SəRBƏst iŞ TƏLƏBƏ: Bağırov Əli faküLTƏ
Yüklə 0,58 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- KAFEDRA
- MÜNDƏRİCAT 1
|
SƏRBƏST İŞ
Bağırov Əli
İqtisadiyyat
530 T
TƏDRİS İLİ: 2020-2021
etm
əsi
MÜNDƏRİCAT 1 -Az
ərbaycanin ərəblər tərəfindən istilası 2- Ərəblərin Azərbaycana ilk hücumları 3 - Ərəblərin növbəti hücumları 4 -X əzər-Ərəb müharibələrinin Azərbaycana təsiri 5 -Üsyanlar
1 . 6 37- cı ildə ərəblər Sasani şahını onun paytaxtı olan Ktesifonda mühasirəyə aldılar. Cavanşir üç minlik alban qoşununun başında sasanilərlə birlikdə altı ay Ktesifonun müdafi əsində durdu. Lakin buna baxmayaraq Sasani ordusu darmadağın edildi. Yezdəgird Dəclə çayı sahilindəki qalalardan birində gizl əndi. Moisey Kalankatlının məlumatına görə, Cavanşirin Sasani ordusu t ərəfində ərəblərlə son döyüşü III Yəzdigərdin hakimiyyətinin səkkizinci ilinə (639-640- cı illərə) təsadüf edir. Beləliklə, mübarizənin faydasız, imperiyanın ölüm ə məhkum olduğunu dərk edən Cavanşir 639-640-cı ildə vətəninə qayıdır. Bu dövrün hadis ələrini əks etdirən ərəb mənbələrinin bir qismi ərəblərin Azərbaycan ərazisinə (onun cənub hissəsinə) ilk basqınının məhz h əmin illərdə, yəni 639-640-cı illərdə baş verdiyini qeyd edir. Bu müəlliflərdən "fütuhat" haqqında xüsusi kitab yazmış IX əsr ərəb tarixçisi əl- B əlazuri Azərbaycanın hicri tarixi ilə 18 (639)-ci ildə Huzeyfə ibn əl-Yəmənin başçılığı ilə sülh yolu ilə alındığı barədə məlumat verir.
Az
İyad ibn Ğənmin başçılıq etdiyi ərəb ordusunun xəlifə Ömərin əmri ilə 639-cu ilin avqustunda başlamış Mesopotamiyanın işğalı prosesind ə Azərbaycan ərazisinə hücum (və bəlkə də hücumlar) olmuşdur. Hücum Urmiya gölünün c ənub-qərbindən başlamış və nəticədə qərb s ərhədlərinin mərzbanı ilə müqavilə bağlanmışdı. Ərəblərin Sasanilər imperiyasının Xəzər sahili vilayətlərinə, o cümlədən Az ərbaycana real hücumu, yalnız 642-ci ildə baş verən fəthindən sonra H əmədana hücumla mümkün oldu. Tarixçi ət-Təbəri bildirir ki, o günd ən iranlıların birliyi pozuldu. Hər vilayətin əhalisi düşmənlə yalnız öz vilay əti hüdudlarında döyüşürdü. Əl-Bəlazurinin verdiyi məlumata gör ə, Nihavənd döyüşündən bilavasitə sonra ərəblər Həmədan-Rey yolu üstünd ə yerləşən, Qum və Kaşanı tutdular. Bu qələbələrdən sonra q ədim Midiya ərazisində möhkəmlənən ərəblər şimala doğru istiqamət götürdül ər.
Ərəblərin Azərbaycana tərəf yollarının üstündəki ilk vilayət Rey idi. Bu şəhəri tutmaq üçün ərəblər Həmədan-Rey vilayətləri ayrıcındakı Dəstəbə sərhəd nahiy
əsini işğal etdilər, onun qalalarında isə hərbi qarnizonlar yerləşdirdilər. M əhz bu qarnizonlardakı ərəb əsgərləri Azərbaycana və İranın Xəzəryanı vilay ətlərinə ediləcək yürüşlərə hazırlıq görürdülər. Az ərbaycan qoşunlarına mərzban İsfəndiyar ibn Fərruxzad komandanlıq edirdi. O, Bacr əvan, Mayməd, Nariz, Şiz, Məyanic və digər yerlərin əhalisindən Ərdəbildə böyük qoşun toplayıb ərəblərlə vuruşmağa girişdi. Vuruşma bir neçə gün davam etdi və ərəblərin qələbəsi ilə sona çatdı. Nihav ənd döyüşündən düz bir il sonra, yəni 643-cü ildə, Reyin işğalı hələ tam başa çatmamış, xəlifə Ömərin (634-644) əmri ilə Bukayr ibn Abdullah və Utba ibn Farkadın başçılıq etdikləri qoşun dəstələri Azərbaycan sərhədlərini keçdil ər. Ərdəbildən bir qədər aralı, Cərmidan dağı yanında İsfəndiyarın hələ yaxşı möhkəmlənə bilməmiş dəstələri onları qarşıladı. Mənbələrin məlumatına gör
ə, bu, Bukayrın Azərbaycan ərazisində azərbaycanlılarla ilk toqquşması idi. Bir neç
ə gün davam edən qanlı döyüş ərəblərin qələbəsilə başa çatır. İsfəndiyar özü isə əsir düşür. Rey yanındakı döyüşlərin ərəblər üçün müvəffəqiyyətlə başa çatdırılması, x əlifənin Bukayra kömək göndərmək haqqında əvvəlki əmrinin yerinə yetirilm əsinə imkan yaradır. Sərkərdə Simak köməyə göndərilir. Çox keçm ədən İsfəndiyarın qardaşı Bəhramın başçılığı altında təşkil olunmuş yeni qoşun Utba ibn Farkadın dəstəsinə hücum edir. Ərəblər bu dəfə də qələbə qazanırlar. Bəhram qaçır. Hələ də Bukayrın yanında əsirlikdə qalan Az ərbaycan mərzbanı İsfəndiyar isə bu hadisədən sonra ərəblərlə sülh müqavil əsi imzalamalı olur. Bu müqaviləyə görə Azərbaycan əhalisi "imkanları daxilind ə" can vergisi-cizyə ödəməli idi; "qadınlar və uşaqlar, həmçinin yaşamaq üçün vəsaiti olmayan xroniki xəstələr, dünya malından heç nəyi olmayan zahidl ər" bu vergidən azad olunurdular. Yeni hakimiyy ət Azərbaycanın bütün əhalisinə, "onun düzlərində, dağlarında, ucqar v
ə sərhəd yerlərində yaşayanlarına, onların əmlakına, dini icmalarına, qanunlarına, qaydalarına aman" verməyi öz üzərinə götürürdü. B əlazuri isə yazır ki, "hicri 18-ci ildə Xuzeyfə ibn əl-Yəmən Azərbaycanı dinc yol il ə istila edib, Azərbaycan əhalisi adından hərəkət edən Azərbaycan mərzbanı il ə müqavilə bağlamışdır. Bu müqaviləyə görə mərzban "800 min dirhəm verm əyi öhdəsinə götürdü" ərəblər isə öz tərəfindən öhdələrinə almışdılar ki, heç k əsi öldürməsinlər, əsir almasınlar, atəşgədələri dağıtmasınlar və Balasacan, Savalan v ə Satrudan kürdlərini təqib etməsinlər. Şiz əhalisinin öz b ayramlarında rəqs etməsinə və (keçmişdə) icra etdikləri hər işi açıq görm ələrinə mane olmasınlar". Bundan sonra xəlifə Ömər, Xuzeyfə ibn əl- Y əməni vəzifəsindən götürdü və Utbə ibn Farkadı Azərbaycana canişin təyin etdi. Lakin ərəb qoşunları Azərbaycandan gedəndən sonra ölkənin əhalisi hicri 24 (644-645)-cü ild ə üsyan qaldırıb, "müsəlmanların onlarla bağladıqları sülh şərtlərinə əməl etməkdən boyun qaçırdılar".
646- cı ildə ərəb ordusu Valid ibn Uqbənin komandanlığı ilə yenidən Azərbaycana yürüş etdi. Ordunun qabaq dəstəsində Salman ibn ər-Rəbiə əl- Bəxili gedirdi. Azərbaycan ikinci dəfə istila edildi, "bu şərtlə ki, (hər il) onlar (əhali) səkkiz yüz min dirhəm versinlər. Bu, Huzeyfə ibn əl-Yəmaninin 22 (b.e. 644)-ci ildə, yəni Nəhavənd vuruşmasından bir il sonra onlarla bağladığı sülhün şərtləri idi". Bukeyr ibn Abdullah Mukandan Xəzər dənizinin sahili ilə şimala doğru hücum etdi və həmin il Bab-ül-Əbvaba (Dərbəndə) çatdı. Sonrakı 642/643- cü illərdə xəlifə Ömər Dərbəndə Surakə ibn Əmri göndərdi. Surakə ordusunun qabaq dəstəsi Əbd-ür-Rəhman ibn ər-Rəbiə əl-Bəxilinin komandanlığı ilə şəhərin hasarları yanında Bukeyr ilə birləşdi. Surakənin ölümündən sonra xəlifə Dərbənd yaxınlığındakı sərhəd xəttinə Əbd-ür- Rəhman ər-Rəbiəni təyin etdi və ona əmr verdi ki, xəzərlərə qarşı çıxsın. Ərəb atlıları əl-Beyda şəhərinə çatıb onu işğal etdi. Lakin Balancar yaxınlığındakı xəzərlər hücuma keçib ərəbləri məğlub etdi və onların komandanı Əbdür-Rəhman ər-Rəbiəni öldürdülər.
Ərəb
qoşunları Arran
ərazisinə şərqdən
deyil, cənub-
qərbdən, Naxçıvandan keçməyə başladılar. Arrana soxulan ilk ərəb dəstəsi Salman ibn Rəbiə əl-Bəxilinin komandanlığı altında olan dəstə idi ki, bu da Həbib ibn Məsləmənin ordusuna daxil idi. Salman ibn ər-Rəbiənin dəstəsi Naxçıvandan çıxandan sonra Biçənək keçidind
ən Şəki, Gorus tərəfə yeridi və Arran ərazisinə çatanda Beyl əqan üzərinə yürüş etdi. Daha sonra Salman ibn ər-Rəbiənin ordusu Bərdəni, Beyləqanı işğal etdi. Şakşin (Şakaşen), Meskean (Meskuenk), Ud (Uti), Mesiran (Mesarans), Xarxilyan (Xarcilank), Tabar (Tri) mahallarının kəndlərini və Arranın digər yerl
əri də işğal olundu. Sonra Salman ibn ər-Rəbiənin dəstəsi Şamxoru, Qəbələni tutdu, Şakkan və Kamiberan hakiml əri ilə bac vermək şərti əsasında sülh bağladı. Xeyzan əhalisi, Şirvan padşahı, qalan dağların padşahları, Məsqət, Şabran və Bab (D ərbənd) şəhərinin əhalisi də onunla (Salmanla) eyni məzmunda sülh bağladılar. Bel
əliklə, 643-644-cü illərdə, xəlifə Ömərin dövründ
ə, ərəblər tarixi Azərbaycan ərazisinin yalnız cənub v ə Dərbəndədək Xəzər sahili torpaqlarını tuta bildilər. Lakin bu işğalın özülü h ələ möhkəm deyildi. Hətta 644-645-ci illərdə, xəlifə Ömərin ölümündən sonra m ərkəzdə baş verən siyasi sabitsizlikdən istifadə edən azərbaycanlılar üsyan ed ərək, ərəblərin onlarla bağladıqları müqavilələrin şərtlərini yerinə yetirm əkdən imtina etdilər. Xilafətin yeni başçısı Osmanın Azərbaycana göndərdiyi sərkərdə əl-Valid ibn Ukbanın rəhbərlik etdiyi ordunun hücumu il ə ərəblərin Azərbaycana yeni – ikinci yürüşü başlandı. Bu yürüşdə birinci yürüş zamanı ad çıxarmış Salman ibn Rəbiə və Abdallah ibn İubeyl kimi sərkərdələr iştirak edirdilər. Abdallahın başçılıq etdiyi dörd minlik qoşun Muğan, Bədr və Taylasana (Talışana) soxularaq bu Xəzəryanı torpaqları yenidən işğal etdi, qənimət və əsirlərlə əl-Validin qərargahına qayıtdı. Azərbaycan (cənub hissəsi) yenidən işğal, köhnə müqavilə isə bərpa edildi. Müqavilənin şərtlərinə görə, az ərbaycanlılar təzminatla yanaşı 800 min dirhəm verməyə boyun oldular. Bu yürüş zamanı əl-Validin on iki minlik ön dəstəsinə başçılıq edən Salman ibn
ər-Rəbiənin əsgərləri ətraf əhalini qorxutmaq m əqsədilə Albaniya ərazisinə hücum edərək, oranı talayıb çapdılar və zəngin q ənimət və əsirlərlə əl-Validin qərargahına qayıtdılar. Gevondun məlumatına gör ə, xəlifə orduları "Midiya (Cənubi Azərbaycan) kəndlərini və Naxçıvan obalarını xaraba qoydular. Kişilərin çoxunu öldürdülər, qalanlarını isə qadın və uşaqlarla birlikdə əsir götürdülər və Culfa keçidindən Arazın o tayına apardılar". Yalnız bundan sonra vəzifəsini bitmiş hesab edən əl-Valid Xilafətin nümay
əndəsi əl-Əşas ibn Qeysi Azərbaycan hakimi təyin edərək paytaxta (M ədinəyə) qayıdır. El ə həmin il xəlifə Osman iki Qafqaz yürüşünün iştirakçısı, özünü mahir s ərkərdə kimi tanıtdırmış Salmanı bu zaman Kiçik Asiya ərazisində bizanslılarla vuruşan Həbib ibn Məsləmənin köməyinə göndərdi. Birgə qüvv
ələrlə onlar bizanslıların hücumunu dəf edərək, Qaliqala və b. şəhərləri ələ keçirdilər. Ərəb tarixçilərinin (ət-Təbəri, əl-Bəlazuri, əl-Yəqubi, əl-Kufi) m əlumatına görə bu yürüş zamanı Həbib ermənilərin yaşadıqları ərazidən keç ərək, Gürcüstan torpaqlarına daxil olur və Tiflisi işğal edir. Beləliklə, bu dövrd ən, yəni 644-cü ildən, Tiflis öz civarları ilə birlikdə Xilafətin Arran vilayəti t ərkibinə daxil olur və müsəlmanların uzunmüddətli tabeliyinə keçir. H ələ Gürcüstan hüdudlarına yetişməmiş, Salman ibn Rəbiənin altı minlik d əstəsi Albaniyanın Sünik (Sisəcan, Sisəkan) vilayəti ərazisində Həbibdən ayrılır. Azərbaycanın şimal hissəsinin tam işğalını başa çatdırmaq cəhdilə edil
ən yürüş başlanır. O dövrün tarixçisi yazırdı: "Salman ibn Rəbiə onun əsgərlərinə düşmənçilik göstərənləri məhv edir, rastına çıxan şəhər və qalaları tuturdu. Sonra o, düşməni (burada ərəblərin düşməni – yerli əhali idi. – N. V.) qıra-qıra Arran ölkəsindəki Beyləqan şəhərinə yetişdi". Beyləqan cizyə öd ənilməsi, əhalinin "həyatı və əmlakının", habelə "şəhər divar-larının" saxlanılması şərtləri ilə Salmana döyüşsüz təslim oldu. Sonra ərəb qoşunu B ərdəyə doğru istiqamət götürdü, lakin mənbələrin məlumatına görə b ərdəlilər, beyləqanlılardan fərqli olaraq, şəhər qapılarını ərəblərin üzlərinə bağladılar. Salman şəhərin bir neçə fərsəxliyində axan Tərtər çayının sahilində
düşərgə salıb, müqavimət göstərən bərdəliləri zəiflətmək məqsədilə "şəhər ətrafında biçini artıq başa çatdırmış kəndlərə qarətçi yürüşlər təşkil edir". Müqavim ətin faydasız olduğunu başa düşən bərdəlilər də ərəblərlə sülh müqavil əsi bağlamalı olurlar. Mənbədə deyilir: "Bərdəlilər şəhər darvazasını Salmanın üzünə açırlar; o, şəhərə daxil olub, bir qədər orada qalır". Çox keçm
ədən, Bərdəni tərk edən ərəb süvari dəstəsi Albaniyanın Arsax, Uti, Sakasena v ə b. vilayət və əyalətlərini tutmaqla Kürün sağ sahili torpaqlarının işğalını başa çatdırır. Qədim şəhər olan Şəmkiri ələ keçirdikdən sonra Kürün sol sahilin ə adlayan ərəblər, oradakı şəhər və kəndləri də tutur, Qəbələnin, ġəkinin, Hayzanın, Şirvanın, Şabranın, Məsqətin, Lakzın, Filanın, Təbərsəranın, yenid
ən əl-Babın (Dərbənd) və b. yerlərin hakimləri ilə müqavilə bağlayırlar. Bağlanılan sülhə baxmayaraq, ərəblər getdikdən az sonra şirvanlılar və d ərbəndlilər, görünür öz qoşunu ilə Dərbəndə gəlmiş xəzər xaqanının təhriki il ə Xilafətlə bağladıqları müqavilələrin şərtlərini yerinə yetirməkdən boyun qaçırırlar. 32 (652-653)-ci ildə Salman ibn Rəbiə dörd minlik qoşunu ilə yenid
ən Dərbəndə daxil olur və bu zaman artıq şəhəri tərk etmiş Xəzər ordusunun izi il ə onların Bələncər şəhərinə doğru irəliləyir. Baş vermiş qanlı döyüşlərdə müsəlmanlar basılır, Salman özü isə öldürülür. Beləliklə, Az ərbaycanın çox hissəsi yenidən ərəblərin itaətindən çıxır. Sonra Salmanın dəstəsi Dərbənddən şimala doğru hərəkət etdi, lakin Balancar çayının o tayında xəzər qoşunları ilə rastlaşdı və qanlı vuruşmadan sonra, dem ək olar, bütün dörd min nəfərlik dəstə qırıldı və Salmanın özü öldürüldü. Salman ibn ər-Rəbiənin ölümündən sonra xəlifə Osman Azərbaycan və Arrana Xuzeyf ə ibn əl-Yəməni hakim təyin etdi; Xuzeyfə artıq xəlifə canişinlərinin iqam ətgahı olan Bərdə şəhərinə gəldi, bir tərəfdən Bərdə ilə Qaliqala, digər t ərəfdən Bərdə ilə Xayzan (yəni Bərdənin şimal-qərbində) arasında olan bütün vilay ət və şəhərlərə məmurlar göndərdi. Salmanın ölümündən iki il sonra xəlifə Osman öz sərkərdəsi Həbib ibn M əsləməni yeni qüvvələrlə Qafqaza göndərir. Bu dəfə Sirac Tayrda (Şirakda) düşərgə salmış Həbib ərəblərin birinci və ikinci yürüşləri zamanı Qafqazda işğal etdikləri bütün yerlərin hakimlərinə və camaatına qasidlə xəbər gönd ərib, onlardan itaət tələb edir. Az sonra xəlifə Osman Həbibi geri çağıraraq, Huzayfa ibn əl-Yəməni Xilafətin Qafqaz vilayətlərinin hakimi təyin edir. İşğal olunmuş şimal torpaqlarını daha yaxşı idarə etmək üçün yeni hakim canişinliyin iqamətgahını 640-cı ildən (Ermənistanın fəthindən bəri) yerləşdiyi D əbildən (Dvindən) Bərdəyə köçürür. Lakin Huzayfanın özü Mədinədə qalırdı, B ərdəyə isə "əmisinin nəslindən olan bir adamı" – Sulat ibn Zafiri gönd ərmişdi. "Bütöv bir il orada hökmranlıq edən" Sulat, nəhayət, yerli əhalini özün ə tabe edə bilir. Ərəblər Azərbaycanda və Arranda möhkəm yerləşdikdən sonra öz hərbi s əfərlərində yerli əhalidən, istər islamı qəbul etmiş olanlardan (mövlalardan), ist ərsə xristianlardan (zimmilərdən) döyüşçü kimi istifadə etməyə başladılar, lakin mövlaları yalnız piyada qoşuna götürürdülər. Bu h
ərbi səfərlərdə zimmilər görkəmli rol oynayaraq, əvvəllər yerli hərbi r əislərin komandanlığı altında əlahiddə doyüş vahidləri kimi əməliyyatda iştirak edirdilər; Zimmi birləşmələri ərəblərlə birlikdə, müqavilə əsasında vuruşurdular. Ərəblər zimmi birləşmələrindən vuruşmaların ən ağır sahələrində istifadə edirdil
ər; bu ağır sahələrdə zimmilər, şəraitdən asılı olaraq, ya ərəb qoşunlarını qoruyur, ya da düşmənin başlıca zərbəsini öz üzərindən götürürdül ər. Zimmi qoşunlarından istifadə edildiyini göstərən məlumatı həm yerli, h əm də ərəb müəlliflərinin əsərlərində tapmaq olar. M.Kalankatuklu bildirir ki, 713/714-cü ill ərdə Məsləmə ibn Əbdülmalik xəzərlərin təzyiqi altında Dərbənddən geri çəkiləndə, "bütün əmlakilə birlikdə öz qərargahını tərk etdi, hətta öz hərəmxanasını da arxada buraxmışdı. Onun arxasını [Aqvan] patrisilərindən Eranşahik Vaçaqan müdafıə edirdi.
Zimmil ərin yerli birləşmələri ərəblərə silahlı kömək göstərəndə, ərəblər onları vergi öd əməkdən azad edirdilər, çünki hərbi xidmət vergini əvəz edirdi. Əhali ərəb qoşunlarında xidmət etməkdən və onlara yardım göstərməkdən boyun qaçıranda, Azərbaycan əhalisi də belə etmişdi – azad olmaq üçün böyük öd ənc verməli idi. B əzən zimmi birləşmələrindən cəsus kimi də istifadə edilirdi Bel əliklə, on ildən artıq müqavimətdən sonra Azərbaycanın şimal hissəsi d ə Ərəb xilafətindən asılı vəziyyətə düşdü. Bu, təkcə ərəb qaynaqlarının deyil, h əm də yerli müəlliflərin (Gevondun, Sebeosun və b.) məlumatları ilə təsdiq olunur. Xilaf ət üçün qarışıq olan 684-685-ci illərin hadisələrindən xəbər verən Gevond yazırdı: "Ermənilər, gürcülər və albanlar otuzillik itaətdən sonra ərəblərə vergi verməyi dayandırdılar". Lakin, bu çox çəkmədi. Xilafət v ə Bizansın yeni hökmdarları xəlifə Əbd əl-Məlik (685-705) və imperator II Yustinian (685-711 ) arasında bağlanan sazişdən sonra Arran – Albaniya, Moisey Kalankatlının sözlərilə desək, "üç xalqa -xəzərlərə, taciklərə (y əni, ərəblərə – Nailə Vəlixanlı) və yunanlara (yəni, Bizansa – Nailə Vəlixanlı) vergi öd əməyə" məcbur oldu. X əlifə Əbu Bəkr (632-634) ərəb istilalarının ilk dövründə ərəb qoşunlarına belə əmr etmişdi: "Düşmənləri şikəst etməyin, nə kiçik uşaqları, nə çox qoca adamları, nə də qadınları öldürməyin; xurma ağaclarını qırıb yandırmayın; meyv ə ağaclarını tələf etməyin, yemək üçün lazım olandan başqa, qoyun, inək v ə dəvələri kəsməyin. Siz, hücrələrdə dini ayinlə məşğul olan adamların yanından keçəcəksiniz: onları rahat buraxın və məşğələlərinə mane olmayın". Sonra əmrdə deyilir: "Sizi qəbul edən hər bir şəhər və xalq ilə müqavil ə bağlayın, onlara verdiyiniz vədlərə sadiq olun, qoy onlar biz g ələnədək əməl etdikləri qayda və qanunlarla yaşasınlar. Onlarla aranızda bir h ədd olmaq üçün bac qoyun ki, onlar öz din və öz torpaqlarında qalsınlar. Sizi q əbul etməyənlərlə müharibə edin". H ələ Xilafətin ilk hücumlarından sonra yaranmış vəziyyətin ağırlığını dərk ed ən alban işxanı Varaz Qriqor ərəblərlə danışığa girməyi qət etmiş və Moisey Kalankatlının yazdığına görə "könüllü surətdə düşmənə tabe olmuşdu". Lakin əyilməz Cavanşir, onun təhriki ilə Bizansın süzerenliyini (himayəsini) qəbul edib, imperator II Konstant t ərəfindən Ermənistan batriki və sparapeti kimi tanınmış sərkərdə Teodoros Rştuni ilə müqavilə bağlayır. Cavanşir imperatordan "uzaq xalqı (yəni albanları) yeni təbəəliyə qəbul etməyi" xahiş edir. Bel əliklə, Albaniyanın ilk hökmdarlarına məxsus olan bütün vilayət və k əndlər "nəsildən-nəslə" imperator tərəfindən "proton – batrik" kimi tanınmış Cavanşirə verilir. Lakin az sonra, 654-cü ild ə, Teodoros Rştuni Bizansla əlaqələri k əsərək, Sebeosun məlumatına görə, təkcə Ermənistanın deyil, "Qafqaz dağları v ə Çola qapısınadək İberiyanın, Albaniyanın və Sünikin üzərində" onun hakimiyy ətini tanımış xəlifə ilə saziş bağlayır. Bu hadisədən sonra Cənubi Qafqaz vilay ətləri hakimlərinin Teodoros Rştuni ilə ittifaqının möhk əmlənməsinə mane olmaq məqsədilə Bizans imperatoru öz ordusunu bu ölk ələrə göndərir. Moisey Kalankatlı Midiya ərazisindəki Kunqr kəndində (C ənubi Azərbaycanın Kinkivar kəndi) II Konstantla Cavanşirin görüşü haqqında məlumat verir. İmperatorun hökmü ilə bu görüşdə Cavanşirə padşahlıq xələti və "əbədi hökmdarın xaçının bir hissəsi" bəxş edildi. "Alban ölk əsinin tarixi"nə görə Bizansın Cavanşirə göstərdiyi bu etimad onu gözü götürm əyən erməni nahararlarının həsədinə səbəb oldu. Cavanşir isə imperatorun b əxşişi olan "İsayi Məsihin hər şeyə qalib gələn xaçı" üçün Girdiman qalasında gözəl bir məbəd ucaldılması əmrini verdi. Ərəb qoşunlarını yenidən Bələncər yaxınlığında darmadağın etmiş x əzərlər 662-ci ildə Albaniyaya soxuldular, lakin Cavanşirin Kür çayını keçmiş ordusu il ə rastlaşdılar və ciddi məğlubiyyətə uğradılar. Dövrün qaynağında Cavanşirin xəzərlərin başçısına xitabən dediyi bu sözlər
qalmışdır: "Get, Çoqanın (yəni Dərbəndin) qapısından gir və bir daha buralara qayıtma!" Lakin iki ild ən sonra yenidən albanların torpaqlarına hücum edən xəzərlər g əlib Araz sahillərinə çıxdılar, çoxlu mal-qara, habelə xeyli yerli sakini əsir apardılar. Cavanşir vassallığı qəbul etmək şərti ilə xəzərlərlə sülh bağlamağa m əcbur oldu. Saziş Cavanşirin xəzər xaqanının qızına evlənməsi ilə möhk əmləndirildi. 661-ci ild ə sonuncu "raşidi" xəlifə Əli ibn Əbu Talibin (656-661) öldürülm əsindən sonra Xilafətdə baş verən siyasi çevriliş –
Əməvilər sülaləsinin hakimiyyət başına gəlməsi Cavanşiri öz siyasi xəttini d əyişməyə vadar edir. Ərəblərdən özünü zorla qoruyan Bizansdan əli üzüldüyü üçün o, Az ərbaycana ola biləcək yeni ərəb yürüşlərinin qarşısını almaq m əqsədilə ilk Əməvi xəlifəsi Müaviyə ilə danışığa girir. Cavanşir bunun üçün iki d əfə – 667 və 670-ci illərdə Xilafətin Əməvilər dövrü paytaxtı Dəməşqə gedir. Nəticədə Albaniya rəsmi olaraq Xilafətə tabe dövlət elan edilir. Lakin yürütdüyü çevik siyas əti ilə Mihranilərin daxili müstəqilliyini qoruya bil ən Cavanşir Albaniyadan Xilafət xəzinəsinə axan vergilərin miqdarının əvvəlkinin üçdə birinədək azaldılmasına nail olur. Bel əliklə, ilk ərəb işğallarından sonra Azərbaycanın cənub hissəsi – Adurbadaqan müst əqilliyini tamamilə itirərək bilavasitə xəlifə canişinlərinin hakimiyy ətinə tabe olmuş, Şimal hissəsi -Albaniya isə siyasi müstəqilliyini saxlamağa cəhd göstərsə də Xilafətin vassalı kimi vergi ödəmək şərtilə ondan asılı vəziyyətə düşmüşdü. Ərəblərin Azərbaycanı tamamilə tabe edə bilməmələrinin bir neçə səbəbi var idi. Buna, Cavanşirin şəxsi nüfuzu və Albaniyanın tutduğu mühüm strateji mövqe il
ə yanaşı, bu zaman Xilafətin daxi-lində və xaricində baş verən hadis
ələr – Əli ilə Şam hakimi Müaviyə arasında səltənət uğrunda gedən mübariz
ə, hakimiyyətə gəlmiş Müaviyənin Bizansla apardığı müharibələr də şərait yaratmışdı. Cavanşirin siyasi müstəqillik naminə ərəblərə güzəşt siyasəti bəzi bizanspərəst yerli hakiml ərin narazılığına səbəb oldu. 680-ci ilin sonlarında (və ya 681-ci ilin
əvvəllərində) Cavanşir həmin hakimlərin təşkil etdikləri qəsd nəticəsində xainc
əsinə öldürüldü. Onun qardaşı Varaz Perozun oğlu Varaz Tiridat alban taxtında əmisini əvəz etdi. Elə bu zaman xəlifə olmuş I Yəzid (680-683) Varaz Tiridatı "Şərq vilayətlərinin canişini, Alban padşahlığının və Uti əyalətinin hakimi" t əsdiq etdi. Cavan
şirin qətli onun qayınatası, Xəzər xaqanı Alp İlitvərə qisas almaq b əhanəsi ilə Albaniyaya qoşun çəkmək imkanı verdi. Tezliklə onun başçılıq etdiyi X əzər ordusu Albaniya hüdudlarına soxulub, yol boyu rastına çıxan k ənd və şəhərləri talan edə-edə Uti əyalətinə yetişdi. Xəzərlər burada çoxlu əsir tutaraq, üstəlik, xeyli qənimət ələ keçirtdilər. Sonra isə Lpina vilayətinə qayıdaraq, orada düşərgə saldılar. 681-ci ild ə I Varaz Tiridat alban katolikosu Yeliazarı Xəzər xaqanının yanına danışıqlara göndərdi. Katolikos, Cavanşirin qətlində albanların əli olmadığına xaqanı inandırmalı idi. Verilən tapşırığı müvəffəqiyyətlə yerinə yetirən katolikos, h ətta xəzərlərlə "sülh və qırılmaz dostluq" münasibətlərinin b ərpasına da nail oldu. Lakin Yeliazarın bu uğurlu elçiliyi alban-xəzər münasib ətlərinin yaxşılaşdırılması istiqamətində atılmış yalnız ilk addım idi. İkinci addım Metskoqman yepiskopu İsrailin başçılıq etdiyi nümayəndə hey
ətinin Alp İlitvərin Varaçanda yerləşən qərargahına göndərilməsi oldu. Hörm
ətlə qarşılanmış yepiskop İsrail xəzərlərlə sülh bağlaya bildi. Moisey Kalankatlının şəhadətinə görə, İsrailin təbliğatından sonra, xaqan başda olmaqla, x əzərlərin bir hissəsi xristianlığı qəbul etdi. I Varaz Tiridata gönd ərdiyi məktubunda xəzər xaqanı İsrailin onun ölkəsində yepiskop kimi qalmasını xahiş etdi. O, I Varaz Tiridatı əmin edirdi ki, yalnız din birliyi "bizim barbar
xalqların Albaniyaya basqınlarının qarşısını ala bilər". Eyni xahişlə Xəzər xaqanı albanlarla həmdin olan erməni knyazı Qriqori Mamikonyana və erməni katolikosu S əhəkə də müraciət etdi. Xəzərlərə göndərdiyi cavab məktubunda katolikos S əhək yazırdı: "Biz onun (İsrailin) həmişə sizinlə olmasına razılıq verm ək istərdik. Lakin bu məsələnin həll olunmasında müstəsna hüquq Albaniya patriarxı katolikos Yeliazara məxsusdur. Bu, onun işidir". Bel əliklə, I Varaz Tiridat İsrailin Xəzər xaqanlığı ilə Albaniya arasında yalnız vasit əçi rolunu oynamasına razılıq vermişdi. Lakin İsrailin xəzərlərlə sülh münasibətləri yaratmaq naminə göstərdiyi f əaliyyəti onların Cənubi Qafqaz ərazisinə yeni basqınlarının qarşısını ala bilm ədi. Çətinliklə əldə edilmiş sülh pozuldu: mərkəzdəki qeyri-sabitlik n əticəsində ucqar şimal vilayətləri üzərində ərəb nəzarətinin zəifləməsindən istifad ə edən xəzərlər, 685-ci ildə yenid ən Albaniya, Ermənistan və İberiya (Kartli) torpaqlarına daxil oldular, bir çox vilay ətləri tutub böyük qənimət və xeyli əsir əldə etdilər. Yerli qaynağın m əlumatına görə, "döyüş zamanı onlar knyaz Qriqori Mamikonyanı, xeyli gürcü v ə alban əyan və knyazlarını qətlə yetirdilər". Bu mür əkkəb dövrdə Xilafətdəki hakimiyyət Əməvilər sülaləsinin Mərvanilər qolunun banisi, c əmi bir il xəlifəlik edə bilən I Mərvanın (684-685) əlinə keçdi. M əhz bu zaman Xilafət mərkəzində yaranmış müvəqqəti qarışıqlıqdan istifadə ed ən albanlar qonşuluqda yaşayan xalqlar kimi əsasən vergi verməklə ifadə olunan "otuzillik ita ətdən sonra", "ərəblərə vergi ödəməkdən imtina etdilər". Lakin bu v əziyyət çox çəkmədi. VII əsrin 80-ci illərinin ortalarından başlayaraq C ənubi Qafqaz xəzərlərin, ərəblərin, bizanslıların at oynatdıqları iri döyüş meydanına çevrildi. Onlar əhalini amansızcasına qarət edir, əsir aparır, maddi d əyərləri məhv edirdilər. Yalnız 80-ci illərin sonlarına yaxın ərəb xəlifəsi Əbdülməlik ibn Mərvanla Bizans imperatoru II Yustinian arasında barışıq əldə edildi. Şərtə görə, Qafqaz ölkələrindən gələn bütün vergilər iki imperiya arasında bərabər bölünməyə başlanıldı. Lakin bu barışıq da uzun ç əkmədi. 692-ci ildə ərəblərlə bağlanmış sülh müqaviləsini pozaraq, Şam üzərinə hücum edən II Yustinian məğlubiyyətə uğradı. Əldə edilmiş qələbə ərəblərin Qafqazdakı mövqelərini möhkəmləndirdi. 693-cü ild
ə xəlifə öz qardaşı Məhəmməd ibn Mərvanı əl-Cəzirə, Azərbaycan və Ərminiyənin (Albaniya – Arran və Gürcüstanın bir hissəsi ilə birlikdə) hakimi t əyin edir. Lakin Xilaf ətin bölgədəki hakimiyyəti hələ də kifayət qədər möhkəm deyildi; Albaniya – Arran isə ərəblərdən başqa bizanslılara və xəzərlərə də vergi öd əmək məcburiyyətində idi. Bu dözülm əz vəziyyət xəzərlərlə münasibətləri qaydaya sala bilmiş I Varaz Tiridatı imperatorla danışıq aparmaq üçün oğlanları Qaqik və Vardanla 699- cu ild
ə Konstantinopola getməyə vadar edir. Lakin arzu edilən müsbət nəticə əvəzinə, Xilafətlə əlaqədə günahlandırılan alban hökmdarı zindana atılaraq, 705-ci ilədək Bizans paytaxtında saxlanılır. M əhz bu zaman Albaniyanın özündə elə hadisələr baş verir ki, onlar bu vaxtad ək yalnız vergi almaqla kifayətlənən Xilafət üsuli-idarəsinin ölkənin daxili işlərinə daha fəal müdaxilə etməsinə səbəb olur. Belə ki, katolikos Yeliazar öl əndən bəri (688-ci ildən) onun yerini tutmuş keçmiş Girdiman yepiskopu Katolikos Nerses Bakur hələ də Konstantinopolda saxlanılan Varaz Tiridatın arvadı Sparamanın təşviqi ilə Bizans kilsəsinin etiqad etdiyi xalkidon t əlimini Albaniyada da yaymaq və bu addımla albanların Xilafətə deyil, Bizansa daha çox meyl göstərdiklərini əyan etm ək istəyir. Xalkidonluğun Albaniyadakı əleyhdarları, başda alban knyazı Şeroy olmaqla Qəbələ, Amaras və Hoş yepiskopları, eləcə də ölkənin nüfuzlu feodalları erməni katolikosu İliaya (Eliaya) müraciət etdilər, onun Partava (B ərdəyə) gəlməsini, "yaralarını sağaltmasını" xahiş etdilər. Erm əni kilsəsinin Albaniyadakı mənafeyinin gerçəkləşdirilməsi məqamının yetişdiyini anlayan katolikos İliya xəlifə Əbdülməlikə göndərdiyi məktubunda bildirirdi: "Partav taxtında oturan indiki alban katolikosu Rum imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadətlərində onun adını çəkir və ölkəni məcbur edir ki, hamı dini etiqadda ona qoşulsun, onun himayəsini qəbul etsin". Məktubun sonunda "Allaha qarşı günah işlətmiş" alban katolikosunun və "onunla h əmfikir olan kübar qadının" cəzalandırılması xahiş edilirdi. T əbiidir ki, Bizansın Qafqazdakı mənafeyinə zərbə endirə biləcək hər bir əməl Xilaf ət üçün sərfəli idi. Alban kilsəsinin Bizansın yardımına arxalanması heç də ərəblərin ürəyincə deyildi. Buna görə də, erməni katolikosunun xahişlərini h əvəslə yerinə yetirən xəlifə bu addımı ilə həm Bizansın Cənubi Qafqazdakı m ənafelərinə zərbə endirir, həm də özlərinin Albaniyadakı maraqlarını güdən qriqorian ruhanil ərinin simasında müttəfiq tapırdı. Məhz bu siyasəti güdərək, "öz sadiq nök ərini çoxsaylı qoşunun başında" Albaniyaya göndərən xəlifə erm əni katolikosuna cavab məktubunda qəbul etdiyi qərar haqqında belə yazırdı: "Biz əmr etdik ki, bizim ağalığımıza qarşı çıxmış albanların [etiqadında] sizin din ə uyğun düzəlişlər edilsin". Məktubun sonunda xəlifə İliaya Bərdədə kilsə məclisi çağırmaq, dəmir qandallarla buxovlanmış Nerses və Sparamanı oraya gətirmək əmrini verir. Xilafət nümay
əndələrinin də iştirak etdiyi bu kilsə məclisində Nerses lənətlənir. Yerli mü əllifin yazdığına görə, bundan sonra aclıq elan edən Nerses, Şeroyu l ənətləyərək 8 gündən sonra ölür. I Varaz Tiridatın arvadı Sparama isə qaladakı həbsxanaya salınır. Xəlifənin əmri ilə baxışlarına görə etibarsız sayılan v ə xüsusi siyahıya daxil edilən başqa alban knyazları da cəzaya məruz qalırlar. Erm əni katolikosunun başçılıq etdiyi kilsə məclisi Dvin taxtının keçmiş arxidyakonu Simeonu Albaniyanın katolikosu seçir. Simeon "Nersesin bidət dolu
kitablarını sandıqlara doldurub, Trtu (Tərtər) çayına" ataraq ölkədəki h ərc-mərcliyə son qoydu. Alban kilsəsi erməni kilsəsinə tabe edildi. El ə bu zaman beşillik Bizans əsirliyindən çətinliklə azad ola bilən I Varaz Tiridat Albaniyaya qayıdır. Onun vətənə qayıtması ərəb-Bizans döyüşlərinin yenid ən başlanması, ərəblərin Qafqazda zor siyasəti yürüdən Mərvan ibn M əhəmmədi böyük qoşunla Ermənistana və Albaniyaya göndərməsi ilə bir vaxta düşür. I Varaz Tiridat "yalnız taciklərə" (ərəblərə) vergi ödəyərək, Xilaf
ətin süverenliyini qəbul etsə də, ölkənin iflasının qarşısını ala bilmir. Albaniyaya g ələn Mərvan xəlifə Əbdülməlikin xüsusi siyahısına düşmüş Şeroyu və başqa alban knyazlarını tutaraq, onları Xilafətin mərkəzinə –
Şama göndərir. Bundan sonra x əlifə canişinləri ölkəni şəriksiz idarə etməyə başladılar. Canişinin yanında bir növ məşvərətçiyə çevrilən alban knyazı və katolikosu müst
əqil qərar qəbul etmək imkanlarından məhrum oldular. Bu zamandan, y əni 705-ci ildən etibarən Albaniya hətta vassallıq mövqeyini də əldən verir, şimallı-cənublu bütün Azərbaycan qəti şəkildə ərəblərin tabeliyinə keçir.
4. VIII
əsrin əvvəllərində Ərəb xilafəti özünün ən qüdrətli dövrünü keçirirdi. Onun
əsas rəqiblərindən olan Bizans mövcud hərbi-siyasi vəziyyətlə əlaqədar Qafqazdakı mövqelərini əldən vermişdi. Yeni şəraitdə Azərbaycan kimi mühüm strateji bazada möhkəmlənmək üçün ərəblərə yalnız onları dəfələrlə ağır vəziyyətə salan xəzərlər üzərində qələbə lazım idi. Bu işdə xəlifə Əbdülməlikin 693-cü ildən Azərbaycan, Ərminiyə və əl-Cəzirənin canişini təyin etdiyi qardaşı Məhəmməd ibn Mərvan xüsusi f əaliyyət göstərdi. Onun VIII əsrin əvvəllərində, tabeliyində olan Cənubi Qafqaz ərazisində apardığı zor siyasəti ərəblərin bu ərazidə mövqeyini daha da möhk əmlətdi, xəzərlərə qarşı yürüşə çıxmaq imkanı yaratdı. 707-708-ci ild ə Məhəmməd ibn Mərvanın qardaşı oğlu, o zaman hakimiyyət başında olan xəlifə I Validin (705-715) qardaşı Məsləmə ibn Əbdülməlik Bizansda apardığı müvəffəqiyyətli döyüşlərdən sonra Dərbəndi ələ keçirmiş xəzərlərin üzərinə göndərildi. Azərbaycanın boyun əyməyən bütün qala v
ə şəhərlərini ələ keçirən Məsləmə Dərbəndə çatdı. Lakin alınmaz divarlar şəhəri tutmağa mane oldu. X əzərlərə qarşı uğursuzluqla başa çatan yeni yürüş iki il sonra baş verdi. Elə h əmin il Məhəmməd ibn Mərvanın yerinə Xilafətin şimal vilayətlərinin canişini t əyin edilən Məsləmə, eyni zamanda Bizansa qarşı mübarizəni təşkil etməyi lazım bildi. Çünki, məhz Bizans ərəblər əleyhinə mübarizədə xəzərlərin mütt
əfiqi idi. Nəhayət, 714-cü ildə, gərgin mübarizədən sonra Məsləmə D ərbəndi tuta bildi. Onun qoşunları şəhəri talan edərək, Xəzər xaqanlığının ərazisinə soxuldular, lakin xəzərlərin təzyiqi altında geri çəkilməli oldular. Moisey Kalankatlının məlumatına görə, ərəb hərbi qüvvələrinin geriyə h ərəkətini alban batriki Aranşahik Vaçaqanın başçılıq etdiyi yerli qoşun d əstəsi himayə etdi. Məhz bu dəstənin köməyi ilə xəzərlər basıldı. Bel əliklə, Məsləmə Dərbəndi xəzərlərdən alaraq, böyük qənimətlər və D ərbəndin alınma xəbəri ilə Dəməşqə yollandı. Ərəb ordusunun şəhəri tərk etm əsi xəbərini eşidən xəzərlər isə yenidən Dərbəndə qayıdaraq, əvvəlki mövqel ərini tutdular. 717-ci ild ə, xəlifə II Ömərin hakimiyyəti (717-720) dövründə ilk böyük həmlə il ə Azərbaycan ərazisinə soxulan xəzərlər qarşılaşdıqları azsaylı ərəb hərbi d əstəsini darmadağın edib, Şirvanda ağalığa başladılar. Lakin Xatim ibn Numan əl-Bəhilinin başçılığı ilə xəlifənin göndərdiyi qoşun xəzərləri darmadağın etdi. 721-722-ci ill ərdə xəlifə II Yəzidin hakimiyyəti zamanı (720-724) qıpçaq və başqa türk tayfaları ilə birləşmiş 30 minlik xəzər ordusu yeni həmlə ilə Az ərbaycanın şimal hissəsinə hücum etdi, bütün Arran torpaqlarını keç ərək Ermənistan ərazisinə daxil oldu, orada olan ərəb hərbi hissələrini m əğlub etdi. Azərbaycan və Ərminiyənin yeni canişini əl-Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi xəlifənin əmrinə əsasən 25 minlik qoşunla xəzərlərə qarşı çıxış etdi. Yeni
ərəb ordusunun hücumu xəbərini alan xəzərlər Dərbəndə doğru geri ç əkildilər. Onları təqib edən əl-Cərrah tezliklə Kür çayını keçərək, Dərbəndə yaxınlaşdı və şəhərdən cənubda axan Rubas çayı sahilində düşərgə saldı. Baş vermiş döyüşdə xəzərlər ərəblərə qarşı xaqan oğlunun başçılığı altında 40 minlik qoşun çıxarsalar da məğlub edildilər. Dərbəndi ələ keçirən ərəblər şimala – xəzərlərin bir sıra qala və şəhərlərinə hücum edib, onları və o cüml ədən paytaxt olan Bələncəri tutdular. Əl-Cərrah əsir tutduğu xəzərləri h ələ əvvəldən ətrafında xeyli xəzər məskəni olan Qəbələ tərəfə köçürtdü. Bu zaman M ənbicdə (Şam) olan sərkərdə Səid əl-Həraşi 30 minlik (əl- Kufinin m əlumatına görə 50 minlik) qoşunla və 100 min dirhəm xərcliklə t əmin edilərək Cənubi Qafqaza göndərildi. Ərəb qoşunlarının yeni başçısı "müq əddəs" müharibədə iştirak etmək istəyən bütün könüllüləri öz ordusuna d əvət etdi. Əl-Cərrahın ordusunun qalıqları da Səidə qoşuldular. Onların keçmiş xidmətlərini nəzərə alan Səid bu döyüşçülərin hər birinə 100 dinar pul verdi. Böyük bir qüvv ə ilə əl-Cəzirədən keçən Səid, bir neçə günlük mühasir
ədən sonra Xilat qalasını xəzərlərdən təmizlədi, sonra isə düşmən əlində olan başqa qalaları da bir-birinin ardınca fəth edərək, hələ də x əzərlərin əlində olan Bərdəyə çatdı. Gevondun məlumatına görə, ərəblər x əzərləri "tamam əzərək, sələflərinin cəsurluğu şərəfinə hələ indi də əl- H əraşinin dəstəsində saxlanılan təsvirli mis bayrağı onların əlindən aldılar". Bərdədə, habelə Azərbaycanın başqa yerlərində Səidin ordusuna xeyli könüllü qoşuldu. Xəzər talanından, ardı-arası kəsilməyən müharibədən cana doymuş adamlar əllərindən gələn köməyi ordudan əsirgəmədilər. Çox keçm
ədən Səidin qoşunları Bərdədən Beyləqana, ordan isə Varsana çəkilmiş x əzərləri izləyə-izləyə əvvəl Beyləqanı, sonra isə Varsanı azad etdilər. Ərəblərin yaxınlaşdığından xəbər tutan xəzərlər Balasacan düzündən keçərək Bacarvana doğru geri çəkildilər. Varsan və Bərzəndi arxada qoyub Ərdəbildə qərarlaşan ərəblər, bütün əyalətin ərazisinə səpələnmiş, xeyli əsir və qənimətlə müsəl- man ordusundan uzaqlaşmağa çalışan xəzərləri izləməyə başladılar. Səidin döyüşçüləri xəzər qoşunlarının bir neçə dəstəsini ləğv edib, onların əsir tutduqları müsəlmanları və qarət etdikləri qəniməti geri aldılar. Xəzərlərə qarşı mübariz əyə Varsandan, Beyləqandan, Bərdədən, Qəbələdən və Azərbaycanın başqa yerlərindən çoxsaylı könüllü dəstələri qoşuldular. Ərəblərlə xəzərlər arasında həlledici döyüşlərdən biri Bərzənd yaxınlığında baş verdi. Qələbə qazanan Xilaf ət qoşunları əsir alınmış bütün müsəlmanları azad etdilər. Beyl əqan yaxınlığında çay sahilində baş verən qanlı döyüş pərən-pərən d əstələrdən yığılmış xəzər ordusunun məğlubiyyəti ilə nəticələndi; onların başçısı – xaqan oğlu öldürüldü. Ərəblər dənizə doğru qaçan xəzər ordusunun qalıqlarını yalnız Şirvan torpaqlarınadək təqib etdilər. Buradaca qərarlaşaraq, x əlifə Hişamın əmrini gözləməyə başladılar. El ə həmin il xəlifə öz qardaşı Məsləməni yenid ən Azərbaycan və Ərməniyyə canişini təyin etdi. Yeni əmr və tapşırıqla B ərdəyə gələn təzə canişin dərhal Şirvana doğru hərəkət edib ərəblərə tabe olmaq ist əməyən Şabran qalasını mühasirəyə aldı. Neçə gün davam edən mühasir ədən sonra əlləri hər şeydən üzülmüş şabranlılar aman istədilər. Əl-Cərrahın şimala, Səməndərə doğru hərəkəti, ərəblərin əvvəlki döyüşlərdə əsir düşmüş ailəsini özünə qaytardıqları Bələncər hakiminin xəbərdarlığı ilə dayandırıldı. Onun verdiyi xəbərə görə, ərəblərin təzyiqini dəf etməyə hazır olan x
əzərlər yeni qüvvələr səfərbər etmişdilər. Azərbaycana qayıdan əl- C ərrah qışı Şəki vilayətində keçirtdi. Elə buradan da xəlifəyə qasid göndərib köm ək istədi. II Yəzidin ölümündən sonra hakimiyyət başına gəlmiş yeni xəlifə Hişam kömək göndərəcəyini vəd etdi, lakin bununla yanaşı əl-Cərrahın yerinə əvvəllər bu vəzifədə olmuş öz qardaşı Məsləməni təyin etdi. 726-727-ci ill ərdə xaqan oğlunun başçılığı altında yenid ən Arranı keçərək Azərbaycana soxulan xəzərlər, Xəzərin cənub sahili vilay ətlərində ağalıq etməyə başladılar. Lakin çox keçmədən əks-hücumla irəli atılan ərəblər rəqiblərini Araz çayının o tayına qovaraq, onları geri çəkilməyə m əcbur etdilər. Sonrakı iki ildə Məsləmə Azərbaycan ərazisindən Dəryal keçidi vasitəsilə x əzərlərə qarşı iki dəfə yürüş təşkil etdi və qənimətlə geri qayıtdı. 729-cu ildə x əlifə onu geri çağıraraq, Azərbaycan və Ərminiyənin canişini vəzifəsinə yenid ən əl-Cərrahı təyin etdi. Beləliklə, VIII əsrin 20-ci illəri qarşılıqlı hücumlar şəraitində keçdi. 730-731-ci ild ə xəzərlər və başqa türk tayfaları xaqanın oğlunun başçılığı ilə 300 minlik qoşunla Dərbənd, Dəryal və başqa keçidlərdən Azərbaycan ərazisinə soxulub, yolları üstündə olan şəhər və kəndləri yandırmağa, hər yeri qar
ət etməyə başladılar. H ələ də kömək ala bilməyən əl-Cərrah Şəki vilayətindən çıxaraq Bərdəyə, oradan Beyl əqana yollanır, sonra Araz çayını keçərək, Varsan və Bacarvan vasit əsilə Ərdəbilə yetişir. Burada düşərgə salan əl-Cərrah kiçik həmlələrlə x əzər dəstələrinə hücumlar edir, sonra isə yenidən Ərdəbilə qayıdırdı. Ərəb qoşunlarının qərargahı haqqında bir gürcü knyazından məlumat ala bilmiş xaqan oğlu öz ordusunu Kür və Araz çaylarından keçirərək Varsana g əlir, şəhəri tutaraq, bütün əhalini qılıncdan keçirtdirir. Yol boyu qarşılarına çıxan hər yeri və hər şeyi qarət edib yandıran xəzərlər, nəhayət, ərəb qoşunlarının yerləşdiyi Ərdəbilə yaxınlaşırlar. Xəlifənin yardım göndərmək v ədinə hələ də ümidini itirməyən əl-Cərrah, ordusunu Ərdəbildən çıxarır. Savalan dağı yaxınlığında bir neçə gün davam edən qanlı döyüşdə xəzər istilasından təngə gəlmiş yerli sakinlərin köməyinə baxmayaraq, ərəblər üstün r əqib qüvvəsi tərəfindən məğlubiyyətə uğradıldılar; əl-Cərrah başda olmaqla bütün qoşun məhv edildi. Onun bütün əmlakı, arvad-uşağı, xidmətçiləri düşmən əlinə keçdi. Neçə günlük mühasirədən sonra çətinliklə ram edilən Ərdəbil işğal olundu, igid müdafiəçiləri qətlə yetirildi, şəhərin qadın və uşaqları isə əsir aparıldı. Qısa bir müddətdə Az ərbaycanın, Arranın və Ermənistanın bir çox şəhər və kəndlərini ələ keçirən x əzərlər, orta əsr ərəb salnaməçisinin yazdığına görə, "öldürməyə, qarət etm əyə, yandırmağa və zorakılığa" başladılar. Xilafət üçün yaranmış bu təhlükə bütün qüvv ələri səfərbərliyə almağa, xəlifəni xəzərlərə qarşı yeni ordu yaratmağa məcbur etdi. Buradan D ərbəndə yollanan Məsləmə şəhər divarları yanında düşərgə saldı. Şəhər hakimi ərəbləri qarşılamağa çıxdı. Dərbəndin qalasında yerləşmiş xəzər qoşun hissələri isə heç bir maneəyə rast gəlmədən şəhəri tərk etdilər. X əzərləri sərhədyanı zonadan da çıxarmağa nail olan Məsləmə ətraf yerlərin dağlı hakimlərindən xərac alaraq, öz qoşunlarını Xilafətin şimal vilayətlərindən olan Arranın hüdudlarından kənara – xəzərlərin Bələncər, Vəbəndər və S əməndər şəhərlərinə tərəf yeritdi. Ərəblər və xəzərlər arasında qanlı döyüş bir neç ə gün davam etdi və ərəblərin qələbəsi ilə başa çatdı. Geri qayıdan ərəblər yenidən Dərbənd qalasında sığınacaq tapmış min xəzər ailəsini mühasir
əyə aldılar. Uzun mühasirədən sonra qala ərəblərin əlinə keçdi. M əsləmə bu dəfə də qaladakı xəzər ailələrinin Dərbənddən çıxıb getməsinə maneçilik tör ətmədi.
D ərbənd sərhəd vilayətində ərəblərin mövqeyini möhkəmlətmək məqsədilə M əsləmə Dərbəndi dörd qismə (sektora) bölüb, bunların hər birind ə Dəməşqdən, Himsdən, eləcə də Fələstin, Şam və əl-Cəzirənin başqa yerl ərindən olan 24 min ərəb döyüşçüsü yerləşdirdi. Məsləmənin tapşırığı ilə möhk əmləndirilmiş, silah və ərzaqla təchiz edilmiş Dərbənddə müsəlman icmasının başçısı Mərvan ibn Məhəmməd təyin olunur. 732-733-cü ild
ə Azərbaycan, Ərminiyə və əl-Cəzirənin amili vəzifəsi də ona tapşırılır. M əsləmə özü isə, görünür, növbəti hesabat üçün Dəməşqə, xəlifə sarayına yollanır. Əl-Kufinin məlumatına görə, Məsləmənin getməsindən xəbər tutan x əzərlər yenidən Dərbənddən şimalda olan torpaqlarına qayıdırlar. X əzərlərlə qalibiyyətli müharibə aparmaq üçün arxa cəbhənin möhkəmliyinin vacib olduğunu dərk edən Mərvan, Cənubi Qafqazın Xilafətin real müttəfiqinə çevrilm
əsi zərurətini də yaxşı başa düşürdü. Bu baxımdan onun Xilafətin şimal ərazisi hesab edilən Qafqazda apardığı siyasət əvvəlki canişinlərinkindən f ərqlənirdi. Erməni və alban knyazlarının tam itaətinə nail olmuş Mərvan, çox keçm ədən, zor gücünə başqa Cənubi Qafqaz xalqlarını (gürcüləri, lakzları – l əzgiləri və b.) da özünə tabe edir. Arxa cəbhədən nigarançılığı üzülən M ərvan 120 minlik qoşunla Bərdənin 40, Tiflisin isə 20 fərsəxliyində yerləşən, m ənbələrdə Kasak (Kasal) adlandırılan yerdə düşərgə salır. 737-ci il ərəb-xəzər müharibələri tarixinə ən gərgin dövrün başlanğıcı kimi daxil olur. Ərəblərin şimala doğru hücum əməliyyatlarına başçılıq edən M ərvan xəzərlərin üzərinə iki istiqamətdən – Dərbənd və Dəryal keçidlərindən yürüş təşkil etmək qərarına gəlir. Dərbənd qoşununa şəhərin rəisi Üseyd (Əsəd) ibn Zafir əs-Sulami, Kasakdan Dəryal keçidi vasitəsi ilə hücum edən qoşuna isə Mərvan özü başçılıq edirdi. Hücum
ərəblərin tam qələbəsi ilə nəticələndi. Aman istəyən xaqan h ətta islam dinini qəbul etməyə də razılıq verdi. Ərəb mənbələrinin m əlumatına görə (əl-Bəlazuri, əl-Kufi və b.) ərəblər nəinki xəzərlərin yaşadıqları ərazini tutdular, eləcə də Xəzər ölkəsi hüdudlarından çıxaraq, onun qonşuluğunda yaşayan əs-səkləb tayfalarına və başqa "kafirlərə" hücum etdil ər. Əl-Kufi yazırdı: Mərvan "daha sonra səkləblərə və onlarla qonşuluqda yaşayan başqa cinsdən olan kafirlərə hücum etdi, onlardan 20 min ev adam əsir tutdu, sonra ir əli gedərək, Səkalib (hərfən: Səkləblərin) çayına yetişdi". X əzər xaqanı islam dinini qəbul etməyə boyun olsa da, müsəlmançılıq burada yayılmadı. Belə ki, Mərvanın əsas məqsədi heç də xəzərləri doğru din yoluna g ətirmək deyil (bunun üçün heç lazımi imkan da yox idi), onların belini qırmaq, gözlərini qorxutmaq, Xilafətin Qafqazdakı işğal zonasından onların ayağını kəsmək idi. Beləliklə, Xilafətin xəzərlər üzərində qəti qələbəsini nümayiş etdirən 737-ci il döyüşü başa çatır. 40 mindən çox xəzər əsiri evind
ən-eşiyindən edilib, Samur və Şabran çayları arasındakı əraziyə köçürülür. T əmtəraqla Bərdəyə gətirilən gəlin islamı qəbul etdi, Quranı öyrəndikdən sonra Y əzidin arvadı olmağa razılıq verdi. Lakin iki il keçmiş onun özü və Y əziddən olan iki oğlu vəfat etdi. Xaqan qızının qəfil ölümü ərəblərə qarşı yenidən inamsızlıq yaratdı. Bu işdə Y əzidi və onun yaxın adamlarını günahlandıran xəzərlər 763-764-cü ildə böyük bir qoşunla Cənubi Qafqaz ərazisinə hücum edib, alban və gürcü vilay
ətlərini, o cümlədən yerli salnaməçinin alban vilayətləri sırasında adlarını ç əkdiyi Hecerini (Ecerini), Kambehcanı (Kambisenanı), Şakeni (Şəkini), Xozması (Xaçmazı), Balasakanı və b. yerləri tutdular, saysız-hesabsız sürü və ilxıları apardılar. Xəzərlərin bu, dəfəki hücumları olduqca güclü idi. Çox keçm ədən Şirvan torpağında xəzərlərlə üzləşən Yəzid, ona kömək gönd ərilməsinə baxmayaraq, məğlub edilir və Bərdəyə qaçır. Bu x əbər xəlifəyə çatanda o, Yəzidə bir daha kömək göndərir. Yəzid yeni qüvv ələrlə Kürü adlayaraq Dərbəndə doğru istiqamət götürür və şəhərin müdafi əsini təşkil etmək qərarına gəlir. Az qala bütün Arranı fəth edən x əzərlər ərəblərin Dərbənddəki müdafiə xətlərini yara bilmədilər, qala ərəblərin əlində qaldı, xəzərlər isə Cənubi Qafqazı tərk etməli oldular. O dövrün salnam əçiləri və tarixçiləri VIII əsrin 60-cı illərinin ortalarında x əzərlərin Cənubi Qafqaz ərazisinə daha bir neçə yürüşü haqqında məlumat vermişlər. Bundan sonra VIII əsrin sonlarınadək xəzərlər bu ərazidə görünm
ədilər. Yalnız həmin yüzilin lap son ilində, xəlifə Harun ər- R əşidin (786-809) hakimiyyəti dövründə, xəzərlər Arran ərazisinə yenidən müdaxil ə etdilər, kiçik ərəb hərbi dəstələrinin müqavimətini qıraraq, Kür çayının sahillərinədək irəlilədilər. Ərəb tarixçisi əl-Kufi xəzərlərin bu müdaxiləsini o zaman Dərbənddə baş ver ən hadisələrlə əlaqələndirir: Dərbənd əhalisi şəhər hakiminin başçılığı ilə qiyam qaldırmış, ərəblərə xərac verməkdən imtina etmiş, nəhayət xəzərləri yardıma çağırmışdı. Dövrün digər mənbələri (ət-Təbəri, İbn əl-Əsir və b.) bu r əvayəti başqa cür işıqlandırsalar da, fakt özlüyündə qalır: VIII əsrin son ilində x əzərlər ərəblər üzərində son ciddi qələbəyə nail ola bilirlər. İki gəlmədən biri üçün qələbə, digəri üçün məğlubiyyət olan belə qanlı döyüşlər torpaqları yağı tapdağı altında qalan yerli əhali üçün zülm, iztirab və əziyyətdən başqa bir şey deyildi. Bununla da x əzərlərin bir əsrdən çox ardı-arası kəsilməyən soyğunçu yürüşlərinə demək olar son qoyulur. Yalnız hələ də xəzərlərin qüdrətinə inanan yerli hakiml ər ara-sıra köhnə müttəfiqlərini ərəblərə qarşı birgə mübariz əyə dəvət edirdilər. Hətta IX əsrin sonları, X əsrin əvvəllərində, Cənubi Qafqaz ərazisində müstəqil feodal dövlət qurumlarının yarandığı dövrdə də baş verən lokal xarakterli bu çıxışlar nəticə etibarı ilə Xilaf
ətin Qafqazdakı mövqeyini sarsıdan amillərdən oldu. Beləliklə, obyektiv olaraq, müs əlmanların şimala doğru yollarını bağlamış Xəzər xaqanlığı, rusların və digər xalqların da Şimali Qafqaz tərəfdən müsəlman torpaqlarına müdaxilə etmələrinə mane olmuş, bufer dövləti rolunu oynamışdır.
Ət-Təbərinin verdiyi məlumata görə, 833-cü ild ə "Cibalda, Həmədan, İsfahan, Masabzan və Mehricanqazaq şəhərlərində olan çoxlu əhali xürrəmilərin dinini qəbul etdi. Onlar toplandılar və Həmədan tərəfdə düşərgə qurdular. Mötəsim onlara qarşı qoşun göndərdi; onun göndərdiyi axırıncı ordu İshaq ibn İbrahim ibn Müsəbin komandası altında idi ki, onu da (Möt əsim), həmin ilin şəvvalında (oktyabrın 20-si – noyabrın 17-si) Cibala hakim t əyin etmişdi. O, zilqədə ayında(noyabrın 18-i – dekabrın 17-si) onlara getdi. Onun xürr əmilər üzərində çaldığı qələbə haqqındakı məlumat Bağdadda t ərviyə günündə 833-cü il 25 dekabr]l oxundu. O, Həmədan rayonunda onlardan 60 min adam qırdı, qalanları Rum ərazisinə qaçdılar. M.Siriyets, m əğlub edilən xürrəmilərin qalan hissəsinin Bizans ərazisinə qaçdığı haqqında belə deyir: "Həmin (833) ildə Babək tərəfdarlarının böyük bir hiss
əsi ərəblərin müharibəsindən cana gələrək baş komandan Nəsr ilə birlikd
ə Rum padşahı Feofili axtarmağa getdi və xristianlığı qəbul etdi". İbn əl İbri həmin variantı daha qısa şəkildə verir; "onun (Babəkin) sərkərdəsi N əsr öz həmqəbilələrindən bir çoxu ilə Feofilin yanına qaçdılar və xristian oldular". X əlifə Mötəsim Misirdə Bizans qoşunları ilə vuruşmada öz hərbi məharətini göst ərən istedadlı sərkərdə Afşin Heydər ibn Kavusu 835-ci il 3 iyunda xürr əmilərə qarşı müharibə edən bütün qoşunların baş komandanı t əyin etdi. Xəlifə bu müharibə üçün vəsait əsirgəmirdi. Afşin ata minəndə yəni xürr əmilərlə vuruşmağa girəndə – gündə 10 min dirhəm, hərbi əməliyyat olmayanda is ə 5 min dirhəm pul alırdı. 835-ci il Afşin Bəzz yaxınlığında yeni istehkamlar tikdirdi. Ərəblərlə xürrəmilər arasında kəşfıyyat xarakterli vuruşmalar gedirdi. Bəzən bu, bəzən də o biri t ərəf müvəffəqiyyət qazanırdı. Bu yerə yaxşı bələd olan xürrəmilər ərəb qoşunlarının təchizat yollarını tutur, ərzaq və silah karvanlarını ələ keçirməklə ərəbləri çətin vəziyyətdə qoyurdular, çünki "karvanda olanların hamısını məhv edirdil ər". Nəticədə Afşinin qoşunları daim aclıq və susuzluqdan əzab ç əkirdi, "cismən və ruhən məğlub olurdu". 836- cı ildə Həştadsər dağı yaxınlığında xürrəmilərlə Buğa əl-Kəbirin başçılığı altındakı ərəb ordusu arasında vuruşma olmuşdu. Təkəbbürlü Buğa, Afşinin əmrinə etina etməyərək, şəxsən xürrəmilərlə vuruşmaq qərarına gəlmiş və bunun c əzasını görmüşdü. Əvvəlcə Babək Buğanın min nəfərlik ərzaqdaşıyan d əstəsini məhv etdi, əsir aldığı ərəblərdən ikisini seçdi və baş vermiş əhvalatı Afşinə söyləməyə göndərdi. Buna baxmayaraq, Buğa öz ordusunu xürrəmilərə qarşı hərəkətə gətirdi; xürrəmilər isə ərəbləri izləyirdilər; dağ cığırlarından keçib gücd ən düşən ərəblər təpələrdən birinə qalxmağa başlayanda xürr əmilər hücum edib onları mühasirəyə saldılar və ərəbləri onlar üçün əlverişli olmayan şəraitdə vuruşmağa məcbur etdilər. Buğanın ordusu məğlub edildi, bir neç ə sərkərdə öldürüldü. Buğanın özü isə qaçdı. Xürrəmilər bütün
ərəb ordugahını, pul və silahları ələ keçirtdilər. Bu məğlubiyyətdən sonra
Afşin öz qoşunlarını Bərzəndə çəkdi. Afşin Babəklə mübaribənin axırıncı ilində Təbəristan hakimi Məzyərlə olduğu kimi gizli danışıqlar aparırdı və məqsədi Xilafət hakimiyyətini məhv etmək idi. Lakin
Afşinin Babəklə birlikdə qəsd düzəltməkdə iştirakı yalnız Məzyərin və Afşinin özünün mühakiməsində aşkara çıxdı. Belə bir qəsdin mövcud olduğunu ərəb mənbələri də təsdiq edir. Əbu Mənsur əl-Bağdadi bildirir ki, Afşin "Babək ilə gizli qəsd düzəltmişdi". Mötəsim Afşini Babəkə qarşı müharib əyə göndərəndə "belə düşünürdü ki, o müsəlmanlara səmimi münasib ət bəsləyir. Gizlində isə o Babəklə əlbir idi və ona qarşı müharibəni uzadırdı və müsəlman qoşunlarında çatışmazlıq olduğunu ona hiss etdirirdi, o da Bab
ək də düşmən qoşununun çoxunu məhv edirdi". Yalnız xürrəmilərlə müharib
ə qurtardıqdan sonra "xəlifə, Afşinin satqınlığını və Babəklə müharibə zamanı onun müsəlmanlara xəyanət etdiyini öyrəndi". Lakin Xilaf ətə qarşı əlbir əməliyyat keçirmək bar əsində Afşin, Babək və Məzyər arasında gedən gizli danışıq və yazışmalar bir n əticə vermədi, odur ki, Afşin də özünü tamamilə ifşa etməmək üçün B əzzə hücum etmək əmrini verməyə məcbur oldu. Cəfər əl-Xəyyat, Əbu S əid və Buxaraxudatın sərkərdəliyi altındakı türk qoşunları və könüllülər qalanı mühasir ə etdilər. Şəhər üçün uzun sürən vuruşma başlandı, bu zaman xürr əmilər qaladan çıxıb ərəbləri hiss ediləcək tələfat verməyə məcbur edirdil ər. Ərəblər mancanaqları Bəzzin hasarlarına yaxınlaşdırdılar, işçi korpusu is ə hasarları sökərək daşları çıxarmağa başladı. Xürrəmilərin bütün q əhrəmanlığı və igidliyinə baxmayaraq, ərəblərin üstün qüvvələrinin mühasir əsinə qalanın davam gətirə bilməyəcəyi Babəkə aydın olanda, o, Afşinlə şəxsi danışığa girdi. Bu danışıqlar zamanı Afşin "Babəkə aman təklif etdi, lakin o bir gün d ə gözləməyi xahiş edəndə Afşin elə dedi: "Sən istəyirsən öz şəhərini möhkəmlədəsən. Əgər amanda qalmaq istəyirsənsə, çayı keç" lakin o uzaqlaşdı". Bab
əkin amanı qəbul etməkdən boyun qaçırmasına baxmayaraq, Afşin bir müdd
ətdən sonra onun yanına adam göndərib xahiş etdi ki, barışıq haqqında danışıqlar üçün onun yanına etibarlı bir adam göndərsin. Babəkin elçisinə o dedi: "Bab əkə (bunları) söylə: hər başlanğıcın bir axırı var. İnsanın başı soğan gövd əsi deyil ki, yenidən cücərə bilsin. Mənim adamlarımın çoxu qırılmışdır, on n əfərdən biri də qalmamışdır. Sənin vəziyyətin də yəqin belədir. Gəl sülh bağlayaq. Sənin əlində olan mülk səndə qalsın, sən burada qal, mən qayıdıb gedim, x
əlifədən sənin üçün bir mülk daha alıb fərman göndərim". Afşin şəhərə neftsatanlar dəstəsini gətirdi və bunların köməyi ilə şəhər 837-ci il 26 avqustda ərəb qoşunu tərəfindən alındı. Afşin əmr etdi ki, şəhərin qalalarını dağıtsınlar və şəhəri üç gün ərzində yandırsınlar. "Bircə ev, bircə qala salamat
qalmadı – o, hər birini yandırdı və ya dağıtdı". Babəkin oğulları və onların ailə üzvləri şəhərdə tutuldular Nizam əl-MüIkün verdiyi məlumata gör ə, Bəzz alınarkən 80 mindən artıq xürrəmi öldürülmüşdü. Bu m əğlubiyyətdən sonra 837-ci ildə Babək Sünik hakimi Səhl ibn S unbatın mülkündə tutularaq Samirə şəhərinə gətirilir və 838-ci ildə həmin şəhərdə edam edilir.
ƏDƏBİYYAT
Azərbaycan tarixi. Uzaq keçmişdən 1870-ci ilə qədər. Red.Süleyman Əliyarlı. Bakı, 1996
Z.Bünyadov "Azərbaycan Tarixi" Bakı, 2005, səh 297 Azərbaycan tarixi (III-XIII əsrin I rübü) Yeddi cilddə II cild.Bakı-Elm-2007 Z. Bünyadov. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə.Bakı, "Şərq-Qərb", 2007 Yüklə 0,58 Mb. Dostları ilə paylaş:
|