ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Can mən! Bəs neçün alırsan can? 

Neştərin zəxminə ki tabın yox, 
Neçin axır vurursan özgəyə ox?! 
 
1910-cu ildə, altmış bir yaşında doğma kəndi Salahlıya qayıdan Abbas ağa 
Nazir məktəbdarlıqla məşğul olmuş və ömrünün axırınadək burada yaşamışdır. 
 
Yatma ey milləti-islam, 
gözüm bidar oldu, 
Cəhd qıl mənzilə çat kim 
yolun asan oldu. 
Fikr qıl gör nədi azadəgiyü hürriyyət, 
Kuşü huşilə eşit gör necə 
dövran oldu. 
 
Qeyrətü hümmət edin, eyüləmayi-islam, 
Əhdi-peyğəmbər 
əsri-şəhi-mərdan oldu. 
İttihad üzrə olun, 
canü dililə çalışın, 
Xassə kim indi belə fürsətü 
imkan oldu. 
 
Salahlıların dediyinə görə, Abbas ağa Nazir varlı və səxavətli kişi olub. 
Salahlıdakı ən yaxşı, üstü kirəmitli mülklərdən biri də Abbas ağaya məxsus idi. 
Keçmiş ağaya məxsus olduğuna görə otuzuncu illərdə Şura hökuməti belə gözəl 
imarəti məhv etdi. 
Kasıba əl tutan, kimsəsizə pay verən Abbas ağa Nazir əsrin əvvəllərində 
şerlərində və söhbətdlərində “xalqıma hürriyyət, millətimə hürriyyət” kəlmələrini 
tez-tez yazıb işlədirmiş. 
Son günlərimizə qədər onun nökərlərindən biri - Cıllet Nəsib və sərkarı 
Mahmud Yusif oğlu Çıraqov yaşayırdı. Abbas ağanın xeyirxahlığından maraqlı 
söhbətlər danışan Cıllet Nəsib 1980-ci ildə, yüz on yaşında dünyasını dəyişdi. 
...Gün o gün olur ki, hökumət ölkədə hürriyyət elan edir. Abbas ağa Nazir də 
bu hürriyyətə sevinir və yuxarıda bir neçə bəndini sizə təqdim etdiyimiz “1905-ci il 
inqilab cərəyanına dair”və “Millətə xitab” şerini yazır. Bir neçə gün sonra onun 
ilxısını oğurlayırlar. Abbas ağanın ilxıçısı, nökər-naibi Qazaxdan Qaraçöpəcən, 
Dilicandan Şəmşəddinə və Şəmkirə kimi olan ərazini ələk-vələk eləyirlər, amma 
ilxını tapa bilmirlər. Çapar hara gedirsə, əliboş qayıdır, ilxını gördüm deyən 
olmur... Salahlı ağsaqqalları yığışıb Abbas ağaya təsəlli verməyə gəlirlər. Dili dinc 
durmayan Xocaoğlu zarafata salıb deyir: 
- Abbas ağa, çox deyirdin ki, hürriyyət gəlsin,   xalqım   ayılsın,   Bu  da   
sənə hürriyyət, sən arzu elədin, yazdın, o da gəldi. Xalqımız ayıldı, sənin də ilxını 
oğurladı. 
Abbas ağa dözə bilməyib: 

 - 
Xocaoğlu, - deyir, səhvin var, bu mən arzulayan  hürriyyət deyil,   bu  
dərəbəylikdir. Mən hürriyyəti xalqıma arzulamışdım, oğruya, quldura yox, bu 
hürriyyət deyil, qor-qodux zamanıdı, oğru-quldur əyyamıdı... 
  
Könül, aldanma çərxə, bivəfadır, 
İşi daim onun cövrü cəfadır. 
 
Doxsan il əvvəl Abbas ağa Nazirə “qismət” olan hürriyyət bu gün bizə gələn 
demokratiyanın, aşkarlığın özü deyilmi? Burda deyiblər ki, tarix təkrar olunur, 
yaxşı-pis əhvalatları ilə... 
 
* * * 
 
 
İLK HƏRBİ ŞƏFQƏT  
BACISI 
 
Hər dəfə Nigar xanım Şıxlinskayadan söz düşəndə istər-istəməz Qafqaz 
tarixinin mahir bilicisi Vasili Veliçkonun “Nəciblik azərbaycanlıların qanındadır, 
onlar təbiət etibarilə xoşxasiyyət və rəhmlidirlər, mərd və alicənabdırlar” sözlərini 
xatırlayıram. 
Nigar xanımın ömür yolu ilə tanış olanda görürsən ki, nəciblik sözü onun 
təbiətinə xas olan xususi bir keyfiyyət imiş, Bu nəcib və xoşxasiyyət qadınla iyirmi 
iki il ömür sürmüş məşhur sərkərdəmiz Əliağa Şıxlinski yazır: 
“1909-cu il oktyabrın 27-də, qırx altı yaşında ikən mən Zaqafqaziya müftisi 
Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovun qızı Nigar xanımla evləndim... Bu dəyişiklik 
mənim həyatımı işıqlı bir yola, parlaq səadətə yönəltdi. Bir yerdə keçirmiş 
olduğumuz iyirmi iki illik həyatın aydın səmasında bir bulud ləkəsi belə 
görünmədi. Fitrətən istedadlı olan, yaxşı təhsil görmüş, mülayim xasiyyətli Nigar 
xanım ailə səadəti üçün yaradılmış bir qadın idi. Mən bu səadatə tam mənası ilə 
nail oldum. Lakin 1931 -ci il avqustun on beşində Nigar xanımın ölümü mənim 
üçün ən ağır zərbə oldu. Mənim hər şeyim həm səadətim, həm səhhətim onunla 
getdi”. 
Nigar xanım 1870-ci ildə Tiflisdə ziyalı bir ailədə dünyaya gəlmişdir. Atası 
şer-sənət xiridarı, məşhur din alimi Mirzə Hüseyn, anası Səadət xanım isə Qafqaz 
Qadınlar Xeyriyyə Cəmiyyətinin fəxri sədri idi. 
İlk təhsilini evdə ata - anasından və məşhur riyaziyyatçı Əbdülkərim ağa 
Qayıbovdan alan Nigar xanım Tiflisdəki Nücabə Qızlar İnstitutunu 1889-cu ildə 
qızıl medalla bitirmişdir. Fransız və rus dillərindö sərbəst danışan Nigar xanım, 
ərəb və fars dillərini də kamil bilirdi.  
Bahadır bəy Qayıbovun akademik Heydər Hüseynova 30 sentyabr 1946-cı il 
məktubundan: 
“...Rəhmətlik Nigar bacı atamdan daha çox şey əxz etmişdir: o, yetkinliyində 
nəinki İran klassikləri Sədi, Firdovsi, Hafiz, Cami və başqalarını oxumuş, 
həmçinin bütün Azərbaycan şairlərini  - Xaqani, Nizami, Füzuli, Vaqif və 

başqalarını mütaliə etmiş, ərəb dilini öyrənmiş və ərəb ədəbiyyatı ilə yaxından 
tanış idi. Heyif ki, siz onunla yaxından tanış deyildiniz - o, həqiqətən rus dili bir 
yana, bizim və fars ədəbiyyatının bilicisi idi”. 
1918-ci ildən Bakıda yaşayan Nigar xanım “Yeni fikir” qəzetində 
Azərbaycan ədəbiyyatına dair silsilə məqalələri ilə çıxış etmişdir. O, 1923-cü ildə 
“Proletar mədəniyyəti” şüarı altında klassik irsimizə xor baxan, dilimizin saflığını 
korlayan cığırdaş qələm sahiblərini cəsarətlə tənqid edir və Nizami Gəncəvinin nə 
üçün farsca yazmasının tarixi səbəblərinin elmi izahını əsaslı faktlarla şərh edir, 
Nizaminin azərbaycanlı olmasına şübhə edənləri kütbeyin, savadsız adlandırır. O, 
Nizaminin azərbaycanlı olmasını yazan ilk tədqiqatçılardan biridir. 
Nigar xanım məqalələrində bolşevik fitvasına uyanlara, klassik irsimizi inkar 
edənlərə, zəngin Azərbaycan dilini mükəmməl bilməyənlərə məsləhət verərək 
yazırdı: 
“...Həmişə və hər yerdə camaat söylədiyi dildə yazmaq olmaz. Hər millətin 
və camaatın növbənöv şivəsi vardır, amma ədəbi dili birdir. Yazan özü də nə 
şivədə danışsa da, yazdığı ədəbi dildə olmalıdır. Dilimizdə olan ərəb, fars sözlərini 
mümkün qədər əvəz edib azərbaycan sözlərini işlətmək lazımdır. Çünki öz 
dilimizdə azərbaycan sözləri çoxdur. Ərəb və fars sözlərini ancaq azərbaycanca 
əvəz olmadıqda izahlarla işlətməliyik. Dilimizdə köklənmiş ərəb, fars sözləri 
işlətmək olar, çünki bunları oxumamışlarımız da bilirlər. Rus dilində də əcnəbi 
sözlər vardır. Başqa dillərdən iqtibas etməmiş heç bir dil tapılmaz”. 
 
* * * 
 
1948-ci il noyabrın 28-də gecə saat ikidə dünyadan köçən dahi bəstəkar 
Üzeyir bəy Hacıbəyovun pianosunun üstündə bitməmiş bir not qaldı. Üzeyir bəy 
general Əliağa Şıxlinskinin altı bəndlik “Mənim” şerinin iki bəndinə romans 
yazmışdır. 
1912-ci ildə Çarskoye Seloda yazılan bu şerdə general sonsuz bir 
məhəbbətlə sevdiyi Nigarını tərənnüm edirdi: 
 
Ey sevdiyim, ey dilrüba, 
Səbrim, qərarımsan mənim. 
Səd mərhəba, səd mərhəba, 
Nə türfə yarımsan mənim. 
 
Görən səni, ey nazənin, 
Deyər: pəh-pəh, səd afərin! 
Dünyada mislin yox yəqin, 
Əcəb dildarımsan mənim! 
 
Gözəl zahirdə surətin, 
Gözəl batin, təbiətin. 
Gözəl hər işdə qeyrətin, 
Namusum, arımsan mənim. 

 
Mənim baharda bülbülüm, 
Mənim qızılca sünbülüm, 
Gülşənlərdə zərif gülüm, 
Bağlarda barımsan mənim. 
 
Səni ziyarət eylərəm, 
Sənə ibadət eylərəm, 
Həm çox sədaqət eylərəm, 
Çün sən Nigarımsan mənim. 
 
Mən aşiqin adı Əli, 
Verdin bu dərsi bilməli. 
Eşqindən olmuşam dəli, 
Sən ahu-zarımsan mənim. 
 
Nigar xanımın fransız dilini mükəmməl bilməsi haqqında mənim bildiyim 
iki olmuş əhvalat var. Onlardan birini general Əliağa Şıxlinski xatirələrində ötəri 
də olsa yazıb. 
...1912-ci ilin yayında Çarskoye Seloya gələn Fransa hərbi numayəndə 
heyətinin başçısı general Dezavye general Əliağa ilə səmimi münasibətdə olur. Bir 
gün Şıxlinski onu evinə qonaq dəvət edir. 
Fransızca çətinliklə  danışan  Əliağaya Ningar xanım da arabir kömək 
edirmiş. Nigar  xanımın  fransız dilini   incəliklərinə  qədər  bilməsi general 
Dezavyeni heyrətə gətirirdi. O, maraqla soruşur ki, neçə il Parisdə yaşamısınız. 
Onda Nigar xanım gülümsünub   deyir   ki,   heç   Parisin   üzünü görməmişəm. 
Heç vaxt Rusiya ərazisidən kənara çıxmamışam. Ona təşəkkür edən general 
Dezavye demişdir: 
- Məni heyrətə gətirdiniz, madam, öz gözəl, təmiz Paris ləhcənizlə... 
İkinci əhvalatı isə mənə on il əvvəl Nigar xanımın yaxın qohumu, mərhum 
Zülfüqar Qayıbov danışmışdı. 
...Bir dəfə anası Səadət xanımla doğma Salahlı kəndindən Tiflisə gedən 
Nigar xanım, Saloğlu stansiyasında qatar gözləməli olur. Bu vaxt Qarayazı 
çölündən ekspedisiyadan qayıdan iki fransız da qatarın gəlməsini gözləyirmiş. 
Fransızlardan biri o birinə milli geyimdə olan Nigar xanımı göstərib deyir: - Ora 
bax, gör türk qızı necə gözəldir, amma heyif ki, çox zövqsüz geyinib. 
Fransızların Nigara baxıb nəsə dediklərini  hiss edən anası Səadət xanım: - 
Qızım,  - deyir,  - onlar deyəsən səndən danışırlar? 
- Ana, dinmə, onlar məni və geyimimi təhqir etdilər. Eybi yoxdur, bu saat 
cavablarını alarlar. Qatar gəlir. Minirlər. Bir xeyli gedəndən sonra Nigar xanım 
çölə baxıb fransızlardan təmiz fransız dilində soruşur: - Cənab, zəhmət olmasa, 
deyin görək, saat neçədir, hələ Naftulluğa çoxmu qalır? 
Heyrətdə qalan fransızlar özlərini itirirlər. Dönə-dönə Nigar xanımdan və 
anasından üzr istəyirlər. 
 

* * * 
 
Nigar xanım xalqımızın ilk hərbi şəfqət bacısıdır. 
Birinci Dünya müharibəsi başlananda general Əliağa Şıxlinski Çarskoye 
Selodakı Artilleriya Zabitləri Məktəbində rəis müavini idi. Döyüşən orduya gedən 
müdavimlərin tədris binası, kazarmaları (qışlaları) yaralı əsgərlər üçün qospitala 
çevrilir. Zabit arvadları yaralı əsgərlərə tibbi yardım göstərmək üçün “Qırmızı xaç 
cəmiyyəti” təşkil edirlər. Nigar xanım həmin cəmiyyətə sədr seçilir. 
İmperatorun “Qırmızı xaç” cəmiyyətinin səlahiyyətli nəzarətçisi polkovnik 
Velçinski bir yoxlama zamanı demişdir ki, Nigar xanım Şıxlinskayanın başçılıq 
etdiyi hərbi xəstəxana hazırkı müharibədə fövqəladə təşkil olunmuş bütün “Qırmızı 
xaç” cəmiyyəti xəstəxanaları arasında ən yaxşısıdır. Onu da xatırladaq ki, hərbi 
xəstəxananın rəsmi adı “Topçu zabitləri məktəbi qadın komitəsinin xəstəxanası” 
olmasına baxmayaraq, hörmət əlaməti olaraq hamı ona “Şıxlinskayanın 
xəstəxanası” deyirmiş. 
Həmin illəri xatırlayan general Əliağa Şıxlinski yazır: 
  
“Mənim arvadım Nigar xanım həmişə xəstəxanada olurdu. Komitənin 
sədrliyi vəzifəsini ifa etməkdən başqa, əsgərlər üçün rusca, Kazantatarlarının, 
kazak və özbəklərin dillərində evlərinə məktub yazırdı. Əsgərlər onu ana kimi son 
dərəcə sevir və onu “mamaşa” - deyə çağırırdılar; tez-tez bu xəstəxanaya 
getdiyimdən mənə də “papaşa” deyirdilər”. 
1984-cü ilin oktyabrında Sankt-Peterburqdakı Saltıkov-Şedrin adına kütləvi 
kitabxananın arxivində saxlanan “Artilleriya zabitləri məktəbinin xəbərləri” 
jurnalının səhifələrində Nigar xanım haqqında xeyli maraqlı faktlara rast gəldim. 
Jurnalın 1914-cü il oktyabr (30) nömrəsində (səh. 60-61 -də) yazılıb ki, Nigar 
xanım Şıxlinskaya “Qadın Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin sədri seçilib. Digər bir 
səhifədə isə daha qırx belə qadının adı, familiyası dərc edilib. Bunlar Qadın 
Xeyriyyə Cəmiyyətinin üzvləri - Nigar xanımın tabeliyində işləyənlərdir. Daha 
sonra jurnalın 78-ci səhifəsində Nigar xanımın “Dul qadınlar, yetim uşaqlar və 
aşağı rütbəli ailələr üçün” adlı müraciət-məqaləsi dərc olunub. Məqalədə göstərilir 
ki, hökumət müharibədə ailə başçısını itirənlərə yardım verib, təqaüd kəsməlidir. 
Həmin ili - 1914-cü ildə Nigar xanım başqa bir mətbuat orqanında çıxış 
etmişdir. O, “Russkiy invalid” qəzetinin 4 avqust nömrəsində “Əzizlərini 
müharibəyə yola salan qadınlara” adlı məqaləsini dərc etdirmişdir. Hərbi şəfqət 
bacısı kimi yaralılara tibbi yardım göstərən xeyirxah Nigar xanım təkcə bununla 
kifayətlənməmişdir. O, bir ziyalı kimi çıxış edərək demişdir ki, döyüşçünün qadını 
ağlayıb sızlamaqdansa, saqlamlığını qorumalı, uşaqlarına qayğı göstərməlidir. Qoy 
Vətən və torpaq uğrunda döyüşən ərin qulağına ailəsi, uşaqları haqqında xoş 
sədalar yetişsin. 
Yetmiş səkkiz il əvvəl xalqımızın fədakar və nəcib ziyalısı Nigar xanım 
Şıxlinskayanın yazdığı müraciət məqaləsi bu günümüzlə necə də eyni ruhda 
səsləşir. Ona görə də həmin məqaləni möhtərəm oxuculara təqdim edirəm: 
“Əksər hallarda, zabitin döyüşən orduda təyin olunması haqda çağırış 
gələrkən, onun ailəsindəki qadınlar ağlaşmağa, ümidsizliyə qapılmağa başlayırlar, 
qorxurlar ki, onların əzizi müharibədə həlak ola bilər. Zənnimizcə, bu, məsələnin 

düzgün açıqlanmamasından irəli gəlir. Hər bir mömin qadın əmin olmalıdır ki, 
yeri-göyü yaradan ulu Tanrı nə vaxt lazım bilirsə, onun istəkli kişisi də məhz o 
vaxt ölməlidir. Əgər bəndəsinin məhz bu il ölməsi Tanrının meylindən keçərsə, 
həmin bəndə müharibədə iştirak etmədən də o dünyalıq olar, yəni ömrünü sizə 
bağışlayar. Belə olduqda, evdə ölməkdənsə, hər bir igid hərbçinin arzuladığı kimi 
döyüş meydanında şəhid olmaq daha yaxşı deyilmi? O, Vətən qarşısında öz 
borcunu şərəflə yerinə yetirdiyinə görə dünyasını xoş duyğularla dəyişəcək, onun 
xatirəsi bizim aləmimizdə cəfakeşlik, müqəddəslik haləsi ilə nurlanacaq: o şəhidin 
adını tanış-bilişləri də, ucsuz-bucaqsız diyarımızın onu əsla tanımayan zümrələri 
də ehtiramla, pərəstişlə çəkəcəklər. 
Döyüşən əzizlərimizin təhlükəsindən səksəkəyə düşməkdənsə, biz onun 
səhhətinin, sağlamlığının qeydinə qalmalıyıq. Sülh, əmin - amanlıq çağlarına biz 
ailəmizin kişi xeylağının qulluğunda dayanırıq: çalışırıq, hər şeyi elə sahmanlayaq 
ki, ömrümüzün-günümüzün fərəhi xidmətdən  qayıdıb  gələndə  evdə  həm; 
mənəvi, həm də ruhən dincələ bilsin, Əməlli-başlı  yeyib-içməyə,   istirahət etməyə 
onun kifayət qədər vaxtı olmadığı üzündən, doğrusu, çoxlarımızın ürəyindən   
ağrılar   keçib.   Müharibədə   onun vəziyyəti müqayisəolunmaz dərəcədə çətindir. 
Elə də olur ki, o, mərmi gurultusu, güllə vıyıltısı altında ac-susuz,  yuxusuz günlər   
keçirir.   Təsəvvürə   gətirəsən gərək -  tapşırılan  vəzifəni yerinə yetirməkdən   
ötrü,   varlığı   titrədən, əsəbləri tarıma çəkən xoşagəlməz şəraitdə öz dəyanətini, 
zəka aydınlığını qoruyub saxlamaq üçün bizim əzizimizə, görün, nə qədər böyük 
iradə əzmkarlığı, əsəb gərginliyi lazım gəlir? Bu, hələ harasıdır? Təkcə öz 
fəaliyyətini deyil, idarə olunması ona tapşırılmış qeyrilərinin hərəkətlərinə başçılıq 
etmək işində də şəxsi təşəbbüs göstərmək tez-tez onun üzərinə düşür. 
Mən qəlbimin dərinliyində əminəm ki, hər bir sevən qadın müharibədə könül 
həmdəminin görəcəyi işin müəyyən hissəsini öz üzərinə götürməyi, ona kömək 
etməyi cani-dildən arzulayır. Təəssüf ki, indiki halda bu baxımdan əlimizdən heç 
nə gölmir. İmkan daxilində gücümüz buna çatar - özümüzü elə tutmalıyıq ki, 
əzizimizin biz sarıdan beli bərk olsun, evin güzəranı, qayğıları onun müharibədə 
keçirəcəyi hər cür həyəcanlara əlavə olunmasın, Biz yaxın kimsələrimizi “hara 
gedirsən, hara? Sənsiz vay günüm qara...” - deyə - deyə uğurlamamalıyıq: biz 
təmkinlə xeyir - dua verməli, ona təlqin etməliyik ki, o, özünün əvəzinə ailədə - 
ocaqda zəif, aciz məxluq deyil, ruhən güclü, təhlükənin gözünə düz baxmağı 
bacaran sadiq, sevən dost qoyub gedir və həmin bu sadiq dost lazım olarsa, uçub 
gələr onun yanına. Öz nəvazişi ilə ovundurar, qadasını alar onun... 
Ruhdan düşməmək, özümüzü möhkəm ələ almaq üçün, əvəzsiz əzizimizə 
lazım gələn məqamda şəfqət göstərməyə imkanımız olsun, deyə sağlamlığımızı 
həmişəkindən daha çox qorumaq üçün, yola düşənimizə bəslədiyimiz atəşin 
məhəbbət bizə həyan olsun”. 
“Qafqaz qadınlarının Xeyriyyə Cəmiyyəti”ndəki xidmətlərinə görə Müfti 
Mirzə Hüseyn Əfəndi Qayıbovun həyat yoldaşı Səadət xanım cəmiyyətin fəxri 
üzvü, qızı Nigar xanım isə ömürlük üzvü seçilmişlər. 
 
Yanvar, 1993-cü il 
 

* * * 
 
ULU VƏSİYYƏTİ FAYDASIZ OLMAZ 
 
General Əliağa Şıxlinskiyə tale övlad qismət eləməmişdi, O, sevimli həyat 
yoldaşı Nigar xanımın ölümündən sonrakı həyatını tamamilə artıq hesab edirdi. 
Bu, doğrudanmı belədir, yoxsa şair təbli məşhur sərkərdəmiz ötəri hissəmi 
qapılmışdı? 
1931-ci ildə vəfat edən Nigar xanımdan sonra general on üç il yaşamışdır. 
Bu on üç ildə tənha yaşayan Əliağa Şıxlinski həyatının bir anını belə Nigarsız 
təsəvvür etməmişdir. O, hər cümə axşamı sevimli həyat yoldaşının qəbrini ziyarət 
etmiş, vəfatının ildönümündə ehsan vermişdir. 
Görüşdüyüm Şıxlinskilər nəslinin çoxsaylı nümayəndələri mənə dönə-dönə 
demişdiler ki, generalın ən çox sevdiyi insan yalnız və yalnız həyat yoldaşı Nigar 
xanım olub. Əliağa Şıxlinski məşhur “Xatirələrim” əsərində, şerlərində və 
məqalələrində bu barədə söhbət açıb. Biz də bu məhəbbətin ülviliyindən oxuculara 
az-çox çatdırmışıq. 
1983-cü ildə Azərbaycan Dövlət Tarix Muzeyinin arxivindəki “Şıxlinski 
Fondu”nda araşdırmalar apararkən ağzıbağlı bir məktuba rast gəldim. Mavi rəngli 
zərfin üstündə rus dilində belə yazılmışdı: “Vəsiyyət. Mən öləndən sonra açmalı”. 
Məktub əlimdə bir müddət kövrək hisslərin ağır təsirindən quruyub qaldım. 
Gözlərimdə yaş dumanı, beynimdəsə qarma-qarışıq sözlər fırlanırdı: “Açım, 
açmayım. Bu müqəddəs kişinin ruhu məni lənətləməz ki...” Məktubu o biri üzünə 
çevirib yapışdırılmış tərəfinə dönə-dönə baxıram. Məktub bağlıdır. 1943-cü il 
avqustun 18-də Bakıda vəfat edən generalın ölümündən isə düz 40 il keçir. Kədərlə 
köks ötürüb çölə boylanıram. Fevral ayının sazağı uğultu ilə içəri dolub varlığımı 
titrədir. Həyat və fəaliyyətini az-çox öyrəndiyim general Əliağa Şıxlinski, bilirəm 
ki, çox maraqlı bir insan olub. Güclü muşahidəsi, əla mütaliəsi və geniş 
dünyagörüşü olan bu adam heç vaxt ötəri və ya başdansovdu iş görməzmiş. Onun 
şəxsi əlyazmalarını araşdıranda görürsən ki, xırdaca bir qeydi də böyük məna kəsb 
edir. Mənim yəqinim idi ki, generalın hələ oxumadığım vəsiyyətnaməsində də 
müdrik sətirlərə rast gələcək. 
Bu anda ağlıma qəribə bir fikir də gəldi. Əgər arxiv işçiləri icazə versəydi bu 
ağzıbağlı məktubu götürüb generalın yaxın qohumlarından birinin yanına gedər və 
onunla birgə açıb oxuyardım. Məlumdur ki, vəsiyyət, hər şeydən əvvəl, yaxın 
qohumlar üçün yazılır. Mən də istəyirdim ki, bu məktubu generalın doğması 
müdrik yazıçımız İsmayıl Şıxlı ilə birgə oxuyam. Amma məktub adi kağız parçası 
olmadığından bu, mümkün deyildi. Möhürlənib, qeydə alınıb və tarixi bir sənəd 
olub. Bəs bu tarixi sənəd nə üçün indiyədək heç kəsi maraqlandırmayıb. Bəlkə 
tədqiqatçıların rastına çıxmayıb? Elə isə mənim uğurumdur qarşıma çıxıb, açsam, 
heç bir günah sahibi olmaram. 
Ehtiyatla qələmin iti ucunu ağzıbağlı məktuba yaxınlaşdırıram. Qırx il 
qurumuş yapışqan asanca qopur. İçərisindən adi dəftər kağızında yazılmış dörd 
vərəq çıxır. Birincinin sərlövhəsi: “Ailə vəsiyyətnaməsi”,  30 oktyabr 1933-cü ildə 
yazılıb. İkincisi - “Əziz Bahadır və Varya” /həmin tarixdə yazılıb/. Üçüncü 

sərlövəsizdir, yalnız tarixi qoyulub: “3 yanvar 1938-ci il”. Dördüncüsü: “Son rica 
/xahiş/”, 13 mart 1942-ci ildə yazılıb. 
General Əliağa Şıxlinskinin “Vəsiyyətnamə”sinin dördünün də üzünü 
köçürüb evə qayıdıram. Yol boyu ikinci vəsiyyənamədəki bir cümləni ürək ağrısı 
ilə öz-özümə təkrar edirəm. 
 “Əgər tale mənim bu sevincsiz həyatımı uzun müddət davam etdirərsə, onda 
mənim “əmlakım” mənim dəfnolunma və ən sadə qəbir daşı qoyulma xərclərinə 
belə bəs etməz, bu halda mənim vəsiyyətim gülünc hal almış olar”. 
Oxucum, general Şıxlinskinin vəsiyyətnamələrindəki kədər təkcə bu 
cümlədə deyil. Onların dördü də tənha yaşayan insanın kədər və həsrətilə doludur. 
Burda onun sevimli Nigarına ülvi məhəbbətinin də şahidi olacaqsan. 
Mən 1983-cü ildə ulu generalımızın kədərinə şərik oldum. Vəsiyyətnamələri 
Sizə təqdim etməkdə bircə məqsədim var: xalqımız üçün əvəzsiz xidmətlər 
göstərmiş general Əliağa Şıxlinskinin nikbinliyinə, qayğılarına Siz də şərik olun. 
Ulu vəsiyyəti faydasız olmaz. 
 
* * * 
 
Ailə vəsiyyətnaməsi 
 
Mənim ölümümdən sonra, əmlakımdan nə qalarsa: mebel, qab-qacaq, geyim 
şeyləri və başqa əşyalar, eləcə də qalmış nəğd pul məbləğini - həyatımın kimsəsiz 
illərində mənə qayğı göstərmiş həkim Bahadır Qayıbova
32
 və onun arvadı 
Qayıbovaya
33
 vəsiyyət edirəm. 
Yazılanları öz şəxsi imzam ilə təsdiq edirəm. 
 
30 oktyabr 1933-cü il,  
Bakı Əliağa Şıxlinski 
  
Biz mətnin altında imza atmış şəxslər, aqronom Nəsrulla Əlizadə və texnik 
Sadıq Əlizadə şahidik ki, Əliağa Şıxlinski 30 oktyabr 1933-cü ildə bizim 
iştirakımızla vəsiyyətnaməni tərtib edib, imzalayarkən tam sağlam əqlə və yaddaşa 
malik idi. 1. Nəsrulla Əlizadə, 2. Sadıq Əlizadə. 
 
Əziz Bahadır və Varya! 
 
Əgər tale mənim bu sevincsiz həyatımı uzun müddət davam etdirərsə, onda 
mənim “əmlakım” mənim dəfnolunma və ən sadə qəbir daşı qoyulma xərclərinə 
belə bəs etməz, bu halda mənim vəsiyyətnaməm gülünc hal almış olar. 
Lakin ona əvəz olaraq, unudulmaz həyat yoldaşım Nigar xanımın vəfatından 
sonra, siz məni qayğı ilə hərtərəfli əhatə edərək, onsuz yaşadığım günləri mənim 
                                                 
32
 Bаhаdır bəy Мirzə Hüsеyn Əfəndi оğlu Qаyıbоv/1878-1949/ Əliаğа Şıхlinсkinin qаynıdır. Оnlаr həm də qоnşu 
оlmuşlаr. 
 
33
 Vаrvаrа Qаyıbоvа dоktоr Bаhаdır bəyin аrvаdı - müəl. 

üçün mümkün və dözümlü etdiyinizə görə, mənim sizə qarşı olan minnətdarlığımın 
həddi-hüdudu yoxdur. 
Bu qəni minnətdarlığı mən özümlə qəbir evinə belə aparacağam. 
Sizin mənə qarşı mərhəmətinizə görə Allah sizdən razı olsun. 
 
Sizi sevən 
Əliağa Şıxlinski 
Bakı, 30\X-1933-cü il 
  
 
  
3.01.1938-ci il 
 
Vəsiyyətnamə yazılarkən, mənim bəzi qiymətli şeylərim var idi ki, onlar 
Bahadır və Varyanın mənə göstərdikləri qayğı və mənəvi köməklikdən əlavə, 
maddi yardımlarını qismən ödəyə bilərdi. 
Lakin mən gözlənildiyindən də artıq yaşadım, satmalı nə vardısa, satıb 
xərclədim və bununla da vəsiyyətnamə öz mənasını itirmiş oldu. 
Əgər evdə qalmış əşyaların dəyəri dəfn mərasiminə və sadə qəbir daşına 
kifayət edərsə, ona da Şükür. Heç bir ehsan və elan lazım deyil. 
 Qohumlara telefon vasitəsilə, telefon yoxsa, məktubla xəbər vermək olar. 
Qəbir daşı yalnız onun üçündür ki, mənim adım unudulmaz həyat yoldaşım 
Nigar xanımın adı ilə yanaşı yazılsın,