Şahin Fazil

 
VI . 22 fevral. 
 
 Sürət  qatarı.  Senday-Matsuşi-
ma istiqaməti. Matsuşima şəhəri. Zuy-
ganji  mə`bədi.  Mə`bədin  geniş  həyə-
tindəki  müxtəlif  budda  heykəlləri    və 
fontanlar.  Zuyganji  İncəsənət  Muzeyi. 
Muzeyin müxtəlif  guşə və mərtəbələri. 
Çoxsaylı  eksponatlar. Sendaya dönüş. 
“ Kamikadze” adlı şeirim. 
 
Bu  gün  heç  bir  tədbir  nəzərdə  tutulmamışdır.  Bu 
gün  sadəcə  olaraq  gəzinti  günümüzdür.  Dünən  yaponlar 
haqqında bir qəzəl yazmışam: 
 
Aləmlə girib bəhsə fərasətli yaponlar. 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
101 
Heyrətdə qoyur aləmi heyrətli yaponlar. 
 
Qeyrətlə sevər torpağı qeyrətli oğullar, 
Qeyrətlə sevir torpağı qeyrətli yaponlar. 
 
Var burda təmizlik ki, digər ölkədə varmı? 
Zəhmətlə çatıb məqsədə zəhmətli yaponlar. 
 
 
Heç yerdə görə bilmədiyim paklığı gördüm, 
İbrətdi bugün bizlərə ibrətli yaponlar. 
 
Davranmağı ərkanla, nəzakətlə, ədəblə 
Təlqin eləyir xəlqə nəzakətli yaponlar. 
 
Dövlət var elə, sanki onun qanunu yoxdur, 
Qanunları işlək ulu dövlətli yaponlar. 
 
Rəbb hörməti vardır deyə hörmətli olublar, 
Alqış sizə, əhsən sizə hörmətli yaponlar. 
 
Mə’murları, Şahin, necə də düzlüyə məftun, 
Düzgünlüyü vardır deyə – sərvətli yaponlar. 
 
21 fevral, Senday 
 
Şaiqin  mənə  etdiyi  dünənki  təklifə  görə  bu  gün 
tarixi bir yerə getməliyik: Sendaydan təxminən 50-60 km. 
aralıda  yerləşən  Matsuşima  körfəzindəki  şəhərə  və 
istirahət güşəsinə. 
Qatara əyləşib yola düşdük. Seiçi Kitaqava və Vaja 
Kiknadze də bizimləydilər. 
Şahin Fazil 
 
 
102 
Ətrafı  seyr  edirəm.  Əcəb  təmiz  təbiətdir.  Yağış 
yağmağa  başladı.  Ətraf  daha  da  təzələndi.  Sizə  təəccüblü 
gəlməsin, əziz oxucular. Palçıq yoxdur bu yerlərdə. Asfalt 
qapqara,  maşınlar  tərtəmiz.  Burada  maşınları  yumağa 
ehtiyac yoxdur. Ayaqqabılar silinmir. Hər yandan təmizlik 
yağır,  təbiət  göz  oxşayır.  Yol  boyunca  yanından 
keçdiyimiz evlərə də göz yetirirəm. Evlərin damları. Sanki 
bu  damlar  bu  adamların  əlləriylə  çimdirilib,  asfalt  da, 
ağaclar da yuyundurulub. 
Baharın  tezliklə  yetişəcəyi  duyulur.  Bə’zi  budaqlar 
tumurcuqlayıblar.  Həyətləri,  hətta  evlərin  balkonlarını  da 
«Çin  qızılgülü»  adlandırılan  güllər  bəzəyir.  Gülsevərdir 
yaponlar.  Yol  boyunca  həmişəyaşıl  sərv,  şam,  küknar 
ağacları.  Mən  Yaponiyanı  dünyanın  böyük  bir  güldanı 
kimi təsəvvürümdə canlandırdım və bir bayatı yarandı: 
 
Qoynunda şəlalə – min, 
Qucağında lalə – min. 
Yaponiya ölkəsi 
Güldanıymış aləmin. 
 
Matsuşima şəhəri,  
22 fevral 
 
Qışda  bahar.  Sakura  çiçəkləri,  ərik  gülləri,  «Çin 
qızılgülləri»... 
Matsuşimadayıq.  O  qədər  də  böyük  olmayan  bir 
şəhər. Sakit Okean suları Matsuşimanın ayaqlarını yalayır. 
Məşhur yapon hayku janrlı şe’rin yaradıcılarından sayılan 
M.Başo  da  olub  Matsuşimada.  M.Başo  haqqında  bir  neçə 
söz: 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
103 
Bir  qədər  yuxarıda  hayku  barədə  qısa  mə’lumat 
vermişdim.  Yapon  haykularının  mütaliəsi  məni  bu  janra 
olduqca  həvəsləndirdi:  qısa  şe’rlərdə  böyük  mə’nalar.  Və 
bu mənaları hər oxucu özü bildiyi kimi qavrayır, dərk edir. 
Müxtəlif  ölkələrin  Aleksey  Andreyev,  Mixail  Sapeqo, 
Anita  Vircil,  Böyükxan  Pərviz,  Elşad  Səfərli  kimi  şair  və 
mütərcimləri  də  hayku  yazmışlar.  Mən  də  cəsarət  edib 
yazdım,  nəticədə  «Azərbaycan  haykuları»  adlı  kitab 
yarandı.  Gözəl  janrdır  hayku.  Azərbaycan  haykusunun 
tədqiqatçılarından  Rəşad  Quluzadə  yazır:  «Haykuda  məni 
cəlb  edən,  onun  son  dərəcə  yığcamlığına  baxmayaraq, 
böyük  poemaların,  romanların  deyə  bilməyəcəyini 
oxuculara çatdırmaq xüsusiyyətidir» (Bax: «Yapon dili və 
mədəniyyəti 
sahəsində 
xarici 
ölkə 
tələbələrinin 
tədqiqatları» jurnlaı, səh. 145). 
Qayıdaq M.Başoya. Onun bir neçə haykusu: 
 
«Gül pətəyindən arı 
Asta-asta çıxır, 
Ah, necə də həvəssiz». 
 
«Qış günəşi. 
Kölgəm mənim buzlayır 
Atın belində». 
 
«Şeh damcılayır 
Dünyamızın çirkini 
Yox etmək üçün». 
 
«Bu ildə də yenidən 
Meymunun maskası 
Şahin Fazil 
 
 
104 
Meymundadır». 
 
Mən 
Matsuşimada 
olarkən 
eşitdim 
sanki 
M.Başonun bu yerdə əbədi qalan addım səslərini. Bir daha 
yetişdi mənə onun hissləri, duyğuları, kədəri, sevinci. Başı 
dolu haykuçu olub Başo. 
Mənim  «tənqidçi»  adlanan,  yaxud  adlandırılan 
qələm  əhlinə  münasibətim,  nə  gizlədim,  yaxşı  deyil. 
Uydurulmuş  yaradıcılıq  peşəsidir.  Məgər  Nizami,  Sə’di, 
Hafiz,  Füzuli  dövründə  tənqidçilər  olublarmı?  Zənnimcə, 
tənqidçi  nə  şair,  nə  də  yazıçı  ola  bilən  ədəbiyyat 
«həvəskarı»dır,  o,  «filan  şair  yaxşı,  filan  ortabab,  filan 
pisdir» 
deyə 
mühakimə 
yürüdür, 
onların 
ədəbi 
yaradıcılıqlarını onlardan zəif ola-ola təhlil edir, tə’rifləyir, 
pisləyir.  Əgər  Səməd  Vurğun,  Süleyman  Rüstəm,  Rəsul 
Rza  kimi  ordenli  şairlər  hayku  yazsaydılar,  tənqidçilər 
onların 
hayku 
yaradıcılıqlarını 
gen-bol 
tə’rifləyər, 
barələrində  məqalə  və  monoqrafiyalar  yazardılar.  Bu  gün 
hansı  tənqidçi  Böyükxan  Pərvizdən,  Elşad  Səfərlidən 
hayku yazan şairlər kimi söz deyib? «Onlar nə yazacaqlar 
ki?»  deyə  düşünən  tənqidçi,  şe’rlərini  heç  oxumadan  bu  
şairlərə  və  şəxsən  mənə  əhəmiyyət  vermir.  Vaxtilə 
türkdilli ədəbiyyatda, mə’lumdur ki, qəzəl janrı da yox idi. 
Qəzəli  ərəblər  (Xəlil  ibn  Əhməddən  başlayaraq) 
yaradıblar,  amma  artıq  neçə  əsrdir  ki,  qəzəl  Azərbaycan 
ədəbiyyatının  doğma  poetik  janrı  kimi  özünə  vətəndaşlıq 
hüququ  qazanmışdır.  Yaxud,  sovet  janrı  (ingilislərin?) 
bizim mlli ədəbiyyatımızda yox idi. İnanıram ki, hayku da, 
indi  yox,  bir  neçə  illərdən  sonra  ədəbiyyatımızda  doğma 
janr 
sayılacaqdır. 
M.Başonun 
haykularına 
diqqət 
yetirdinizmi?  Nə  qədər  lakonik  və  mə’nalı  şe’rlər!.. 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
105 
Haykular  haqqında  eşidib  yox,  oxuyub  fikirləşmək 
lazımdır: 
 
Mənim şe’rlərimi 
Oxuyub sətir-sətir, 
Dərk edib şe’r-şe’r, 
Çevirib varaq-varaq  
fikirləş. 
Mənim şe’rlərimi 
Fikirləşib oxuma, 
Oxuyaraq fikirləş. 
 
(İkinci Divan, səh. 558-559) 
 
Yaponşünas 
Rəşad 
Quluzadənin 
mə’lum 
məqaləsində  Şahin  Fazil  haykuları  haqqında  müsbət 
fikirlər 
vardır 
(bunu 
mənim 
qeyri-təvazökarlığım 
sanmayın.  Mən  demirəm  ki,  Rəşad  Quluzadə  deyir):  «... 
Şahin Fazilin sevgi mövzusunda yazılmış haykuları əsasən 
sevgili  yar  ilə  olan  söhbət,  sevgiliyə  olan  hisslərin 
tərənnümü,  sevgili  haqqında  olan  xatirələrin  təsviri 
formasında işlənmişdir: 
 
Özünü sıx mənə, 
Qoyma üşüsün 
Divarda kölgəmiz». 
 
Digər tərəfdən, onun haykuları arasında qəm-kədər, 
qüssə mövzuları da az deyil. 
 
Tut əlimi, 
Şahin Fazil 
 
 
106 
Əlim çirkli deyil, 
Göz yaşımla yumuşam. 
 
Şair  göz  yaşını  tökərək  ağladığını  «əlimi  göz 
yaşımla yumuşam» deyə ifadə edir. 
Şahin  Fazilin  haykularında  təbiət  mövzusu  da  əsas 
mövzulardan biridir: 
 
Quru budaq 
Ölüdür onsuz da, 
Yaşı sındırma, külək! 
 
Qarşısına  çıxan  hər  şeyi  sındırıb  dağıdan  küləkdən 
şair  heç  olmazsa  hələ  cavan  olan  budağı  sındırmamağı 
xahiş edir. 
Şahin  Fazilin  haykularında,  bunlardan  başqa, 
«Tanrı», «İnsanlara müraciət» kimi mövzular da var: 
 
Ey Allah, 
Çata bilmirəm sənə, 
Əlim aşağıdır. 
 
Burada  Tanrının  dahiliyi,  əlçatmazlığı  və  bununla 
yanaşı  insanların  gücsüzlüyü  haqqında  danışılır»  (Bax: 
Göst. jurnal, səh. 147-148). 
Matsuşimanın  sahildən  bir  qədər  uzaq  olan 
Zuyganji adlı mə’bədgahına gəldik.  
Yaponiya  mə’bədlər  diyarıdır.  Mə’bəd  yaxud 
mə’bədgah. Hər iki istilah ibadətgah deməkdir. İbadətgah, 
yəni insanların ibadət etməyə gəldikləri müqəddəs yer. Bu 
ölkədə  qədimdən  bəri  iki  din  (sintoizm  və  buddizm) 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
107 
mövcuddur  ki,  hər  ikisi  geniş  yayılmışdır.  Hər  iki  dində 
konfutsiçik tə’limi əsas yer tutur. 
Mən  indicə  «iki  din»  ifadəsi  işlətdim  və  hər  iki 
dində  konfutsiçilik  tə’liminin  əsas  yer  tutduğunu  qeyd 
etdim.  Yaponiya  və  yaponlar  haqqında  oxuduğum 
kitabların  böyük  əksəriyyətində  məhz  iki  dindən 
sintoizmdən  və  buddizmdən  danışılır.  Bəkir  Nəbiyev  də 
«Yaponiyada  mövcud  olan  hər  iki  dinə  (sintozim, 
buddizm) məxsus irili-xırdalı onlarla bu cür mə’bəd şəhəri 
üzük qaşı kimi dövrələmişdir» yazır (Bax: Bəkir Nəbiyev. 
Göst.  kitab,  səh.  695).  «Sakura  budağı»nda  yaponşünas 
jurnalist  V.Ovçinnikov  da  əsasən  iki  dindən  danışmasına 
baxmayaraq  konfutsizmə  əsərində  «üçüncü  din»  kimi 
baxmışdır.  Onun  kitabına  nəzər  yetiririk:  «Yaponun 
qəlbində  üç  din  iz  qoymuşdur.  Sinto  yaponları  təbii 
gözəlliyə  həssaslıq,  təmizkarlıq  və  allahdan  törəmələri 
haqqındakı 
əfsanələr 
vermişdir. 
Buddizm 
yapon 
incəsənətinə 
öz 
fəlsəfəsini 
əlavə 
etmiş, 
taleyin 
kəşməkeşlərinə  dözmək  üçün  xalqdakı  fitri  mətanəti 
möhkəmləndirmişdir. Nəhayət, konfutsizm özü ilə belə bir 
ideya  gətirmişdir  ki,  mə’nəviyyatın  əsası  yaşlılara  və 
yuxarı  rütbəlilərə  minnətdarlıq  kimi  başa  düşülən 
sədaqətdir»  (Bax:  Sakura  budağı,  səh.23).  Yapon  dinləri 
haqqında  belə  söz  açmasına  baxmayaraq,  «Sakura 
budağı»nda  yenə  də  fəqət  iki  dindən  təfərrüatla  danışılır. 
Oxuyuruq:  «Mə’bədlərə  aparan  yolların  özləri  də 
müxtəlifdir.  Sinto  mə’bədinə  aparan  yola  həmişə  çınqıl 
tökülür ( mən bunu Zuyganji mə’bədində gördüm – Ş.F.), 
adamın ayağı çınqıla batır. Ekskursiyaya gələnlər çox vaxt 
təəccüblənirlər, məgər Meydz parkının xiyabanlarına asfalt 
döşəmək olmaz? Lakin piyada üçün narahat olan bu yolun 
Şahin Fazil 
 
 
108 
dini  mə’nası  vardır.  İnsanın  ayağı  altındakı  çınqıl  sanki 
dindarın beynindən bütün kənar fikirləri qovub çıxarır, onu 
allahla söhbətə hazırlayır. Budda mə’bədinə isə adətən daş 
tavalardan düzəldilmiş dolanbac, ensiz yollar aparır. 
Nəhayət,  dua  edənlərin  özlərinin  hərəkətlərinə 
baxıb din haqqında fikir yürütmək olar. Adamlar mə’bədin 
qabağında dayanıb əl çalırlarsa (bir qədər aşağıda əl çalma 
mərasimi  haqqında  akad.  Bəkir  Nəbiyevin  də  izləməsini 
vermişik  –  Ş.F.),  sinto  allahlarının  diqqətini  cəlb  etmək 
istəyirlər.  Lakin  onlar  hindlilər  kimi  dinməz  durub 
başlarını  sinələrində  qoşalaşdırdıqları  ovuclarına  tərəf 
əyirlərsə, deməli Buddaya müraciət edirlər. 
Əcnəbi  bu  fərqləri  tədriclə  öyrənəndən  sonra 
nəhayət Yaponiyada nə qədər sintoçu və nə qədər buddaçı 
olduğu  haqqında  sual  versə,  cavabında  çox  qəribə 
rəqəmlər  eşidər.  Həmin  rəqəmlərdən  elə  çıxar  ki,  ölkədə 
dindarların  sayı  əhalinin  sayından  iki  dəfə  çoxdur.  Bu,  o 
deməkdir  ki,  hər  bir  yapon  özünü  həm  sintoçu,  həm  də 
buddaçı sanır, hər iki dinin mərasimlərində iştirak edir. 
Allahların  bu  cür  yanaşı  durmalarını  nə  ilə  izah 
etmək  olar?  Onlar  hər  bir  yaponun  qəlbində  necə  yer 
tapmışlar və öz aralarında necə yola gedirlər? Suallara belə 
cavab  vermək  mümkündür:  əməyin  qəribə  bölgüsü 
sayəsində  sinto  insan  həyatındakı  bütün  fərəhli  hadisələri 
götürmüş,  kədərli  hadisələri  isə  buddizmə  vermişdir. 
Uşağın  anadan  olması  və  toy  sinto  mərasimləri  ilə  qeyd 
edilirsə,  dəfn  və  sələflərin  yası  budda  mərasimləri  ilə 
keçirilir. 
Yeni  doğulan  yaponu  ən  əvvəl  sinto  mə’bədinə 
aparırlar  ki,  yerli  allaha  təqdim  etsinlər.  Müəyyən 
müddətdən  sonra  uşağın  ölməsi  təhlükəsinin  sovuşduğu 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
109 
hesab  ediləndə  onu  bu  dəfə  həyata  möhkəm  qədəm 
qoymuş məxluq kimi yenidən ora gətirirlər... 
Nikahla da ancaq sinto məşğul olur... 
Ölümlə  əlaqədar  hadisələr  və  mərasimlər,  necə 
deyərlər,  buddizmin  səlahiyyətinə  aiddir.  Dəfn,  yas, 
qəbristanlara  qulluq  etmək  –  buddizm  mə’bədləri  üçün 
gəlir  mənbələri  bunlardır...  Buddizm  ilə  əlaqədar  olan 
yeganə xalq bayramı bon – mərhumların xatirəsi günüdür. 
Həmin  günü  yayın  ortalarında,  ay  yeddinci  dəfə 
bədirlənəndə  qeyd  edirlər.  Həm  də  şadyanalıqla  qeyd 
edirlər ki, əfsanəyə görə əcdadlarının bu vaxt öz qohumları 
yanına qonaq  gələn ruhlarını sevindirsinlər» (Bax: Sakura 
budağı, səh. 20-21). 
Demək,  ruhlar.  Demək,  ölümdən  sonrakı  həyat. 
Demək,  ruhun  ölməzliyi.  Mən  altı  il  bundan  əvvəl  bu 
haqda belə bir şe’r yazmışdım: 
 
Ölülər ölü deyil 
 
Behiştdə diri varsa, 
Ölülər ölü deyil. 
Əl çalıb oynayarsa, 
Ölülər ölü deyil. 
 
Ey Məmmədquluzadə, 
Yaşamırmı dünyadə 
Ölü – düşərsə yadə? 
Ölülər ölü deyil. 
 
Eşq gölünü üzürsə, 
Cənnət bağın gəzirsə, 
Şahin Fazil 
 
 
110 
Cəhənnəmə dözürsə 
Ölülər ölü deyil. 
 
Bu məfhumda varmı sirr? 
Şəhadət eləyibdir, 
Allah özü deyibdir
1
, 
Ölülər ölü deyil. 
 
Şahin Fazil, hər nəfər 
Ölən kimi, dirilər. 
Diridir, ey dirilər, 
Ölülər ölü deyil. 
 
13.08.2005 
Üçüncü Divan, səh.645-646 
 
Sintoizm,  buddizm  və  konfutsizm  haqqında  görək 
başqa  mənbələr  nə  yazırlar:  1.  Sintoizm  –  ibtidai  təbiət 
kultuna,  nəsli  və  tayfa  allahlarına  inam  və  müxtəlif 
sehrkarlıq adətləri əsasında meydana gəlmişdir (buddizmlə 
yanaşı).  Sinto-yaponca  «Allahın  yolu»,  yaxud  «tə’limi» 
deməkdir.  Sintoizmə  görə,  insanın  mənşəyi  sonsuz  sayda 
ruhlardan,  nüfuzlu  allahlardan  (kami)  başlayır.  Həmin 
allahlar  içərisində  xüsusi  yeri  Günəş  ilahəsi  Amaterasu 
tutur.  Yeni  eradan  əvvəl  660-cı  ildə  «Yamato  dövləti»nin 
taxtına  əyləşmiş  əfsanəvi  Yaponiya  imperatoru  Dzimmu 
(Dzimmu  -  Tenno)  birbaşa  Amaterasunun  nəslindəndir. 
                                                
1
 «Биз юлцляри дирилдярик» 
Гу’ран, Йасин суряси, 12-ъи айя. 
«Сонра Aллащ онлара «юлц» деди. Сонра щамысыны дирилтди». 
Гу’ран, Бягяря суряси, 243-ъц айя. 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
111 
Yaponiya  imperatorları  sülaləsi  bu  günədək  qırılmaz 
şəkildə məhz Dzimmu nəslindəndir. 
Sintoist  ibadət  4  ünsürdən  ibarətdir:  saflaşdırma 
(xarayi),  qurbanvermə  (sinsey),  qısa  dua  (norito)  və  şərab 
nəziri  ayini  (naorai)  (Bax:  ASE,  IX  cild,  Bakı,  1986, 
səh.304; « 
Yaponlar» kitabı, s.8-9). 
2.  Buddizm.  –  Dünyada  ən  geniş  yayılmış 
dinlərdən biridir. Eradan əvvəl  VI-V əsrlərdə  Hindistanda 
yaranmışdır.  Banisi  «Budda»  adı  ilə  məşhur  olan 
Siddhartha  Qautama  hesab  edilir.  Bu  din  hamının 
bərabərliyini e’lan etmişdir. 
Eramızın  əvvəllərində  buddizm  «hinayana»  («dar 
yol») və «mahayana» («geniş yol») adlanan 2 böyük qola 
(altı  əsr  sonrakı  müsəlmanların  sünni  və  şiə  məzhəbləri 
kimi  –  Ş.F.)  ayrıldı.  Hər  iki  qolun  əsas  dini  –  fəlsəfi 
məktəbləri I-V əsrlərdə formalaşmışdır (ASE, II cild, Bakı, 
1978, səh.341). 
Haşiyə:  Qol,  yaxud  yol,  ya  da  məzhəb  dedikdə  az 
qalır  ki,  Şahin  Fazilin  qolu  tutulsun.  Sünni-şiə  ixtilafı. 
Haçanacan  davam  edəcək?  Davama  ehtiyac  varmı?  Bir 
dinin  2  təriqəti.  Müsəlmanları  bir-birlərinə  ideoloji 
baxımdan  düşmən  edən  2  qol,  yaxud  yol.  Müsəlmanlar 
arasındakı  ayrılığın  əsas  mənbələri.  Məhz  bu  2  qolun, 
yaxud  yolun  qüsuru  üzündən  XVI  əsrdən  başlayaraq  2 
böyük  dövlət  –  səfəvilər  və  osmanlılar  bir-birlərinə 
düşmən kəsildilər, yüz minlərlə müsəlman qanı axıdıldı: 
 
 
 
 
Nə sünni, nə şiə? 
Şahin Fazil 
 
 
112 
 
Nə sünni, nə şiə? 
Əgər biz  
müsəlman kişiləriksə 
və bu kişilər 
vahid islama şəriksə, 
nə sünni, nə təsənnün? 
nə şiə, nə təşəyyö? 
Nə o, nə bu? 
Nə onlar, nə bunlar? 
Düşmənə lazım bu ayrılıq, 
Yağıya gərək bu oyunlar. 
Ayrılıq yaraşmaz islama, 
Ayrılıq yaraşmaz kişiyə! 
Nə sünni, nə şiə? 
Ayrılıq bədlərin əməlidi. 
İslamı  
məzhəbə  
ayıran 
müsəlman 
havalıdı, divanədi, dəlidi! 
İslamın  
dörd sütunu var, 
Onlar 
Ömərdi, 
Əbubəkrdi, 
Osmandı, 
Əlidi! 
Onlar peyğəmbərlərin səhabələridi. 
Onların hər biri  
islama dirəkdi, 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
113 
Onlara ehtiram gərəkdir! 
Onlar 
İslamı qorudular, 
Onlar 
Qu’ranı qorudular, 
Onlar müsəlmanlığın  
atəşi, odu, qorudular, 
Onlar  
müqəddəs dinimizi qorudular, 
ayinimizi qorudular, 
elə indi də qoruyurlar, 
elə indi də durublar 
keşiyə! 
Ayrılıq yaraşmaz kişiyə! 
Nə sünni, nə şiə? 
 
           (Üçüncü Divan, 
səh.304-306) 
 
Bəli,  onlar  uzun  illər  qan  axıtdılar,  öz  qanlarını 
axıtdılar, qara torpağı al qana boyadılar: 
 
Qəzəl 
 
Torpağın altı qızıl qanlara qəltan oldu, 
Bu səbəbdənmi onun üstü gülüstan oldu? 
 
Qırmızı gülləri gördükcə gözüm dincəldi, 
Qırmızı qanlara baxdıqca gözüm qan oldu. 
 
Əfqanıstan, Ərəbistan, Çesenistan qanlı... 
Şahin Fazil 
 
 
114 
Həm də al qanına qərq Azəribaycan oldu. 
 
Bu müsəlman arasında niyə yoxdur birlik? 
Nə bəla gəldi müsəlmanə pərişan oldu? 
 
Mirzə Sabir harada gördü müsəlman, 
qorxdu, 
Mirzə Şahin də onun timsalı peşman oldu. 
 
Yandırın cismimi hindu kimi, ey yoldaşlar, 
Sağ ikən Şahinə bəsdir ki, müsəlman oldu. 
 
 (Üçüncü Divan, səh.241-242) 
 
Sünni də, şiə də namaz qılır, amma yenə də eyni cür 
yox: biri əllərini aşağıya uzadır, digəri qatlayır. 
 
Bir molla demiş Şahinə ki, «gündə namaz qıl», 
Vaxtım hanı, saqi məni hər an eləyir məst. 
 
(Üçüncü Divan, 
səh.236) 
 
Nə  isə!..  Buddizmə  görə  insan  həyatı  şər  və 
əzabdan ibarətdir. Əzabları arzu və ehtiraslar doğurur. Son 
məqsəd  –  bütün  arzulardan  imtina  etmək  və  ruhun 
«nirvana»  («nicat»)  vəziyyətinə  nail  olmaqdır.  Buddizm 
tə’liminə  görə  3  dünya  mövcuddur:  insan,  heyvan  və 
ruhlara  məxsus  bu  dünya;  Allahın  məskən  saldığı  səma 
səltənəti;  Buddanın  yaşadığı  mütləq  boşluqlar  dünyası. 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
115 
Özünü  3-cü  dünyaya  –  Budda  aləminə  hazırlamaq 
insanların son məqsədi hesab olunur. 
Qeyd  etmək  istərdim  ki,  dünyada  500  milyona 
qədər  buddist  və  saysız-hesabsız  Budda  heykəlləri  var 
(ASE, II cild, səh.341).  
Budda  heykəllərinin  ən  nəhəngi  Əfqanıstanın 
Bamyan  adlı  yerindəydi:  biri  54,  o  biri  isə  35  metr 
hündürlüyündə olan və qranit dağda yonulan, kişi və qadın 
Buddalar.  Əfqanıstan  şahı  Əmir  Əbdürrəhman  xan  XX 
əsrin  əvvəllərində  o  heykəllərin  utanc  yerlərini  topa 
tutdurub dağıtmışdı. Mən şəxsən o heykəlləri görmüşdüm. 
Talibançılar  isə  hakimiyyətə  gəldikdən  sonra  hər  iki 
heykəli partladıb yox etdilər.  
Yaponiyada  konfutsiçilik  də  özünəməxsus  ideoloji 
və  əxlaqi  tə’sirə  malikdir.  Konfutsi  kim  olmuşdur?  Adı 
Konfutsi kimi qəbul olunmuş Kun-tszi (e.ə. təqr. 551-479) 
Qədim  Çin  mütəfəkkiri  və  konfutsiçiliyin  banisidir.  O, 
Çində  ilk  xüsusi  məktəb  açmış,  «Müsahibələr  və 
mülahizələr» («Lun yuy») adlı kitab yazmışdır. Onun etik-
siyasi 
tə’limində 
ən 
mühüm 
anlayış 
«jen»dir 
(«insanpərvərlik»). 
Konfutsiçilik  tə’liminə  görə,  istismarçılar  və 
istismar olunanların  mövcudluğu ədalətli  və qanunauyğun 
sayılmışdır;  hökmdarların  hakimiyyəti  müqəddəsdir,  onu 
Allah 
bəxş 
etmişdir. 
İnsanın 
taleyini 
«səma» 
müəyyənləşdirmişdir, 
adamların 
«nəciblər»ə 
və 
«miskinlər»ə  bölünməsi  dəyişilə  bilməz.  Kiçik  böyüyə, 
aşağı  yuxarıya  itaətlə  tabe  olmalıdır  (Bax:  ASE,  V  cild, 
Bakı, 1981, səh. 500). 
Beləliklə,  yaponların  iki  dini  və  bir  tə’limi: 
sintoizm,  buddizm  və  konfutsiçilik  tə’limi.  «Sintoizmin, 
Şahin Fazil 
 
 
116 
buddizmin  və  konfutsizmin  dinc  yanaşı  yaşamaları, 
dünyagörüşlərindən  heç  birinin  başqasından  üstün 
olmaması, 
onu 
qətiyyət 
sıxışdırmaması 
sayəsində 
yaponların  şüurunda  digər  tərəfin  fikrinə  dözmək  ideyası 
dərin  kök  salmışdır.  Onların  mə’nəvi  həyatında  dialoq 
üçün  həmişə  yer  olmuşdur.  Hər  din  və  dünyagörüşü 
sisteminə  yola  –  müdrikliyin,  mə’nəvi  kamilliyin,  daxili 
təkmilləşmənin  zirvələrinə  gedən  yol  kimi  baxılmışdır. 
İnsanın  bu  cür  yollardan  istədiyini  seçmək  hüququ 
olmuşdur. Qərbdən fərqli olaraq Yaponiya kafirlərin tə’qib 
edilməsini,  müqəddəs  kitablara  və  ya  onların  sonrakı 
təfsirlərinə  zidd  gələn  hər  hansı  faydalı  ideyaların 
boğulmasını görməmişdir». 
Bu  fikir  isə  Fasko  Maraininin  «Yaponiya 
ən’ənələrinin cizgiləri» kitabındandır (Bax: Sakura budağı, 
səh.24). 
Bir  qədər  yuxarıda  yazmışam  ki,  biz  4  nəfər 
Matsuşimanın Zuyganji adlanan  mə’bədgahına gəldik. Bu 
mə’bəd,  təbii  ki,  yapon  milli  üslubunda  inşa  olunmuşdur 
və olduqca gözəldir. Mənə dedilər ki, Zuyganji orta əsrlərə 
aid  tarixi  abidədir.  Mə’bədgahın  ərazisində  ağac 
materiallarından  inşa  olunan  böyük  bir  ziyarət  binası 
vardır.  Qaydaya  riayət  edərək  ayaqqabılarımızı  çıxardıq, 
qarşımızda cütlənmiş başmaqlardan geyindik və içəri daxil 
olduq.  Müxtəlif  ibadət  otaqları.  Otaqların  birində 
görünüşcə  mafəyə  oxşar  və  kəcavə  görkəmli  bir  əşya 
gözümə  dəydi.  Yəqin  ki,  yapon  kahini  bu  kəcavənin 
aşağısındakı  kvadrat  şəkillli  və  kiçik  pəncərələri  4  tərəfə 
açılan bu darısqal «yeşiyin» içərisində əyləşir, ona xidmət 
edən  adamlar  isə  hər  iki  yandan  irəliyə  və  arxaya  uzanan 

  Йапонийа сяфярнамяси 
 
 
117 
taxtalar 
vasitəsilə 
kəcavəni 
çiyinlərinə 
götürüb 
aparırmışlar. 
Zuyganji  mə’bədgahının  olduqca  böyük  olan 
ərazisində bir neçə böyük və kiçik Budda heykəli gördüm. 
O  heykəllərin  yaxınlığındakı  bə’zi  ağacların  budaqlarına 
ağ  rəngli  xırda  parça  kəsikləri  bağlanmışdı  (eynən  bizim 
pirlərimizdəki kimi). 
Ərazidə  bir  muzey  də  var:  Zuyganji  İncəsənət 
Muzeyi.  Müasir  üslubda  tikilmiş  yaraşıqlı  bir  bina. 
Girəcikdə qara  metaldan tökülmüş böyük bir zəng. Çəkisi 
160  kq-dır.  Binaya  daxil  olan  adamın  nəzərinə  dərhal 
Budda  dəyir.  Bu  heykəl  ağacdan  yonulmuşdur  və  XVIII 
əsrə  aiddir.  Heykəli,  qorunmasından  ötrü,  şüşəli  örtük 
içərisinə  salmışlar.  Diqqət  yetirirəm:  Buddanın  bə’zi 
yerləri artıq çürümüşdür. 
Mən  indi  Zuyganji  İncəsənət  Muzeyinin  salon,  zal 
və müxtəlif otaqlarında nümayiş etdirilən eksponatların bir 
qədər ətraflı təsvirini vermək istərdim: 

Kataloq: files -> books -> file
file -> ƏSƏRİn təkrar çapi və ya hər hansisa bir hiSSƏSİNİN Çapi qadağandir!
file -> Təhsildə İkt html-in əsasları kursu üzrə VƏSAİt tərtib edənlər: Abdulla Qəhrəmanov
file -> MEŞƏLİ KƏNDİNİn yay güNLƏRİ
file -> "Mədəniyyətin üstünlüyu" "Journal of Democracy", 1995-ci il
file -> Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
file -> Elnur və Arzu pəncərə qonşuları idilər. Üz-üzə dayanmış binalarda yaşayırdılar. Onlar neçə vaxt idi ki, pəncərə qonşusu idilər. Ancaq bir-birilərindən xəbərləri belə yox idi
file -> Şirvani Ədilli MƏNİm odlar diyarim
file -> İntellektual-Elektron Kitabxananın təqdimatında
file -> Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə
file -> Elxan Süleymanov Vurğun Süleymanov Ermənistanın Azərbaycana qarşı silahlı təcavüzü və işğalın ağır