyatsiz qiladi.  Qorin  churrasi,  unda suv  ko'payishi  va qorinning  osilib 
tushishi  kuchsiz  kuchanishga  olib  keladi.  Hayvonning  kuchsiz  dard  tutish 
sabablari  ko'pincha  bachadonning  o'ziga  bog'liq  bo'ladi  (uning  yetarli 
rivojlanmasligi, muskul devorining degeneratsiyasi, innervatsiyaningbuzilishi).
Bachadonda homila a’zolarining  noto‘g‘ri joylashishi,  homila hajmi  bilan 
tos  kengligining  bir-biriga  mos  kelmasligi,  shuningdek,  tug'ish  yo'llarining 
tor  bo'lishi tufayli  ikkilamchi  kuchsiz  dard tutish  va  kuchaniq  paydo  bo'ladi. 
Ko'p  bola  tug'adigan  hayvonlarda  ko'pincha  ikkilamchi  kuchsiz  dard  tutish 
va kuchaniq bachadonda homilalar soni ko'p bo'lganda yuzaga keladi, chunki 
undagi homilalarning bir nechtasi tashqariga chiqarilgandan keyin bachadon 
muskullarining energiya zapasi sarflanib kuchsizlana boshlaydi.
D a r d   t u t i s h   v a   k u c h a n i q n i   a n i q I a sh.  Hayvonlarda  buni 
aniqlash uncha qiyinchilik tug'dirmaydi, chunki tug'ish faoliyati yetarli emasligi 
aniq  seziladi  va  homilani  haydash  yuz  bermaydi.  Biroq,  birlamchi  kuchsiz 
dard  tutish  va  kuchaniqni  ko'pincha  sezib  bo'lmaydi  va  bunda  bolaning

tug'ilishini  ko'rsatuvchi  belgilar  ham  bo'lmaydi.  Bunday  hollarda  bachadon 
bo'yni  yetarli  darajada  ochilmaydi,  bu  esa  homilani  ushlanib  qolishga  va 
o'Igandan  so'ng  chirib  parchalanishiga  m aseratsiyaga  yoki  kamroq 
mumiyolanishga  olib  keladi.  Bunda  urg'ochi  hayvon,  ayniqsa,  urg'ochi  itlar 
septikopiyemiya  kasalidan  o'Iishi  mumkin.  Ba’zida  urg'ochi  hayvonlarning 
umumiy holati biroz yomonlashishidan tashqari, dard tutish va kuchaniqning 
hech qanaqa belgilari sezilmaydi; hayvonning jinsiy yorig'idan qog'onoq suvi 
ajralib chiqmagunga qadar tug'ishning  boshlanganligi sezilmay qoladi.
Barcha hayvonlarda  uzoq vaqt yotib qolganda  kuchsiz dard tutish  holati 
ko'pincha  qorin  muskullarining  kuchli  ish  faoliyati  bilan  kuzatiladi,  biroq 
bachadon  m uskullarining  yetarli  qisqarm asligi  tufayli  bachadondagi 
homilaning tashqariga chiqarilishiga imkon  bo'lmaydi.
Hayvonlarning  ikkilamchi  kuchsiz  dard  tutishi  va  kuchanig'ini  aniqlash 
u nch a lik  qiyin  emas,  chunki  hayvonning  d astla b ki  dard  tutish   va 
kuchanig'ining  normal  bo'lishi  bachadondan  endi  bitta  yoki  bir  nechta 
homilaning  tashqariga  haydalishi  tug'ishidan  darak  beradi.  Bunda  kuchsiz 
dard tutish va  kuchaniq  boshlanganda bola tug'ilib  bo'ldi,  deb xatolikka yo'l 
qo'yishimiz mumkin. Shuning uchun, hayvonning (mayda hayvonlarda) tashqi 
tomondan  vaginal  tekshirib,  uning  bachadonida  yana  homila  bor-yo'qligini 
aniqlash  maqsadga muvofiqdir.
D a r d   t u t i s h   v a   k u c h a n i q d a n   k e y i n   y u z a g a   k e l a d i g a n  
o q i b a t .   Ehtiyotlikda  hatto  bola  tug'ilib  bo'lgandan  so'ng  ham  tug'ishdan 
keyingi  davrda  kasallik  asari  qolish  h ollari  s o d ir  b o 'lis h i  m um kin 
(bachadonning  pastga  tushib  qolishi  yoki  bachadon  m uskullarining 
qisqarmasligi).  Ko'p  tug'adigan  hayvonlarda  dard  tutish  va  kuchaniq  yuz 
bergan  paytda  bachadon  shoxining  oxirgi  qismida  joylashgan  homila, 
ko'pincha o'Iib qoladi, chiriydi va urg'ochi hayvonda septikopiyemiya paydo 
bo'ladi.
K a s a l l i k n i   d a v o l a s h .   Dastlabki  kuchsiz  dard  tutish  va  kuchaniq 
yuz  berganda  ba’zan  qo'lni  hayvonning  tug'ish  yo'llariga  yoki  bachadonga 
kiritib,  uning  devorini  bosib  reflektor  yo'l  bilan  normal  tug'ish  faoliyati 
qo'zg'atiladi.
Yirik  hayvonlarning  tug'ish  yo'llarida  homila  to'g'ri  joylashganda  uning 
tashqarida  joylashgan  qismidan  qo'l  bilan  tortib  homilaning  bachadon 
bo'shlig'i  ichidan  tashqariga  chiqarish  uchun  dard  tutishi  va  kuchaniqqa 
yordam berish kerak. Mayda hayvonlarning qorin devori diafragmasidan tos 
tomonga qarab  qo'l  bilan  massaj  qilinadi,  qoringa  issiq  kompress  (ayniqsa 
urg'ochi itlarda) qo'yiladi, qin issiq suv bilan yuviladi va faradizatsiya qilinadi.
Shuningdek,  bachadonning  qisqarish  faoliyatini  kuchaytiradigan  dori 
preparatlari  qo'llaniladi.  Buning  uchun  teri  ostiga yuboriladigan  qora  kosov 
ekstrakti (yirik hayvonlarga5— 10 ml, urg'ochi itlarga 0,25— 1,0 ml) pregnantol 
(yirik  hayvonlarga  8— 10  ml,  mayda  kavsh  qaytaruvchi  hayvon  va 
cho'chqalarga 1—2 ml, urgochi itlarga 0,3— 1  ml), gipofiz bezi orqa bo'lagining 
ekstrakti-pituitrin  (yirik  hayvonlarga  8— 10  ml,  mayda  kavsh  qaytaruvchi 
hayvon va cho'chqalarga 1  ml, urgochi itlarga 0,3— 1  ml) va boshqalar kiradi.

Aytib 
0
‘tilgan  preparatlar  yirik  hayvonlarga,  ayniqsa,  kamdan-kam 
buyurilishini  ta’kidlash  kerak,  chunki  ularda  bunday  holda  ehtiyotlik  bilan 
tortish orqali homilani haydashga muvaffaq bo'linadi. Mayda hayvonlar uchun 
qora  kosov  ekstraktini,  pregnantolni  yoki  gipofiz  bezining  orqa  bo'lagidan 
so'rib olingan preparatni qo‘llash ko'pincha tug'ish faoliyatini kuchaytirishda 
yagona usul  hisoblanadi.
Qora  kosov  preparatlari  bachadon  muskullarining tirishib-tortishib, juda 
ham kuchli darajada qisqarishga undashinl eslatib o'tish  kerak.  Ularni faqat 
bachadon  bo'yni  to'liq  ochiq  bo'lganda va  homilani  tashqariga  chiqarlshga 
to'siq bo'Imaganda qo'llanish kerak, aks holda bachadon yorilishi xavfi bo'ladi.
Ikkilamchi  kuchsiz  dard tutish  va  kuchaniqlarda  eng  oldin  hayvonni  shu 
ahvolga  olib  kelgan  sababini  bartaraf  etish  kerak,  so'ngra  esa  homilani 
avaylab tortib tashqariga chiqarib olish  kerak.
KUCHLI  DARD  TUTISH  VA  KUCHANIQLAR
Urg'ochi hayvonning tug‘ish faoliyati davrida bachadon va qorin muskullarining 
kuchli darajada qisqarishini 
kuchli d ard tutish va kuchaniq
 deyiladi. Bunda dard 
tutishlar orasidagi pauza juda qisqa bo'ladi yoki mutlaqo bo'lmaydi.
Juda tez-tez dard tutishlar vaqtida aniq ifodalanadigan pauzalar bo'lmaydi 
va bu holat 
tirishib-tortishadigan d a rd  tutish
 deyiladi. Agar ayrim dard tutishlar 
orasidagi pauza mutlaqo yo'qolsa, bachadon uzoq muddat davomida uzluksiz 
qisqarsa,  bunda bachadonning tetaniyasi to‘g‘rislda gapiriladi.
Haddan  tashqari  kuchli  dard  tutish  va  kuchaniq  biyalarda  ko'proq, 
sigirlarda  kamdan-kam va mayda hayvonlarda undan  ham  kam  kuzatiladi.
K u c h l i   d a r d   t u t i s h   v a   k u c h a n i q n i n g   s a b a b l a r i .   Homila 
hajmining  kattallgi  bilan  tug'ish  yo'llari  orasidagi  kengllkning  ko'p  hollarda 
to'g'ri  kelmasligi.  Bachadonni  qisqartiradigan  vositalarni  noto'g'ri  dozada 
qo'llash, kuchli dard tutishga olib kelishi mumkln. Qog'onoq suvining tashqa­
riga barvaqt ajralib chiqishi  rag'batlantiruvchi holat hisoblanadi.
D a r d   t u t i s h   v a   k u c h a n i q n i n g   o ‘ t i s h i.  Homila  bosh  tomoni 
bilan yotgan qismining hajmi bilan tosining kengligi mos kelishi tufayli kuchli 
dard  tutish  va  kuchaniq  homilani  tashqariga  tez  chiqarilishiga  olib  kelishi 
mumkin. Birinchi rrfarta tugayotgan hayvon uchun bunday hodisa juda xavfli, 
chunki  bunda  yumshoq  tug'ish  yo'llarining  butunllgi  buziladi.  Bachadonda 
homila a’zolari noto'g'ri joylashganda kuchli dard tutish va kuchaniq ko'pincha 
bachadon  yoki  qinning yirtilishiga olib  keladi.
Bundan  tashqari,  homila  plasentsi  qon  aylanishining  buzilishi  tufayli 
homilaning asfiksiya (bo'g'ilishi) ga yo'liqish xavfi tug'iladi. Agar bachadondagi 
homila tashqariga chiqarilgandan  keyin  kuchli dard tutish va kuchaniq  uzoq 
vaqt  davom  etsa,  og'ir  kasallik  (bachadonning  pastga  tushib  qolishi)  yuz 
berishi  mumkin.
K a s a l l i k n i   d a v o l a s h .   Dastlab  urg'ochi  hayvonning  oyoqlarini 
yozgan holda yonboshlab yotishiga yo'l qo'ymaslik kerak, yaxshisi uni oyoqda

shunday turg'izib qo'yish kerakki, bunda hayvon tanasining orqa qismi oldidan 
baland bo'lsin. So'ngra sigirning yag'rini orqasidagi terisi qat-qat bo'lib yig'ilishi 
maqsadga muvofiqdir. Agar hayvonni tik oyoqda turg'izishning iloji bo'lmasa, 
u  holda hayvon tanasining orqa qismini  ko'taribroq  yotqiziladi.
Bachadonning  tom ir  tortishish  kasalini  bartaraf  etish  uchun  yirik 
hayvonlarning vena qon tomiriga xloralgidrat yuborish (20,0— 30,0) yoki aroq 
ichirish (800,0— 1000,0) singari narkotik vositalaridan foydalanish maqsadga 
muvofiqdir.  Biyaning  terisi  ostiga  morfin  (0,5)  yuborilishi  ham  hayvonning 
kuchanig'ini  bo'shashtiradi.
Dard  tutish  va  kuchaniqni  kamaytirish  yoki  hatto  to'xtatish  uchun 
hayvonning dumg'aza epidural anesteziyasini qo'llash mumkin. Bunda 10— 
20 ml  1,5%  li novokain  eritmasi dumg'aza bilan dumning  birinchi  umurtqasi 
orasidagi orqa umurtqa kanalining epidural bo‘shlig‘iga yoki dumning birinchi 
ikkita umurtqalari orasiga yuboriladi.
TUG'RIQ  YO'LLARINING  YETARLI  DARAJADA  OCHILMASLIGI
Tug'riq  yo'llarining  yetarli  darajada  ochilmasligi  natijasida  patologik 
tug'ishlar qinning,  bachadon  bo'ynining yoki jinsiy  lablarning torayib qolishi 
sababli yuz  berishi  mumkin.
Bachadon  bo'ynining  torayib  qolishi. 
Bachadon  bo‘yni  asta-sekinlik 
bilan ochilishi yoki mutlaqo ochilmay qolishi bachadon bo'ynining tor bo'lishi 
tufayli kavsh qaytaruvchilarga va unda-munda boshqa tur hayvonlarda tug'ish 
normal  holda o'tmaydi.
B a c h a d o n   b o ' y n i n i n g   t o r a y i b   q o l i s h   s a b a b l a r i .  
Bachadon bo'yni muskul qavatlarining seroz infiltiratsiyasi yetarli bo'lmasligi 
sababli  bachadon  bo'ynining sekin  ochilishi  (kengayishi) yuz beradi.
Kavsh qaytaruvchi hayvonlarning bachadon  bo'yni  muskul qavatlarining 
kuchli  rivojlanganligi  va  bu  qavatlarni  bo'shashtirish  uchun  nisbatan  ko‘p 
vaqt  kerak  bo'lganligi  munosabati  bilan  ularda  bu  anormallik  holat  ko‘p 
uchraydi.
Bachadon  bo‘ynini  ilgari  jarohatlangan  joyida  chandiq  to‘qimasining 
haddan  tashqari  o'sib  ketishi  bachadon  bo'ynining  yetarli  darajada 
ochilmasligiga  sabab  bo'lishi  mumkin.  Yangidan  paydo  bo'lgan  to'qimalar 
bachadon bo'ynining qo'shni a’zolar bilan bitishib ketishi, to'qimalarda ohak 
tuzlari  to'planishi  bachadon  bo'ynini  toraytirib  qo'yishi  mumkin.  Kavsh 
qaytaruvchi  hayvonlarda  ba’zan  bachadon  bo'ynining  tog'aysimon  tuzilishi 
uning kengayishigayo'l qo'ymaydi. Surunkali servitsit (bachadon bo'ynining 
yallig'lanishi) ko'pincha biriktiruvchi to'qimalar hosil bo'lishiga sabab bo'ladi, 
bu,  bachadon  bo'yni devorlarining elastiklik qobiliyatini  pasaytiradi.
K a s a l l i k   b e l g i l a r i .  Hayvonlarda tug'ishning boshlanishini bildiruvchi 
barcha belgilar bo'ladi, biroq kuchaniq zo'r bo'lsa, homila yoki homila pardasi 
tashqarigachiqmaydi. Hayvon qin  orqali tekshirilganda bachadon bo'ynining 
zich yopiqligi yoki  uni  bir oz ochiqligi  ma’lum  bo'ladi.

K a s a l l i k n i   a n i q l a s h .   Bachadon  bo'ynini  qin  orqali  ko'rikdan 
o'tkazish  va  sinchiklab  tekshirishga  asoslanadi  va  bu  boshqa  kasallikdan 
holi  qiladi.  Masalan,  vaqtidan  ilgari  bo'ladigan  kuchaniq  kuchli  dard  tutish 
bilan birgalikda boradi, lekin bunda hayvonda jinsiy lablarning shishishi, og‘iz 
suti  paydo  bo'lishi  va  dumg'aza  payining  bo'shashish  hollari  kuzatilmaydi. 
Qin  shilimshiq  pardalarining  burmalari  bo'lmasligiga  ko'ra  bachadonning 
buralib  qolishi  yuz  bermaydi.  Bachadon  bo'ynining  bitib  ketgan  kasalligi 
tasdiqlanadi.
K a s a l l i k n i n g   o ' t i s h i .   Bachadon  bo'ynining  kengayayotgan  vaqti 
infiltiratsiya  yetarli  bo'lmasligi  tufayli  12—36  soatga  cho'ziladi.  Bachadon 
bo'yni kanali to'liq kengayadi va homila tashqariga haydaladi. Biroq bachadon 
bo'yni  kanali  to'la  ochilgunga qadar  urg‘ochi  hayvon  holdan  toyadi,  bu  esa 
kuchaniqni to'xtatib qo'yadi.  Agar homila chiqarib olinmasa,  hayvon  o'ladi.
Bachadon  bo'yni  kengayishining  iloji  bo'lmaganda  shoshilinch  akusher 
yordami  zarur  bo'ladi.  Agar  yordam  ko'rsatilm ayotgan  bo'lsa,  bunda 
rivojlanayotgan  kuchli  kuchaniq  qin  tushishi  yoki  bachadon  yorilishi  singari 
kasallikning murakkablashishiga olib keladi. Bachadon yorilib ketganda uning 
ichida qon  qo'yilishi  natijasida hayvon darhol  o'ladi.
K a s a l l i k n i   d a v o l a s h .   Dastlab  bachadon  bo'ynining  ochilish 
darajasini aniqlash maqsadida hayvonni vaqt-vaqti bilan qin  orqali tekshirib, 
kutib turish  lozim.
Kuchli  kuchaniqlarda  qorin  ichidagi  bosimni  kamaytirish  maqsadida 
hayvon  gavdasining  orqa  qismini  balandroq  ko'tarib yotqiziladi.  Bachadon 
bo'ynining  ta’sirlanuvchanligini  kamaytirish  va  ochilishini  tezlashtirish 
maqsadida  hayvon  dumg'azasiga  issiq  kompress  qo'yiladi.  Agar  kuchaniq 
juda  zo'rayib  ketaversa,  u  holda  hayvonga  aroq  ichirish  (yirik  hayvonlarga 
—  800,0— 1000,0) kavsh qaytaruvchi mayda hayvonlarga — 200,0 cho'chqa- 
larga — 150,0—250 yoki dumg'aza epido'ral anesteziyasini o'tkazish kerak. 
Bundan  tashqari  1:4  dagi  belladon  ekstraktidan  foydalanish  mumkin,  uni 
bachadon  bo'yniga surtiladi.
Agar  qo‘llangan  dori-darmonlar  hech  qanday  natija  bermasa,  unda 
bachadon  bo'ynini  qo'l  bilan  ochib  kengaytirishga  harakat  qilinadi.  Buning 
uchun dastawal bachadon bo'yni kanaliga vazelin surtilgan barmoqni kiritib 
parmalagansimon  harakatlantirilib  kanalni  kengaytirishga  harakat  qilinadi. 
Bachadon  bo'ynining  kanali  kengaygan sari  kanalga  ikkinchi,  uchinchi  bar­
moqni, va nihoyat, butun qo'lni kiritiladi. Shubhasiz, sigirlarda bachadon bo'yni 
kanalini bunday ochish  usuli  katta sabr-toqat va ancha vaqt sarflashni talab 
etadi. Bachadon bo'yni kanalini zo'rlab ochish usulida kuchaniq tufayli homila 
pardasi  tug'ish  yo'llariga  chiqib  qoladi  va  keyinchalik  uning  kengayishiga 
yordam  beradi.
Kam dan-kam   hollarda  bachadon  bo'yni  kanalini  ochishning  iloji 
bo'lmaganda  hayvonni  operatsiya  qilishga  to'g'ri  keladi.  Shu  maqsadda 
hayvon fiksatsiya qilinadi va narkoz beriladi. Hayvonning tashqi jinsiy organlari 
va  qini  yaxshilab  dezinfeksiya  qilingandan  keyin  uzuksimon  pichoqni 
bachadon bo'yni kanalining ichiga ehtiyotlik bilan kiritiladi va bachadon bo'yni-

ning  yuqori  devori  uzunasiga  kesiladi,  bunda  faqat  uning  sirkulyar  tolalari 
qavati  bo'ylab  kesilishi  lozim.  Sigirlarning  bu  xilda  operatsiya  qilinishi  ko‘p 
hollarda samarali, mayda kavsh qaytaruvchi hayvonlarda esa shubhali bo'ladi. 
Shuning  uchun  mayda  hayvonlarning  bachadon  bo'yni  operatsiya  qilinib 
ochilmay,  balki  uning  qorni yorib olinadi  (quyiga qaralsin).

Kataloq: filesarchive
filesarchive -> 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va