Samarqand qishloq xo’jaligi

Tema: A.Smittiń «Xalıqlar baylıǵı…» shıǵarmasındaǵı ekonomikalıq qarawlar.
A. Smittıń izertlew predmeti hám metodologiyası. Miynet bólistiriw hám pul haqqındaǵı táliymat.

Joba:

1. 
   Smit jáne onıń «Xalıqlar baylıǵı…» shıǵarması.
   
2. 
   Smit táliymatındaǵı tiykarǵı ideya.
   
3. 
   Miynet bólistiriw hám pul haqqındaǵı táliymat.
   

A. Smit jáne onıń «Xalıqlar baylıǵı…» shıǵarması.
Joqlıq Smit (1723-1790 ) klassik siyasiy ekonomikanıń ataqlı wákilsi bolıp tabıladı. Ǵárezsizlik Deklaratsiyası imzolangan 1776 yili Angliyada dáwirmizning eń zárúrli kitaplaridanbiri Shotlandiyalıq ullı ekonomist Joqlıq Smitning «Adamlar baylıǵınıń tábiyaatı hám sebepleri togrisida izertlew» shıǵarması baspa etildi. Bul dóretpe zamanagóy ekonomikalıq pánniń baslanıwı esaplanadı. Sol kitap onıń avtorı Joqlıq Smitni «ekonomika atası» ataǵına sazovar etdi. Smitning kózqarasınan millettiń baylıǵı tek awıl xojaligi processinde emes, ulıwma islep shıǵarıw processinde vujudga keltiriledi. Islep shıǵarılǵan naǵıymetler muǵdarı insan miynetiniń basqa islep shıǵarıw faktorları menen birlesuvidan dúziledi. A. Smit oz dáwirindegi ekonomikalıq bilim hám konsepsiyalardı ulıwmalastırdı hám sistemaǵa tushurdi. Bunıń nátiyjesinde xojalik ómiriniń tiykarǵı tarawların xarakteristikalap beretuǵın bir pútkil teoriya jarattı. A. Smitning bul shıǵarması 5 kitaptan ibarat bolib,
1-de - baha hám qoshimcha dáramat máseleleri izertlew etildi;
2-de - kapital jamgarilishi jáne onıń formaları ;
3-de -kapitalizm rawajlanıwınıń tariyxıy shárt-shárayatları ; 4-de - merkantilizm hám fiziokratlarning táliymatına munasábeti; 5-de - mámleket finans sisteması izertlew etilgen.
A. Smitni izertlewiniń predmetin - jámiyeti ekonomikalıq rawajlanıwı jáne onıń materiallıq turmıs dárejesin asırıw máseleleri quraydı.
Baylıqtı kopaytirish faktorları
Baylıqtıń dáregi miynet hám odaǵı miynet bólistiriwi esaplanadı. Avtor bul tezisti tognogich islep shıǵarıw ustaxonasi mısalı járdeminde tiykarlab beredi.
Ustaxonada 10 kisi isleydi. Olar ortasida miynet sonday bólistirilgen: 1- simni tartadı, 2 - onı togrilaydi, 3 - kesadi, 4 - uchini otkirlaydi, hám h. Bir kúnde bul 10 kisi 48. 000 tognogich, yaǵnıy hár bir kisi 4. 800 donadan ónim islep shıǵaradı. Eger olar bir-birlerine bogliq bolmagan halda islegenlerinde, olardıń hesh qaysısı 1 kúnde 20 dan kop tognogich tayarlay almaǵan bolar edi. Sonday eken, qánigeliklashuv sebepli miynet ónimliligi 240 teńdeyden koproq asqan (4800/20 ).
A. Smitning pikirine kora miynet bólistiriwi- milliy ónim jaratıw processinde adamlar ortasidagi sheriklik forması bolıp tabıladı. Usıǵan baylanıslı alım qoyidagi pikirlerdi ilgeri surdi:
Qánigeliklashuv sebepli adamlardıń shaqqanlıǵı artadı ;
Olar waqtın tejeydiler, sebebi bir jumıs túrinen basqasına otishga hájet bolmaydi;
Jumısshılar oz xızmetlerin rawajlanıwlashtiradilar;
Oylap tabıw ushın úlken múmkinshiliklerge iye boladilar.
Sonday eken, A. Smit pikirine kora jámiyettegi baylıqtıń tiykarǵı dáregi barlıq miynet processinde qatnasqanlardıń iskerligi nátiyjesinde payda boladı hám miynet bólistiriwi arqalı artıp baradı. Biraq ol tek materiallıq zatlardı jaratıw hám ozgartirish menen bogliq bolgan miynetti ónimli miynetke kirgizgen. Buǵan oqituvchilarning, yuristlarning, áskerlerdiń, administraciyanıń, jazıwchilarning hám sol sıyaqlılardıń korsatayotgan xızmetlerin paydasız dep tapqan.
Ekinshiden, A. Smit ekonomikada awıl xojaligi salasınıń ústinligi ideyasidan qutıla almaǵan. Ol ónermentler hám sawdagerler miynetin jer iyeleri miynetine salıstırǵanda kem ónimli boladi, dep tastıyıqlaydı. Sebebi jer iyelerine tábiyaat «yordam» beredi hám «dehqonchilikka qoyilgan kapital haqıyqıy baylıqqa hám dáramatqa talay kop baha qoshadi». Bunda A. Smitning atap ótiwishe, ekonomikanıń rawajlanıp barıwı menen sanaat tovarları bahası tómenlep barıw tendensiyasiga, awıl xojaligi ónimleri bahası bolsa osish tendensiyasiga iye. A. Smit kapitaldan keletuǵın dáramat retindegi protsentti biykar etedi, paydanı bolsa isbilermenlik riskı (táwekelchiligi) kompensatsiyası hám basqarıw ushın tolov retinde korsatib beredi. Sonıń menen birge, ol baylıqtı kopaytirishda pulning roliga bólek urgu berip otadi. Atap aytqanda, ol sonday deydi, «jamiyat ushın natural ayırbaslawdan kora, pulli ayırbaslaw paydalı boladi». Adamlardıń jamgarmaga bolgan tábiyiy umtılıwları, jámiyetke oz kapitalın kopaytirish imkaniyatın beredi, sebebi jamgarma investitsiyanıń zárúrli shárti esaplanadı. Kapitaldıń osishi - millet baylıǵın kopaytirishning úshinshi (miynet bólistiriwi hám puldan paydalanıw menen birge) tiykarǵı faktorı bolıp tabıladı: kapital qansha kop bolsa, jumısshılardı bagıw hám olardı qánigeliklestiriw múmkinshiligi sonsha kop boladi. Tiykarǵı rol puxtalıqqa qaratıladı, noorin sarp etiw-ǵárejetler sın pikir etiledi, kapitaldı ısırap qılıw, yaǵnıy ǵárejetlerdiń dáramattan artıqsha bolishiga qarsı bolgan. Ekonomikalıq liberalizm konsepsiyası