Rivojlantirish instituti a. R. Jabborov, S. S. Sotiboldiyev veterinariya akusherligi, ginekologiyasi va sun

Umumiy  tekshirish. 
Bunda  hayvon  organizmining  yaxlitligini  hamisha 
esda tutish va molning jinsiy a’zoiarini tekshirish  bilangina cheklanmasdan, 
balki  umumiy  klinik  tekshiruv  ham  o'tkazish  kerak.  Ayni  vaqtda  molning 
qorniga  (shakliga,  paypaslab  ko‘rganda,  og'rish-og'rimasligiga),  sag'risiga 
(shakli,  holati,  bog'ich  apparatining  ahvoliga)  va  tashqi  jinsiy  a’zolariga 
(yallig'lanish  belgilari,  suyuqlik  kelayotganligining  va  uning  xarakteri,  jinsiy 
lablarda qora qo‘tir bor-yo'qligi va  boshqalarga) e’tibor beriladi.
Harakatlarning  uyg'unligi,  oqsoqlanish,  artritlar,  bo'rsitlar  (brusellezga 
gumon  tug'diradi)  singari  potologik  belgilar  bor-yo‘qligi,  mol  og'irligini  bir 
oyoqdan  ikkinchi  oyog‘iga  solib  turishi,  nechog'li  tez-tez  siyishi,  dumini 
likillatishi va organizmida qichishishdan darak beradigan boshqa belgilar bor- 
yo'qligi (trixomonozga gumon tug'diradi) ham tashqi tekshirishda aniqlanadi.
Ichki  tekshirish. 
Tekshirishning  bu  usuli  vaginal  (qin  orqali)  va  rektal 
(to'g'ri  ichak  orqali)  tekshirishdan  iborat,  tekshirishning  shu  usullari  jinsiy 
a’zolarda  patologik  jarayon  yoki  anomaliyaiar  vujudga  kelishi  munosabati

bilan kelib chiqadigan anatomik o'zgarishlarni ko'zdan kechirish va paypaslab 
ko'rish  bilan  aniqlashga imkon  beradi.
Qin  orqali  tekshirish.
  Oldin  qo‘l  bilan  jinsiy  lablar ochilib,  qin  dahlizining 
shilimshiq pardasi va klitor ko'zdan kechiriladi. So'ngra, qin teshigi paypaslab 
ko‘rish yordami  bilan  qin va  bachadon  bo'yni tekshiriladi.
Ko'zdan  kechirish vaqtida tabiiy yoki sun’iy yorug‘likdan  (reflektor, elektr 
fonarcha yoki maxsus chiroqdan) foydalaniladi.
Qin  shilimshiq  pardasi  normal  holatda  och  qizil  yoki  qizil  rangda  va  sal 
nam  bo'ladi.  Shilimshiq  parda  patologiyaga  uchraganda,  qizarib  turadi, 
shishgan joylar, katta-kichik qon quyilishlar, shilimshiqli, yiringli va taramlar, 
tugunlar,  pufakchalar,  eroziyalar va hokazolar paydo bo‘ladi.
Bundan tashqari, qin orqali tekshirishda o'sma, chandiq, jarohat, yara va 
boshqalarni topsa bo'ladi. Paypaslab ko'rilganda, qin shilimshiq pardasining 
g‘adir-budurligi seziladi.
Patologik jarayon  ham  differensial  diagnostikada  roi  o‘ynaydi.  Masalan, 
tugunlarning  g‘uj-g‘uj  bo‘lib,  klitor  yuzasida  joylashishi  va  nurga  o'xshab 
tarqalgan qatorlar shaklida qin  dahlizining yonidan joy olishi sigirlarda uch- 
raydigan yuqumli vaginitga (vestibulitga) gumon tug'diradi.
Tiqinga  o'xshab  do'ppayib  turadigan  bachadon  bo'ynini  ko'zdan 
kechirishda uning oigan o'rni, shakli, katta-kichikligi va bachadon bo'yni kanali 
tashqi teshigining qanchalik ochiq turganligiga ahamiyat beriladi.
Hayvonlarda bachadon  bo'yni,  odatda,  o'rtasida teshigi  bo'lgan  silindrik 
do'mboq  ko'rinishida  qin  bo'shlig'iga  botib  turadi  (biyalarda  5  sm  gacha, 
sigirlarda 2—3sm gacha). Bachadon bo'yni, ko'pincha, birortomonga, pastga 
yoki yuqoriga siljigan bo'ladi, bu hamma vaqt ham patologik jarayon borligini 
ko'rsatmaydi. Bachadon bo'ynining kanali (qoramollarda) faqat tug'uruq vaq­
tida,  tug'uruqdan  keyin  bir  oz  vaqt  va  kuyukish  paytida  ochiq  turadi.  Mol 
kuyukmagan  paytda  bachadon  bo'yni  kanalining  ochiq  turishi  patologiya 
hisoblanadi.
Bachadon  bo'yni  kanalidan  suyuqlik  kelayotgan  bo'lsa,  uning  sababi 
aniqlanadi.
To'g'ri  ichak  orqali  tekshirish. 
Rektal  tekshirishda jinsiy  apparatning 
barcha  ichki  a’zolari  holatini  aniqlashda  imkon  bo'ladi.  Sigirlarda qo'l  to'g'ri 
ichakka  kiritilgandan  keyin  avval  bachadon  bo'yni  topiladi.  Agar  u 
kattalashgan  va  paypaslab  ko'rilganda,  xamirsimon  yoki  juda  qattiq  bo'lib 
unnasa, bu patologiyadan darak beradi. So'ngra, qo'lni bachadon bo'ynidan 
oldinga  surib,  bachadon  tanasi  va  shoxlari  paypaslab  topiladi.  Ayni  vaqtda 
bachadon shoxlarining shakli, katta-kichikligiga, qattiqligi va simmetrikligiga 
ahamiyat beriladi. Bundan tashqari, bachadon devorlarining yuzasi va ichidagi 
moddalarning sifati aniqlanadi.
Paypaslab  ko'rilganda,  bachadonning  bir  qadar  kattalashgani  (xususan, 
fluktuatsiyasi) sezilsa, mazkur molning bo'g'oz-bo'g'ozmasligini aniqlash kerak. 
Shunga qarab, mol yoki davolanadi yoki kasallanmagan, degan fikrga kelinadi.
Shundan  keyin  tuxumdonlar paypaslab topiladi  (tuxumdonlar bachadon 
shoxlarining  uchida joylashgan  bo'ladi).  Shunda ularning  katta-kichikligiga,

shakliga,  konsistensiyasiga,  sezuvchanligi  va  yuzasining  holatiga  e’tibor 
beriladi. Tuxumdonlarning  konsistensiyasi va  katta-kichikligi follikulalarning 
yetilayotganiga yoki sariq tana hosil bo'lganiga qarab, o'zgaradi. Ana shunday 
fiziologik o‘zgarishlar patologiyani aniqlashda hisobga oiinadi.
Normal  holdagi  tuxum  yo'llarini  to'g'ri  ichak  orqali  paypaslab  topib 
bo'lmaydi.  Tuxum  yo‘llari  tugun-tugun,  zieh  yoki  qalqiydigan  tizimchaga 
o'xshagan bo'lsa, bu tuxumdon naylarining katta o'zgarishlarga uchraganligini 
bildiradi.
Anamnez,  tashqi  va  ichki  klinik  tekshirish  diagnoz  qo'yish  uchun, 
ko‘pincha,  aniq  ma’lumot  bermaydi.  Bunday hollarda,  diagnoz qo'yish  yoki 
uni tasdiqlash  uchun  laboratoriyada tekshirish  usulidan foydalaniladi.
Laboratoriyada tekshirish. Laboratoriyada tekshirish ma’lumotlari qanday 
bo'lmasin,  biror  kasallikka  diagnoz  qo'yish  uchun  yordam  beribgina 
qolmasdan,  balki  ba’zan  kasallikning  o'tishi  to'g'risida  taxminiy  bir  fikrga 
kelishga, davolash planini belgilab olish va eng maqsadga muvofiq usullarni 
tanlashga yordam  beradi.
Ginekologiya  amaliyotida  ham  kasallik  sababchisini  topish  maqsadida, 
ham  qindagi  suyuqlik  holatini,  bachadon  va  qindagi  mikroorganizmlarni 
aniqlashga to‘g‘ri  keladi.
Laboratoriya tekshirishi  uchun  namunalar olishdan  oldin jinsiy  a’zolarni 
chayish yaramaydi, siydik yo'lidan va qindan olinadigan suyuqlikni tekshirish 
zarur bo‘lganda esa  kovakni  bo'shatish  ham yaramaydi,  chunki suyuqliklar 
siydik  va  dezinfeksiyalovchi  moddalar  bilan  yuvib  tashlanadigan  bo'lsa, 
olingan  namunada  mikroblar bo'lmasligi  mumkin.
HAYVONLAR  NASLSIZLIGINING  KLASSIFIKATSIYASI
A.  P.  Studensov
Urg'ochi  hayvonlar  naslsizligi 
Erkak  hayvonlar  naslsizligi
Tug‘ma
Infantilizm 
Infantilizm
Frimartinizm 
Kriptorxizm
Germafroditizm
Qarilik
Jinsiy  a'zolarda  atrofik jarayonlar natijasida
Alimentar
O ziq  ratsionining  yetishm asligi,  oriqlanish  semirish  tufayli.  V o y a g a   ye tm a g a n  
hayvonlarni  to'ydirib  oziqlantirmaslik  tufayli  sodir  bo'lgan  infantilizm  natijasida
Ekspluatatsion
Hayvonlarni  noto‘g‘ri  ishlatish  va  ulardan  foydalanish  natijasida
Klimatik  (iqlimiy)
Quyosh  nurining  yetishmasligi  yoki  haddan  tashqari  ko‘p  bo'lishi;  mikroiqlimning 
yomon bo'lishi ham da urg'ochi va erkak hayvonlarni asrashdagi boshqa kamchiliklar 
tufayli  sodir bo'ladi.

S u n ’iy  o rttirilg an
Noto‘g‘ri  va  bevaqt  o'tkazilgan  sun’iy va  tabiiy  qochirish;
Shartsiz jinsiy  reflekslar;
Urug'ning  noto'g'ri  olinishi,  saqlanishi  va jo'natilishi;
Ustiga  shartli  (nuqsonli)  reflekslaming  paydo  bo'lishi;
Mustahkam  shartli  reflekslar  ustiga  shartsiz  reflekslaming  paydo  bo'lishi.
S u n ’iy  y o 'n a ltirilg a n
Urg'ochi  hayvonlarni jinsiy yetukligidan  fiziologik  yetilishigacha  alohida  asrash; 
Erkak  hayvonlarni jinsiy yetukligidan  fiziologik yetilishigacha  alohida  asrash; 
Laktatsiya  davrni  uzaytirish  maqsadida jinsiy  sikllami  rejali  qo‘yib  yuborilishi; 
Vazektom iya,  axtalash  va  boshqa  sterillaydigan  operatsiyalar  o'tkazilganda  jinsiy 
va  boshqa  a ’zolar  kasalliklari  natijasida;
Tuxum  yo'llarini  ochish  va  boshqa  sterillaydigan  operatsiyalar o'tkazilganda. 
S im p to m a tik
Jinsiy  va  boshqa  a ’zolar  kasalliklari  natijasida 
Qisir qolishning  oldini  olish.
Qisir  qolishning  oldini  olish  uchun  har  bir  xo'jalikda  quyidagi  umumiy  xo'jalik  —  
zooveterinar chora-tadbirlarni  o'tkazish  lozim.
I
HAYVONLARNI  T O ‘G ‘RI  OZIQLANTIRISH
Hayvonlarni  to'yimli  oziqlar bilan  oziqlantirmaslik qisir qolishning  asosiy 
sabablaridan  biri  (alimentar  qisir  qolish).  To'liq  oziqlantirmaslik,  ayniqsa, 
bo‘g‘ozlikning oxirgi  ikki  oyida salbiy ta’sir etadi.
Shuni  eslatib  o'tish  kerakki,  qish  va  bahorda  to'liq  oziqlantirilmagan 
sigirlarning  50%  ida  yozgi  paytda  ham  moddalar almashinuvi  tiklanmaydi. 
Shuning  uchun  har  bir  xo'jalikda  yetarli  yem-xashak  bazasini  yaratib, 
hayvonlarning yoshi, tirik massasi, fiziologik holati va mahsuldorligiga qarab, 
me’yordagi yem-xashak bilan ta’minlash zarur. Xo'jalikda ko'proq qand lavlagi 
ekilishi  va  sutdan  chiqqan  sigirlar  ratsioniga  ulardan  kiritilishi  maqsadga 
muvofiqdir.
Moddalar  almashinuvi  nazorat  qilish  va  oziqlantirishni  tartibga  solish 
maqsadida vaqti-vaqti bilan (ayniqsa, qish va bahor) sigirva g'unajinlar qonida 
kalsiy, fosfor, karotin, oqsil va rezerv ishqorlik darajasini tekshirib turish lozim.
S. 
A.  Aminov  va  boshqalar  Samarqand  viloyati  Oqdaryo  tumanidagi 
«Bobir  nomli»  va  «O'zbekiston»  jam oasi  xo'jaliklarida,  P astdarg'om  
rayonidagi  Do'stlik  va  Payariq  tumanidagi  Mustaqillik  jamoa  xo'jaliklarida 
olib borilgan tekshirishlar shu xo'jalikdagi bo'g'oz sigirlar qonida qish va erta 
bahor  fasllarida  kalsiy,  karotin  miqdorining  va  rezerv  ishqorlik  holatining 
me’yordan  kam ekanligini  ko'rsatdi.
Tekshirishlar natijasiga ko'ra, sigirlar ratsioniga 50— 70 g monokalsiy fosfat 
(tarkibida  17,6% kalsiy,  24% fosfor saqlaydi),  beda uni va bo'r qo'shildi.

Agarda ratsionda vitaminlar yetishmasa, bu vitaminlarni ham qo'shimcha 
kiritish  lozim.  Bu  preparatlar  5  marta  har 3—5  kunda  bir  martadan  bo‘g‘oz 
sigirlarga  quyidagi  miqdorda  muskuliga  yuborildi:  vitamin  A-200  ming  ME, 
vitamin  D-5  ming  ME,  vitamin  E-10  mg.  Bular o'rniga  5— 10  ml trivitaminni 
qo‘llash  ham  maqsadga muvofiqdir.
Agarda  yod  mikroelementi  yetishmasa,  kuzda,  qishda  va  bahorda  har 
kuni  yem  bilan  bo'g'oz  sigirlarga  2—3  tabletka  kayod  preparatidan  berish 
yaxshi  natija  beradi.  Kayod  preparatini  sog‘iladigan  sigirlar  va  buqalarga 
berilganda,  ular mahsuldorligining  oshishi  kuzatilgan.
Moddalar  almashinuvining  yaxshilanishi,  yo‘ldoshning  saqlanishi  va 
buzoqlarda  dispepsiya  kasalligining  oldini  olish  uchun  bo'g'oz  sigirlar 
tug'ishiga 25  kun  qolganda,  ratsiondan  silosni  chiqarish,  uning  o'rniga  8— 
10 kg yarim qand lavlagi  kiritish  kerak. Bo‘g‘oz sigirlar ratsionida esa 100 kg 
oqsilga 80— 150 g  uglevod  bo'lishini ta’minlash  lozim.
Sigirlarning  yashash  sharoitini  yaxshilash. 
Har  bir  xo'jalikda  yaxshi 
jihozlangan  molxona  va  sayr  maydonlari  bo'lishi  kerak.  Sigirlarni  qoidaga 
asosan,  saqlash  va tug'ishiga  50—60  kun  qolganda,  sog'ishni  to‘xtatishga 
katta e’tibor beriladi.
Bo‘g‘oz va sog'ishdan  ozod  qilingan  sigirlarni  alohida-alohida guruhlarga 
ajratish maqsadga muvofiqdir. G‘unajin va sigirlarni, ayniqsa, tuqqanidan so‘ng,
3—4  kun  o'tgach,  har  kuni  sayr  qildirish  zarur.  Buning  uchun  ularni  ferma 
atrofini aylantirib,  kuniga  1—2 marta 2—3 km masofaga haydab turish lozim.
Yuqoridagi  shartlarga  asosan,  ayniqsa,  buzoq  va  g'unajinlarni  o'stirish- 
ga  ixtisoslashtirilgan  xo'jaliklar  zarur.  Ob-havo  (yorug'lik,  yuqori  harorat, 
ammiak,  namlik)  natijasida  qisir  qolishning  oldini  olish  uchun  fermadagi 
sanitariya  holatini  keskin  yaxshilash  lozim.  Buning  uchun  molxonadagi 
yorug'likni  me’yorga  keltirish,  havo  almashinishini  tartibga  solish,  ferma 
atrofida  yaxshi  mikroiqlim  yaratish,  sigir  va  buqalarni  cho'miltirish  uchun 
dushlar qurish  maqsadga muvofiqdir.
Fermada  tug'uruqxonalar  va  yangi  tug'ilgan  buzoqlar  uchun  profilak- 
toriylar  tashkil  qilish  lozim.  Tug'ishiga  10  kun  qolgan  sigirlar  yaxshilab 
tozalanganidan  keyin  tug'uruqxonaga  o'tkaziladi,  veterinariya-sanitariya 
qoidalariga qattiq amal qilinadi, tug'adigan sigirga va buzoqchalarga birinchi 
yordam  berish  uchun  navbatchilik yo'lga qo'yiladi.
Sigirning  tug'ishi  yaxshi  o'tishi  uchun  tug'uruqxonalarda  alohida  joylar 
(bokslar) tashkil qilinadi. Bokslarga sigir tug'ishidan 2—3 kun ilgari o'tkaziladi.
Sigir  tuqqanidan  keyin  darhol  buzog‘ini  yalashga  imkon  berish  shart. 
Buzoq kamida 5— 7 kun onasini emishi kerak. Lekin bunda buzoq emishidan 
ilgari,  sigir yelinlari  issiq  suv bilan yaxshilab yuvilib artilishi  zarur.
Yuqoridagi chora-tadbirlarning o'tkazilishi yo'ldosh ajralishini tezlashtiradi, 
yelin  kasalliklarining  oldini  oladi,  sigirlar  jinsiy  davrini  tezda  tiklaydi  va 
buzoqlarni  saqlab qolish  ta’minlanadi.
S u n ’iy  qochirish  samaradorligini  oshirish. 
Buning  uchun  rayonlarda 
sun’iy  qochirish  kooperativ  ishini  yaxshilash  va  bu  tashkilotni  malakali 
mutaxassislar bilan  ta’minlash  zarur.  Buning  uchun  shunday tashkilotlarda

vetshifokor-ginekolog  ish  olib  borsa,  maqsadga  muvofiq  bo'lar edi.  Har  bir 
fermada  standart  asosda  ko‘rilgan  va  yaxshi  jihozlangan  sun’iy  qochirish 
punktlari tashkil qilish  kerak.
Sun’iy qochirish  punktiarida  ishlash  uchun  mutaxassis-osemenatorlarni 
tanlab  olib,  ula rning   m alakasini  o sh irish g a   katta  e ’tib o r  b eriladi. 
Osemenatorlar sigirlarni  sun’iy qochirishdan  tashqari,  ularning  bo'g'ozligini 
aniqlashni  ham  bilishlari shart.
Q ochirish  yoshidagi  g‘unajin  va  sigirlarni  ve terinariya-sanitariya 
qoidalariga  rioya  qilgan  holda,  sun’iy  urug'lantiriladi.  Ularning  qiniga  issiq 
oyna  va  shpris-kateter  kiritiladi.  Sun’iy  qochirish  paytida  xona  shovqin 
bo'lmasligi  va  hayvonlar  bilan  yumshoq  muomala  qilish  kerak.  Qochirish 
oldidan sperma sifati tekshiriladi.  Agarda xo‘jalikda buqalar bo'lsa,  ularning 
spermasi oyiga bir marta nazorat qilinadi.  Sun’iy qochirish  uchun yangi olin- 
,  gan  sperma 8  bail,  muzlatilgani — 4  balliga  ishlatiladi.
I 
Sun'iy qochirishga taalluqli hamma hujjatlarni osemenator olib borganligi 
1
  uchun  u  naslchilik  bo'yicha  zootexnik  bilan  birgalikda  fermadagi  hamma 
hayvonlarni  inventarizatsiyadan  o'tkazadi.
Sigirlarning  kuyuga  kelganligini  aniq  bilish  uchun  sun’iy  qochirish 
kalendari,  bo'g'oz  sigirlar  uchun  kartoteka,  sigirlar  tartib  soni  yozilgan 
taxtachalarga jetonlar osish  kabi tadbirlarni o'tkazish  lozim.
Sigirlarda qimirlamaslik refleksi aniqlangandan keyingina ikki marta (orasi
12  soat)  qochiriladi.  Agarda  sigirda  kuyukish  alomatlari  uzoq  davom  etsa, 
ikkinchi qochirishdan  12  soat o'tkazib,  uchinchi  marta qochiriladi.
Sigirlarning kuyuga kelganligi haqida sog'uvchilar, molboqarlar, brigadirlar 
yoki ferma mudirlari osemenatorga xabar beradilar.
Agarda  xo'jalik  hayvonlarining  jinsiy  a’zolarida  uchraydigan  yuqumli 
kasalliklardan (trixomonoz, vibrioz, brusellez) holi bo‘lsa, sigirlarning kuyuga 
kelganligini  aniqlash  uchun  vazektomiya  qilingan  buqalardan  ertalab  va 
kechqurun 1— 1,5 soat foydalanilsa bo'ladi. 70% hollarda sigirlarning kuyuga 
kelishi  kechqurun  va  kechasi  kuzatiladi.  Sigirlarning  kuyukishi  sutkasiga 2 
marta aniqlansa, 60%, uch marta 80— 90% va kecha-kunduz aniqlansa, 98— 
100% to‘g‘ri  natijaga erishish  mumkin.
Bizning  sharoitimizda  kuyukkanlikni  ertalab,  kunduz  kuni  va  kechqurun 
sog‘ish  paytida,  hayvonlarga qarash va sayrga chiqarishda aniqlash yaxshi 
natija  beradi.  Qochirish  natijasini  aniqlash  uchun  kuyukish  m uddati 
yaqinlashgan sigirlarning sag'riniga ertalab bo‘r bilan belgi qo'yiladi. Sayrdan 
keyin,  surtilgan  bo‘r  belgilari  uchirilgan  va  junlari  hurpaygan  bo'lsa,  sigir 
kuyuga  kelganligidan  dalolat beradi va  ularni  ajratib sun’iy qochiriladi.
Sigirlarni birinchi kuyukishda urug'lantirish bir yilda har bir sigirdan bittadan 
buzoq  olishning  omilidir.  Birinchi  kuyuda  30%  sigirlar,  ikkinchisida  72%  va 
uchinchisida 74% sigirlar urug’lanadi. Qochirish vaqti ham katta ahamiyatga 
ega.  Kuyukish boshlanganda qochirilsa,  44%, 
0
‘rtasida — 82%, oxirida esa
—  75%  sigirlar  urug’lanadi.  Shuning  uchun  sigirlarni  jinsiy  mayllikning 
0
‘rtasida,  sog'ishdan  oldin  qochirish  maqsadga  muvofiqdir.

Sun’iy qochirilgan  sigirlar bir necha daqiqa stanokda turishi va kuyukish 
oxirigacha molxonada  bog'langan  holatda saqlanishi  lozim.
Veterinariya xizmati. Qisirlikning oldini olish va tuqqandan keyingi davrda 
har bir xo'jalikda sigirlarni  akusherlik va ginekologik tekshirishdan  (dispan- 
serizatsiya)  o'tkazishni  tashkil  qiiish  kerak.  Bu  ishni  sigirlar tuqqandan  7— 
14 kun o'tgach, o'tkazish  lozim.  Sigirlar tuqqandan  keyin uch guruhga bo'li- 
nadi:
Birinchi  guruh  —  normal  tuqqan  sigirlar,  ikkinchi  guruh  —  yo'ldoshi 
kechikib  ajralgan  sigirlar,  uchinchi  guruh  —  tuqqandan  keyin  yo'ldoshi 
tushmagan  va  bolaning  ona  qornida noto‘g‘ri joylashgan  paytda akusherlik 
yordami  berilgan  sigirlar.
Ikkinchi guruh sigirlar tuqqanidan keyin bachadoni yallig'lanmasligi uchun 
har  100  kg  tirik  vazniga  8— 10  TB  pituitrin  va  oksitotsin,  1%  li  sinestrol 
eritmasidan  5  ml  va  4  soat  o'tgach,  0,5%  li  prozerin  eritmasidan  2  ml  yoki 
har 1  kg tirik vazniga 1 % brevikollin eritmasidan 0,6 ml teri ostiga yuboriladi. 
Bu dorilarni 12—24 soatdan keyin takror ishlatish mumkin. Bunday davolashni 
kechqurun  qo'llasa,  foydasi  qo'proq  bo'ladi,  chunki  tug'ish  yo'llaridagi 
qoldiqlarning  (loxiy)  chiqishi osonlashadi.
Uchinchi guruh sigirlarga biyoxinol preparatidan  har  100  kg tirik vazniga
3  ml  dan  haroratini  40°  ga  yetkazib va yaxshilab  chayqab,  muskul  orasiga 
yuborish  lozim.  Davolash  uch  kundan  keyin  yana  takrorlanadi.  Undan 
tashqari,  teri  ostiga  pituitrin,  oksitotsin,  sinestrol,  bachadon  ichiga  esa 
furazolidon tayoqchalari, septimetrin, ekzuter, tribrissen preparatlarini qo'llash 
lozim.
Sigirlar  tuqqach  30  kun  o‘tgandan  keyin  va  tanalar  voyaga  yetgach,  1 
oydan so‘ng, kuyukmasa yoki urug'lanmasa, ulardispenserizatsiya ko'rigidan 
o'tkaziladi.
Ginekologik  ko'rikdan  o'tkazishda  qon  zardobida  oqsil,  kalsiy,  fosfor, 
karotin va rezerv ishqorlik darajasini tekshirish  katta ahamiyatga ega.
Yuqorida  ko'rsatilgan  amaliy  ishlarning  bajarilishi  sigirlarning  qochirish 
indeksi,  qisirlik  kunlari  hamda  servis  davrlari  qisqaradi.  Kontrol  sigirlarga 
nisbatan tajribadagi sigirlardan 80— 100 kg sut va har 100 bosh sigirdan 8— 
10 bosh  ko‘p buzoq  olishga erishiladi.
Tavsiya  etilgan  agro-zooveterinariya  qoidalariga  rioya  qilib,  tashkiliy va 
xo'jalik  ishlarini  muntazam  to‘g‘ri yo'lga qo'ygan  taqdirda,  har bir xo'jalikda 
ginekologik kasalliklarning oldini olgan va qisirlikni yo'qotgan bo'lamiz hamda 
har  100  bosh  sigir va g'unajindan  100 ta buzoq  olishga erishamiz.

XIII  b o b  
GINEKOLOGIK  KASALLIKLAR
HAYVONLARNI  JINSIY  FUNKSIYASINI  STIMULLASH 
JINSIY  LABLAR,  QIN  DAHLIZI  VA  QIN  KASALLIKLARI
Y
Vulvit. 
Jinsiy  lablarning  yallig'lanishi  birlamchi  va  ikkilamchi  bo'lishi 
mumkin.
Sabablàri. 
Birlamchi yallig'lanishga jinsiy lablarning jarohatlari va lat yeyishi 
ko'proq uchraydi. Bu, hamma uy hayvonlarida, lekin  qoramolda ko'proq uchraydi. 
Bu  kasallikiar turli  lixonik shikastlardan  va  ko'pincha,  molni  boshqa  hayvonlar 
shoxi bilan suzganda (mollar, xususan, yaylovda boqilganda),  kelib chiqadi.
Ikkilamchi vulvitlar yallig‘lanish o'choqlaridan (servisitlar, endo-metriylarda) 
oqib tushgan yiringdan terining ta’sirlanishi va ilvillab ketishidan kelib chiqadi. 
Trixomonozda  tashqi  jinsiy  a’zolar  terisining  yallig'lanishi,  ayniqsa,  ko‘p 
ko'riladi.
Kasallik belgilari va  aniqlash. 
Mol ko'zdan kechirilganda, jarohatlar va 
lat  yegan  joyiar  topiladi.  Ba’zan  jinsiy  lablar  yallig‘lanish  natijasida  seroz 
suyuqlik, shilimshiq yoki venoz qonning to'planib qolishi oqibatida, anchagina 
shishib  qoladi.  Ko'pincha,  qalqib turadigan  chekli  o'smalarga  o'xshash  ge- 
matomalar  hosil  bo'ladi.  Yiringlatuvchi  mikroblar  yaraga  tushganda,  ular 
murakkablashib,  abssesslar, flegmonalar va sepsis paydo  bo'lishi  mumkin.
Kasallikni  davolash. 
Kichikroq  jarohatlar  tozalanib,  dizinfeksiyalovchi 
eritmalar bilan yuviladi. Agar jarohat yangi, parcha-parcha bo'lsa, ezilgan joylari 
ko'rinmasa, tugun choklar solinib, jarohat bo‘shlig‘iga doka drenaj 
q o 'y ü a d i.
Gematomalar kesiladi, nekrotik (butunlay yaroqsiz)lari olib tashlanadi va 
keyinchalik xuddi ochiq jarohatdagidek davolanadi.
Jarohatga  yoz  vaqtlari  qurt  tushm asligi  uchun  muntazam  suratda 
Vishnevskiy  linimenti  (kseroform  5,0,  qoramoy  3,0,  kanakunjit  moyi  100,0) 
yoki pashshani cho'chitadagan  hidli  malhamlar surib turiladi.
Jarohatni davolash bilan bir qatorda, ikkilamchi vulvitga sabab bo'iadigan 
har xil oqmalar yoki siydikdan yallig‘langan to'qimalar kaliy permanganatining 
iliq eritmasi  bilan  kuniga ikki-uch marta yuviladi va ustiga moy surib turiladi.
QIN  BO ‘SHLIG‘INING  TORAYIB  QOLISHI
Sabablari. 
Bu  kasallik musqo'llarning  o‘sib qolishi tufayli chandiqlanish, 
tug'magan urg'ochi mollarda qizlik pardasining zo‘r berib taraqqiy qiiishi tufayli 
kelib chiqadi.

Bundan tashqari, qin devorlarining jarohatlanishi natijasida paydo bo'lgan 
biriktiruvchi  to'qimalar  qin  bo'shlig'ining  qisman  torayishiga  sabab  bo'lishi 
mumkin.
Kasallikni  davolash. 
Qin  bo‘shlig‘ining  torayishi  jarrohlik  yo‘li  bilan 
bartaraf etiladi.  Bunda ko‘p qon oqmasligi uchun imkoni boricha uchi tumtoq 
asboblardan foydalaniladi.  Qin devorlaridagi to'siqlar oldin  ularga yaxshilab 
moy surilgandan  keyin  ajratiladi.  Shilimshiq  parda juda  sezgir bo'lsa,  5%  li 
kokain moyi surish maqsadga muvofiqdir. Operatsiya natijasida hosil bo'lgan 
katta-katta jarohatlar batamom  bitib ketgunicha,  odatdagidek davolanadi.

Kataloq: filesarchive
filesarchive -> 0 ‘zbekist0n respublikasi oliy va