1
Şəlalə Məhyəddin qızı
QARANLIQDAN И
ŞIĞA
«Насир» няшриййаты
Бакы – 2012
2
Шялаля Мящйяддин гызы. «Гаранлыгдан ишыьа». Бакы,
«Насир» няшриййаты, 2012, 192
сящ.
Бу китаб дцнйа шющрятли эюз ъярращы, Азярбайъан
офталмолоэийасынын баниси профессор Цмнися Муса-
бяйлинин 110 иллик йубилейиня щяср олунуб.
Китабда алимин елми фяалиййяти иля баьлы хатиряляр
топланыб.
Китабын ишыг цзц эюрмясиндя мадди вя мяняви кю-
мяклик эюстярян щямйерлиляримиз, иш адамы Даьлар Ся-
фярова вя «Насир» няшриййатын директору Фамил Кяри-
мова миннятдарлыьымызы билдиририк.
М 087 – 2012
©
«Насир» няшриййаты,2012
3
ЮН СЮЗ
Гейри-ади зяка сащибляри билик вя баъарыгларыны елмин инки-
шафына сярф едяндя даща чох файда верир, онларын ямяйинин ня-
тиъясиндя даща чох инсан бящрялянир. Юмрц бойу инсанлара
нур верян академик Цмнися Мусабяйli dя беля инсанлардан
бири иди. О, тякъя Азярбайъанда, кечмиш Советляр Иттифагында
дейил, дцнйада севилиб-сечилиян надир офталмологлардан бири
кими танынырды. Щятта ону дювлят башчылары сявиййясиндя мцх-
тялиф юлкяляря дявят едир, бюйцк щюрмят вя ещтирам эюстярир-
диляр. Тякъя бу фактын юзц онун чох бюйцк нцфуза малик ол-
дуьуну шяртляндирян амиллярдян биридир. Одур ки, Ц.Мусабяй-
linin эюзляриня шяфа вердийи инсанлар арасында ади вятяндаш-
лардан тутмуш йцксяк рцтбяли мямурлар, дювлят башчылары да
олуб.
Бейнялхалг сявиййяли симпозиумларда, елми конфрансларда
етдийи чыхышлар да щямишя марагла гаршыланыр, бюйцк якс-сяда
доьурурду. Саьлыьында «Цмнися ханым» адлы сянядли филм
чякилмиш, елми мягаляляри дцнйанын бир чох нцфузлу журналла-
рында чап олунмушдур. Цмнися ханым нечя инсанын эюзцня
нур вермишди, нечя тяшяккцр мяктубу алмыш, щаггында нечя
хатиря йазылмышды? Буну рягямля ифадя етмяк гейри-мцм-
кцндцр.
Артыг Цмнися ханымын вяфатындан 40 иля йахын вахт кечир.
Буна бахмайараг, о, инди дя ещтирамла йад едилир, бюйцк мя-
щяббятля хатырланыр. Вахтиля онунла бирликдя чалышан иш йолдаш-
ларындан, дярс дедийи тялябялярдян, мцалиъя етдийи инсанлардан
кимиси онун щаггында мягаля, кимиси хатиря, кимиси шеир, кими
дя щятта елеэийа вя поема да йазмышдыр.
Журналист Шялаля Мящйяддин
гызы щямин йазыларын вя хатиря-
лярин бир чохуну арайыб-ахтарыб тапараг бу китабы ярсяйя эя-
тирмишдир. Китаба чякилян зящмяти эюрмяк цчцн онун мцндя-
ряъатына нязяр салмаг кифайятдир.
4
Цмнися Мусабяйli Азярбайъан тябабятиня ня кими йени-
ликляр эятириб, дцнйа тибб елминя щансы тющфяляри вериб, хястяляри
неъя мцалиъя едирди, неъя дярс дейирди, тялябяляриня щансы тюв-
сийялярини верирди, анаданэялмя кор олан инсан эюзлярини ачан-
да ня кими щиссляр кечирдирди? Китабда бу вя йа диэяр суаллара
ятрафлы ъаваб верилир.
Китабын цстцн ъящятляриндян бири дя орадакы инсан мяня-
виййатыны зянэинляшдирян фактларын чохлуьудур. Бу да Цмнися
Мусабяйlinin юзцнцн дахили аляминин зянэинлийиндян, йцксяк
яхлаги характериндян иряли эялирди. Башга сюзля десяк, Цмнися
ханым тякъя гейри-ади истедады иля дейил, йцксяк инсани яхлаги
дяйярляри иля дя хатирялярдя силинмяз изляр гойуб. Ону ябя-
дийашар едян дя будур. Бу ися о демякдир ки, китабдан эюрцб
эютцрцляси, юйряниляси чох шей вар.
Бцтцн щалларда китаба ясл гиймяти охуъу верир. Бу китаб да
мяналы, дцшцндцрцъц, инсанлары хейирхащ ямялляря чаьыран,
онларын дахили алямини, мянявиййатыны зянэинляшдирян китабдыр.
Бцтцн дюврлярдя беля китаблара ещтийаъ олуб. Бундан сонра
да олаъаг. Одур ки, охуъулар тяряфиндян бу китабын бюйцк
марагла гаршыланаъаьы шцбщясиздир. Мцяллиф цчцн ися бундан
бюйцк севинъ пайы ола билмяз.
Рцстям РЦСТЯМОВ,
ямякдар журналист
5
Ü
MNИS
Ə MUSABƏYLИNИN HƏYATINDAN QISA
FRAQMENTL
ƏR
Gec
ə birə işləyirdi. Şəhər bəlkə də çoxdan yuxuya getmiş-
di. B
ərkdən döyülən qəfil qapı səsi gecənin sakitliyində əks-
s
əda yaratdı. Səsə qonşular da diksindi.
- Xeyir ola, bu vaxt?
Ü
mnis
ə xanım dodaqaltı pıçıldadı:
- Kimdir gör
əsən?
Ç
evrilib professora baxd
ı. Həmişə gülərüzlü olan həyat
yolda
şını elə bil ilk dəfə görürdü. Ərinin rəngi bəyazımış çöh-
r
əsi və nigaran baxışları onu ildırım kimi vurdu. Dağdan ağır
sand
ığı kişinin birdən-birə yazıqlaşan görkəmi nəzərindən
qaçmad
ı. Hərəkətsiz qaldığını görüb, özü qapıya yaxınlaşdı.
İçəri daxil olan bir neçə şəxs bircə kəlmə soruşdu:
-
İsmayılzadə İbrahim?
- B
əli.
- Y
ığışın, bizimlə getməlisiniz.
- Hara?...
- ...
Susmu
ş və zəhmli baxışlardan, dilindən qəfil çıxan sual-
dan
İbrahim müəllim daha da pərt oldu. Həmişə cəsarəti,
dilav
ərliyi ilə seçilən Ümnisə xanım da susmuşdu. Bu sualın
cavab
ı yox idi.
Ö
t
ən il minlərlə qapısı döyülən insanlar nəyin qurbanı
oldu
ğunu bilmədikləri halda gedər-gəlməzə yola salınmış-
d
ılar. Tanıdıqları bu insanların aqibəti hamının başına gələ
bil
ərdi. Xüsusilə ziyalıların, milləti canı-qanı qədər sevdiyi
şəxslərin alın yazısına çevrilirdi. Bu dəfə İbrahim İsmayılzadə
h
ədəfə alınmışdı.
Almaniyada birg
ə oxuduqları, ən yaxın dostu Əlirzanın
tutulmas
ı xəbərini eşidəndən sonra bu anı hər gün gözləyirdi.
Sor
ğu-suala tutulacağı şübhəsiz idi.
6
Güclü tufan
ın, amansız fırtınanın caynağından xilas
olma
ğa çalışan iri gövdəli ağactək o da yıxılmamağa çalışdı.
Yerd
ən ayağının üzüldüyünü hiss eləsə də, təmkinini pozma-
dan, taq
ətdən düşən dizlərini, keyləşmiş qollarını güclə aça-
raq körp
ə qızını bağrına basdı. Səs-küyə yuxudan oyanan,
qorxu i
çərisində çaş-baş qalan, gələn “dayılar”ı tanımayan
balaca Dilar
ə nə baş verdiyini anlamasa da, atasının öpüş-
l
ərindən məmnun halda həmişəki kimi nazlanmağa başladı.
“Qonaq”larla evd
ən çıxan atasının arxası ilə baxan anasını
a
ğlayan görəndə isə dodaqlarını büzdü. Ana-bala bir-birlə-
rin
ə sarmaşdılar. Hər dəfə ağlayan qızını sakitləşdirən ana-
n
ın bu gün özünün hıçqırması balacanı heyrətdə qoydu.
Donuq gözl
ərini mat-məəttəl ona dikdi. Kiçik ovucları ilə
anas
ının islanmış üzünü, göz yaşlarını silməyə başladı,
əllərini boynuna dolayıb, bərk-bərk qucaqladı.
H
əmin gün Ümnisə xanımın həyatına yazılan ən dəhşətli
gec
ə oldu. Yoldaşının taleyindən nigaran qaldı, onun başına
n
ə gələcəyini bilmirdi. Tanış olduqları günü, tələbəlik illərini
xat
ırladı. Hər ikisi həkim idi. Ən yaxşı təbib olmaq uğrunda
mübariz
ə aparırdılar, təkcə sənətləri ilə yox, həm də alimlik
s
əviyyəsi ilə öyünürdülər.
- Bird
ən onu da güllələyərlər?!.
Qorxu, t
əlaş ürəyinə soxuldu, vücudunu titrətdi, həyatı
q
ədər sevdiyi, ən əziz bir insanı itirmək təhlükəsiylə üzləş-
diyini hiss etdi...
Professor
İbrahim İsmayılzadə həmkarları kimi 1938-ci il-
d
ə həbsə alındı. Müxtəlif bəhanələr səsləndi. Təqsirkar oldu-
ğunu isbatlamağa çalışdılar. Axırda əlacsız qalıb, onu “Tro-
tskinin t
ərəfdarı” adlandırdılar. Tutarlı dəlil olmadığından
istintaq prosesi iki il
çəkdi. Məhkəməsi isə 15 dəqiqə. Bu
müdd
ət ərzində, dəmir barmaqlıqlar arasında yaşayan Azər-
baycan alimi, n
əhayət, Sibirə sürgünə göndərildi. Həyatının
növb
əti 10 ilini ailəsindən, doğmalarından, el-obasından ayrı
ya
şamağa məhkum edildi… İbrahim İsmayılzadənin repres-
7
siyaya m
əruz qalmasına səbəb bəlkə də onun vaxtilə Azər-
baycan Demokratik Respublikas
ında Parlamentin deputatı
seçilm
əsi faktı idi. Millətini azad görmək istəyən insanların
s
ırasında adı çəkilən ziyalı oldğu üçün qara siyahıya alın-
m
ışıdı...
U
şaqlıq dostu Əlirza Atayevlə Almaniyaya oxumağa gön-
d
ərilən İbrahim İsmayılzadə repressiyanın neçə-neçə günah-
s
ız qurbanlarından biri idi. Sürgün həyatında da hər an ölü-
münü gözl
əyən minlərlə insanlardan biri...
* * *
Ü
mnis
ə xanım ağlı, dərin zəkası ilə ətrafından seçilirdi.
H
ələ Tağıyevin Qızlar seminariyasında təhsil alanda onu
dig
ər uşaqlardan qeyri-adi bacarığına görə fərqləndirirdilər.
Ali t
əhsildəki uğurları isə onun əl-qolunu açmış, elmin bütün
sirl
ərinə yiyələnmək həvəsi onu mükəmməl alimlik səviy-
y
əsinə qaldırmışdı.
Ail
ənin düşdüyü faciə onun həyat mübarizəsini daha da
alovland
ırdı. İbrahim uzaqlara aparılsa da, o özünü ərinin
yan
ında hiss edir, onun çətin günlərində ən yaxın könül sir-
da
şı idi.
Ü
mnis
ənin “Sən evinə qayıdacaqsan, görərsən!”-sözləri İb-
rahimin yadda
şında əks-səda yaratdı. “Ümidini üzmə, səbrli
ol, h
ər qaranlıq gecənin bir aydın səhəri olur” kəlmələri hə-
yat boyu qulaqlar
ında səsləndi...
* * *
Ümnis
ə xanımın başı elmə qarışdı, elmin ən dərin qat-
lar
ına qədər irəlilədi. Sonda isə elmi tapıntıları, yeni fikirləri
il
ə alimlər arasında zəka sahibinə çevrildi. Dünyanın müxtəlif
ö
lk
ələrinə dəvətlər aldı, oftalmoloqların elmi tədbirlərinə
qat
ıldı. Hara getdisə, harda söz dedisə, dəyərli fikir sahibi
oldu. H
ər yerdə sevildi.
8
İllərlə həsrətində olduğu İbrahimin yoxluğunu ona, qis-
m
ən də olsa, xəstələri unutdurdu. Həyat sevgisindən insan-
lara i
şıq payladı. Qaranlıqlardan qurtulmaq istəyənləri nur
dünyas
ına qərq elədi...
Ü
mnis
ə xanım zamanı öz dünyasına salmışdı. Həm elmi
sah
ədə uğurlar bir-birini əvəzləyir, oftalmologiya aləminə də-
y
ərli əsərlər bəxş edir, bu sahədə kadrların artmasına çalışır,
ö
z biliyini istedadl
ı tələbələrə bəxş edir, həm də sorağını eşi-
dib onun yan
ına gələn yüzlərlə insanın gözündə cərrahiyyə
əməliyyatı apararaq, tutulan gözləri açır.
* * *
Ü
mnis
ənin səmada qıy vurduğu, qartal təki zirvələrdə qa-
nad açd
ığı məqamlarda, İbrahim əli-qolu bağlanmış, azad-
l
ığa həsrət qalmış anlarında, qəfəsə qısılan quşa bənzəyirdi.
Qartal cüss
əli bir quşun xırda balaca məkandakı çırpıntıları
qol-qanad
ı qırılmış quşa yaşamağı zillət etdiyi kimi, bu Azər-
baycan aliminin d
ə zindan həyatı bütün amalını çilikləmişdi.
Usta yan
ında köməkçi işləyən, divar hörgüsü ilə məşğul olan
İbrahim İsmayılzadə ömrünün bir neçə ilini ağ xalata, kitab
d
əftərə, yazı-pozuya həsrət qalır...
Günl
ərin birində “ekzema”dan əziyyət çəkən Azərbayca-
n
ın rəhbəri Mir Cəfər Bağırov eşidəndə ki, Almaniyada təh-
sil alm
ış, yeganə mütəxəssis olan İbrahim İsmayılzadə adlı bir
h
əkim onun dərdinə əlac edə bilər. Tələsik onu sürgündən ge-
ri qaytar
ırlar. Bu dəfə də ona hara aparıldığı deyilmir. Bakı-
ya çatanda el
ə fikirləşir ki, yəqin güllələnmək üçün gətirilib.
Ancaq r
əhbərin yanına aparılanda məsələdən hali olur. Nə-
zar
ət altında öz missiyasını yerinə yetirir. Bağırovun dərisin-
d
əki yaranı sağaldır. Onu yenidən sürgünə yollayırlar.
Bu d
əfə isə İbrahimin həkimlik məharəti dilə-dişə düşür.
Sürgünd
ə “baş həkim” kimi fəaliyyət göstərir. Dustaqxanada
m
əhbusun “baş həkim” olması onun həyat tablosuna daha
qar
ışıq ilmələr atır. Xəstələri ona göz verib, işıq verməyən
9
n
əzarətçiləri olur. Heysiyyatı ilə oynayan bu insanların
aya
ğına xırda bir daş dəyəndə, barmağına tikan batanda hə-
kimd
ən tezliklə sağaltmağı tələb edirlər, “yoxsa həyatından
keçm
əli olacaqsan” deyib, onu ölüm qorxusu ilə hədələyirlər.
Əlində iynə dərmanın olmadığı həkim xəstələrini ancaq el
yolu il
ə, türkəçarəylə, ərazidəki bitkilərin gücünə müalicə
etm
ək məcburiyyətində qalır...
* * *
İbrahim İsmayılzadə qürbət həyatından, dözülməz şərait-
d
ən çətinliklə də olsa, yaxa qurtara bilir. Uzun müddətdən
sonra v
ətəninə qayıdan alimin burada da taleyi yenə gətir-
mir ki, g
ətirmir... Ona paytaxtda yaşamağa icazə verilmir.
M
əcburiyyət qarşısında qalıb, Gəncəyə - qardaşının yanına
s
ığınır. Bu şəhərdə də həkim işsiz qalır. Şəxsi həyətyanı sa-
h
ədə, torpaqda çalışaraq qədərinə boyun əyir. Kədərini isə
q
ızı Dilarənin tətil zamanı yanına gəlməsi, ata-qız başa-başa
qald
ığı məqamlarda unudur. Əslində Dilarə üçün də bu görüş
ü
r
ək açan idi. Anasının gərgin fəaliyyətindən darıxan qız-
c
ığaz, özünü atasının yanında xoşbəxt hiss edir, sanki tən-
hal
ıqdan qurtulmuş sayılırdı. Nəhayət, İbrahim İsmayılzadə-
nin Bak
ıya qayıtmasına razılıq verilir...
Professor
İbrahim İsmayılzadə çox az insanlardan biridir
ki, ölümün p
əncəsindən xilas edilib. Pepressiya illərindən sağ
qurtulan d
əyərli alim qalan bütün ömrünü Azərbaycan elmi-
nin inki
şafına həsr edir. Gözəl həkim, böyük alim xeyli sayda
müt
əxəssis yetişdirib, tibb aləminə bir-birindən dəyərli tədqi-
qat i
şləri, qiymətli əsərlər bəxş edib.
Az
ərbaycan Sovet Ensiklopediyasının IV cildində, 549-cu
s
əhifədə alim haqqında deyilir: “İsmayılzadə İbrahim Məm-
m
əd oğlu (25.10. 1898-ci il) Gəncədə doğulub, (21.10.1962.)
Bak
ıda vəfat edib. Azərbaycan SSR-da dermoto-venerologi-
yan
ın banilərindən biridir. 1929-cu ildə Tibb elmləri dokto-
ru, 1932-ci ild
ə professor, 1960-cı ildə Azərbaycan SSR –nin
10
əməkdar elm xadimi adına layiq görülüb. 1922-ci ildə 1-ci
Moskva Dövl
ət Universitetinin Tibb fakültəsini bitirib. 1923-
25-ci ill
ərdə Berlin, Heydelberq və Münhen dermoto-vene-
roloji klinikalar
ında ixtisasını artırmışdır. 1925-ci ildən Azər-
baycan Dövl
ət Tibb institutunda assistent, elmi katib, dekan
v
ə prorektor vəzifələrində çalışmışdır. Tədqiqatı əsasən, ölkə
patologiyas
ına, dəri xəstəliklərinin naftalanla müalicəsinə
h
əsr olunmuşdur. Abşeron neft məhsullarında ilk dəfə onko-
gen faktorunu tapm
ışdır. 1948-ci ildən ömrünün sonuna kimi
Respublika Dermatoloqlar C
əmiyyətinin sədri olub...”
(ASE, cild IV, s
əh 549).
Əziz Əliyev adına Həkimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunun
www.adhti.edu.az sayt
ında yazılıb: “İsmayılzadə İbrahim
M
əmməd oğlu Ə.Əliyev adına ADHTİ-nin dəri-zöhrəvi xəs-
t
əlikləri kafedrasının müdiri işləyib. 1960-cı ildə Azərbay-
can
ın əməkdar elm xadimi fəxri adına layiq görülüb. 1948-ci
ild
ə dermatologiya üzrə Azərbaycanda ilk tibb elmləri dok-
toru,
əməkdar elm xadimi, professor İbrahim Məmməd oğlu
İsmayılzadə kafedraya ikinci professor seçilmişdir. I Moskva
Tibb Universitetini bitirdikd
ən sonra 1923-1925-ci illərdə
Almaniyan
ın mərkəzi şəhərlərində (Berlin, Münhen, Hey-
delberq v
ə s.) 2 illik təkmilləşməyə göndərilmişdir. Alma-
niyan
ın dünya şöhrətli alimi Tsumbuşla dostluq etmiş, onun-
la birg
ə elmi iş aparmışdır. Prof. İ.M.İsmayılzadə dəri və
uroloji x
əstəliklərin naftalanla müalicəsini ətraflı öyrənmiş və
bu mövzuya h
əsr olunmuş monoqrafiya nəşr etdirmişdir.
Ab
şeronun sənaye neftinin onkoloji xassələrini 1929-cu ildə
m
əhz professor İ.M.İsmayılzadə öyrənmişdir və onun dok-
torluq dissertasiyas
ının əsasını təşkil etmişdir.
Prof.
İ.M.İsmayılzadənin Azərbaycan dilində tədrisin təş-
kilind
ə böyük əməyi olmuşdur. Onun Azərbaycan dilində
n
əşr etdiyi bir neçə dərs vəsaiti və latın-rus-azərbaycan dilin-
d
ə tibbi terminoloji lüğəti həkimlərə böyük kömək etmişdir.
11
Alimin elmi
əsərləri institun, respublikanın və Moskvanın
jurnallar
ında dərc olunmuşdur....”.
* * *
Ü
mnis
ə Musabəyli isə Azərbaycan Oftalmologiyasının ba-
nisidir. Anadang
əlmə kor doğulan uşaqların gözlərini dün-
yada ilk d
əfə cərrahiyyə yolu ilə açan Azərbaycan alimi. Səsi-
sora
ğı dünyanın hər tərəfindən eşidilən Qutqaşının (İndiki
Q
əbələ) alim qızı. Musabəyovlar nəslinin daha bir şan-şöhrət
sahibi, alim övlad
ı.
Zirv
ələri fəth edən bu yeganə alimin xidmətlərindən nəinki
Az
ərbaycan oftalmoloqları, eyni zamanda dünya səhiyyəsi
b
əhrələnib.
Az
ərbaycan Sovet Ensiklopediyasının VII cildində alimin
elmi f
əaliyyəti qeyd olunub. (ASE, VII cild, səh 95).
O, Az
ərbaycan elminə dəyərli alimlər bəxş etməklə, özün-
d
ən sonra qoyduğu kadr potensialı ilə oftalmologiyanın
probleml
ərini həll edərək dünyasını dəyişib. İncə duyğulu,
h
əssas qəlbli insan olaraq, xəstələrlə mədəni davranış
qaydalar
ını təcrübədə öz fəlsəfi prizmasından tətbiq edib.
Əməliyyatdan öncə xəstənin psixoloji hazırlığına önəm verən
h
əkim sonda hər şeyin yaxşı qurtaracağına əmin olan ye-
gan
ə cərrah idi ki, heç vaxt uğursuz nəticə ilə üzləşməyib.
Aliml
ər danışır ki, Ümnisə Musabəyliyə həkimlik Tanrı
t
ərəfindən verilmiş istedad olub. O yeri gələn anda elmin hü-
dudlar
ından kənara çıxaraq özü əmin olduğu və istədiyi kimi
əməliyyatlar aparıb. Anadan kor doğulan uşaqların gözünə
i
şıq verməsi xəbəri bütün SSRİ-yə yayılanda, onun yanına
n
əinki ittifaqın hər yerindən, hətta xaricdən də xəstələr
g
əlməyə başladı...
O vaxtlar
İttifaqın ən tanınmış Oftalmologiya mərkəzi
Odessa idi. Bu tibb oca
ğının həkimləri Azərbaycan aliminin
praktikas
ına üstünlük verdiyindən, Ümnisə xanımı dəfələrlə
12
ö
z klinikalar
ına dəvət edirdilər. Elə buranın sakini olan,
anadang
əlmə kor doğulan Slavik adlı bir uşağı Odessanın
ö
zünd
ə əməliyyat edərək gözünü açması da sübut edir ki, o,
dünyada bu
əməliyyata imza atan yeganə cərrah olub. ( Bu
bar
ədə Respublika Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Arxi-
vind
ə, “Ümnisə Musabəylinin şəxsi fondu”nda sənədlər var )
Az
ərbaycan Tibb Universitetinin arxiv sənədləri arasında
Ü
mnis
ə Musabəylinin 1926-33-cü illəri əks etdirən şəxsi qov-
lu
ğunda soyadı öz əli ilə Musabəyli yazılıb. Tərcümeyi-ha-
l
ının üstündəki şəklinin altında da qələmlə Musabəyli qeydini
apar
ıb (bax, şəkil, arxiv sənədləri). Sonrakı vaxtlar, məlum
s
əbəblərdən bir neçə il Musabəyova kimi təqdim olunsa da,
ö
mrünün sonuna kimi
əvvəlki soyadını əziz tutub, yeri düşən
m
əqamlarda özünü olduğu kimi təqdim edib.
Onun t
ələbələrindən biri olmuş professor Mübariz Allah-
verdiyev xatir
ələrində yazır: “Ümnisə xanımın daxilində
böyük Az
ərbaycançılıq eşqi yaşayırdı, hara gedirdisə, orada
f
əxrlə millətini təmsil edir, azərbaycanlı olması ilə öyünür,
bütün
çıxışlarında ölkəsinin adını iftixarla açıqlayırdı”. Bu
fikirl
ər Respublika Dövlət Elm və Texnika Sənədləri Ar-
xivind
əki Şəxsi fondunda da öz əksini tapıb. “Ümnisə Musa-
b
əylinin şəxsi fondu” başlıqlı yazıda arxivin direktoru Şah-
suvar Ha
şımov sənədlərin dili ilə danışır. Alim Yaponiyada
çıxışa bu cümlələrlə başlayır. “Mən gündoğar ölkəyə qonaq
g
əlmişəm, bilirsinizmi haradan, dünyanın gündoğar ölkə-
sind
ən, odlar diyarı Azərbaycandan gəlmişəm...”.
* * *
Ü
mnis
ə Musabəyli dünya şöhrətli alim olub. O dəfələrlə
xarici ölk
ələrə səfər edib, gördüklərini qeydə alıb. Bu səfər-
l
ərin fonunda bir neçə kitabı işıq üzü görüb. Bir neçə dəfə
Amerikan
ın ayrı-ayrı ştatlarında olan Azərbaycan oftalmo-
loqu z
əngin təəssüratlara köklənərək “Amerikalılara qonaq”
(1962-ci il, AB
Ş səyahətləri haqqında) kitabında maraqlı
13
m
əqamlara toxunub. O, mötəbər konfranslarda iştirak et-
m
əklə yanaşı, olduğu ölkələrin ictimai-siyasi həyatı ilə дя ya-
x
ından maraqlanıb.
Tibb dünyas
ında Azərbaycan aliminin yenilikləri sensasi-
ya do
ğurduğundan, elmi tədbirdən sonra qəzetlərə çağırılan
Ü
mnis
ə Musabəyli haqqında Amerika mətbuatında bir neçə
yaz
ı işıq üzü görür. Kaliforniyanın paytaxtı Sakramento şə-
h
ərinin gözəlliyi, sakit məkan olduğu, buranın maraqlı gö-
rüntül
əri onun yaddaşında xoş hisslər oyadır. Kitabda “Sak-
ramento-Bi” q
əzetinin redaksiyasında olması, qəzetin çap
prosesini izl
əməsi, müxtəlif ştatlarda çəkilən şəkillər verilib.
Afrika, Asiya ölk
ələri göz həkimlərinin 1-ci (Qahirə, 1958),
2-ci (Tunis, 1960), 3-cü (
İstanbul, 1964), 4-cü (Beyrut, 1968)
konqresl
ərinin iştirakçısı olub. Bu konqreslər haqqında yaz-
d
ığı kitabdan bəzi sətirlər: “...1958-ci il yenicə başlamışdı.
M
ən qış tətilini Bakı ətrafında, Mərdəkan sanatoriyasında
bir ne
çə gün dincəlmək qərarına gəldim. Hətta bir neçə gün
kitablar
ın üzünü açmamaq, təbiətlə baş-baş qalmaq barədə
fikirl
əşirdim ki, tibb bacısı mənə telefona çağırıldığımı söy-
l
ədi. Səhiyyə nazirliyindən zəng vurmuşdular.
-“
Şad xəbərimiz” var, - dedilər mənə. – “Siz, Afrika, Asiya
ö
lk
ələri göz həkimlərinin konqresində iştirak edəcək oftalmo-
loqlar
ın nümayəndə heyətinin rəhbəri təyin edilmisiniz. Kon-
qresd
ə Azərbaycan oftalmoloqlarının traxoma ilə mübarizəsi
haqq
ında çıxış edəcəksiniz. Razısınız?”
-
Əlbəttə, razıyam....təbii ki, sevindim. Mən istirahəti ya-
r
ımçıq qoyub, təcili evə qayıtdım və səfərə hazırlaşdım..”.
* * *
“Musab
əyovlar haqqında bir neçə kəlmə, yaxud əziz xa-
lam Ümnis
ə Musabəyova ilə bağlı xatirələrim” başlıqlı ya-
z
ıda professor Çingiz Əfəndiyev deyir: “Xalam öz sənətinin
vur
ğunu idi. Hətta öz qızından, ailəsindən və özündən də çox
pe
şəsini sevirdi. O həmişə xəstəyə öz doğması kimi yaxınlaşıb.
14
O q
ədər sadə, təvazökar insan idi ki, ünsiyyət qurduğu in-
sanla asan dil tap
ır, onun qəlb yoldaşına çevrilirdi. O, qaran-
l
ıq gözlərə işıq verəndə sevincindən yerə-göyə sığmırdı. Tə-
sadüfi deyil ki, onun yan
ında olmuş yüzlərlə xəstə uzun illər
boyu Ümnis
ə xanıma minnətdarlıq məktubları yazırdılar. Bu
m
əktublara, aldığı ordenlərindən və medallarından deyərdim
ki, daha çox d
əyər verir, ən böyük hədiyyə hesab eləyirdi,
ad
ına yazılan məktubların hamısını da saxlayırdı...»
Ü
mnis
ə Musabəyli öz intellektual səviyyəsi, mədəni dün-
yagör
üşü, gənclərə qayğısı ilə cəmiyyətdə nüfuz sahibi olmuş-
du. Mehriban xasiyy
əti, zəngin mütaliəsi sayəsində hər yerdə
söz dem
ək, iradə nümayiş etdirmək gücünə malik idi.
Alimin h
əmyerlisi, professor Dursun Hüseynov Qəbələdən
yeti
şən bu ziyalı xanımla fəxr edərək “Mənalı Ömürlər” kita-
b
ında yazır: “Ümnisə Süleyman bəy qızı Musabəyli 1902-ci
ild
ə Qəbələ mahalının Qutqaşın qəryəsində qulluqçu ailə-
sind
ə anadan olub. 1926-cı ildə Azərbaycan Dövlət Univer-
sitetinin Tibb fakült
əsini bitirib. 1930-cu ildən Göz xəstəlik-
l
əri klinikasında assistent, 1932-ci ildən dosent işləyib. 1935-
ci ild
ə namizədlik, 1936-cı ildə doktorluq dissertasiyasını mü-
dafi
ə etmişdir. Məşhur Sovet – Azərbaycan oftalmoloqu idi.
1957-ci ild
ə “Əməkdar elm xadimi” fəxri adına layiq görülüb.
1967-ci ild
ə Azərbaycan EA-na müxbir üzvü seçilib. 1945-ci
ild
ən ömrünün sonuna kimi N.Nərimanov adına Azərbaycan
Dövl
ət Tibb İnstitutunun Göz xəstəlikləri kafedrasına rəh-
b
ərlik etmişdir...
Yax
ın Şərq və Afrika ölkələrində əhalini traxomadan xilas
etm
ək məqsədi ilə yaradılan ekspedisiyanın rəhbəri olmuş,
xaricd
ə xeyli sayda cərrahiyyə əməliyyatı aparmışdır. Həmin
ekspedisiya zaman
ı katarakta olan İndoneziyanın ilk prezi-
denti
Əhməd Sukarnonun da gözlərini əməliyyatla açır...
“Göz x
əstəlikləri” adlı Azərbaycan dilində çap olunan ilk
d
ərsliyin müəllifidir...”.
15
...Ümnis
ə Musabəyli haqqında yazılan bu kitabın araya-
ərsəyə gəlməsini ən çox istəyən alimlərdən biri professor
Dursun Hüseynov olub. Onunla yax
ın ünsiyyətdə olan «Na-
Dostları ilə paylaş: |