Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

Rəşad İlyasov,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

85

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

86

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

Vegetarianlıq sadəcə qidalanma sistemi deyil, bu

canlı məxluqları öldürmək və ağrı verməkdən imtina

etməklə xarakterizə olunan bir həyat tərzidir. Məhz

buna gör

ə vegetarianlıq heyvandarlıq məhsul larının

istifadəsini istisna edir.  

Nəyə görə insanlar vegetarian olur?

Vegetarian qidalanma sisteminin seçilməsində vacib

rolu dini inanclar oynayır. Məsələn, Şərqin bir çox

dinləri – buddizm, hinduizm, caynizm – canlı

məxluqları öldürməyin və ağrı verməyin insanın öz

təbiətinə zidd olduğuna dair fəlsəfi baxışı qəbul edir. 

Avropalıların vegetarian olmaqlarının səbəbləri

müxtəlif ola bilər. Hər şeydən əvvəl bu heyvanlara əzab

verməyə qarşı olan etik amillərlə bağlıdır. Digər insanlar

tibbi səbəblərə görə vegetarianlığa müraciət edirlər, belə

ki, bu qidalanma üsulunun xərçəng, ateroskleroz, bəzi

ürək-damar xəstəliklərinin inkişafı riskini və mədə-

bağır saq traktının yaranması riskini azaltmağı haqda

sübutlar mövcuddur. 

Həmçinin vegetarianlığın iqtisadi səbəbləri də

vardır – bir qism insanlar düşünür ki, ətdən istifadə

səmərəsizdir, belə ki, ət məhsullarının qiyməti çox

yüksəkdir. 

Çox insanlar arıqlamaq üçün vegetarian olmağı

qərara alırlar. Amerika dietoloqlar birliyinə görə düzgün

təşkil olunmuş vegetarian qidalanma sistemi, həqiqətən,

təbii yolla çəkini azaltmağa imkan verir. 

Vegetarianlığın növləri

Vegetarianlığın bir neçə növləri vardır və elə

qidalanma sistemləri vardır ki, onları bəzən səhvən

vegetarianlıq hesab edirlər. Məsələn, fleksitarianlığı tez-

tez vegetarianlığın bir növü kimi qiymətləndirirlər və bu

qidalanma sistemini vegetarianlığın ən yumşaq

variantlarından biri hesab edirlər. Amma bu doğru deyil. 

Fleksitarianlıq,

əsasən, tərəvəz yeməyindən ibarət

olan qidalanma növüdür. Ət və dəniz məhsullarının az

miqdarda və ya çox nadir hallarda istifadəsinə icazə

verilir, məsələn, ayda bir dəfə. Dünyanın aparıcı

dietoloqlarının fikrinə görə, bu qidalanma sistemi bu

gün çox effektivdir, lakin o vegetarianlığa aid edilmir.

Məsələ ondadır ki, klassik vegetarianlar hesab edir ki,

qidalanmada heyvan mənşəli məhsullar tamamilə istisna

etməlidir. Hesab olunur ki, vegetarianlıq dörd növdə ola

bilər. 

Lakto-ovo-vegetarianlıq

– ət, dəniz məhsulları və

balığın istifadəsinə qadağa qoyur. Bütün süd məhsul -

larının, toyuq yumurtasının və balın istifadəsi məsləhət

görülür. Bu qidalanma sistemi arıqlamaq arzusunda

olanlar arasında ən geniş yayılmış vegetarian pəhrizidir. 

Lakto-ovo-vegetarianlar

ilk növbədə etik müla -

hizələri və məsləkləri rəhbər tuturlar. Onlar qidalanmada

istehsalında heyvan qursağından istifadə olunan bəzi

pendir növlərini xaric edirlər. Lakto-ovo-vegetari anlıqda,

bir qayda olaraq, bitki qidası əsasən süd məhsulları və

yumurta ilə uzlaşdırılır. 

Lakto-vegetarianlıq

bitki qidasından istifadəyə

icazə verən, lakin lakto-ovo-vegetarianlıqdan fərqli

olaraq, toyuq yumurtasından istifadəyə qadağa qoyan

vegetarian qidalanma sistemidir. Lakto-vegetarianlar

hesab edir ki, yemək rasionuna heyvan mənşəli qidaları

daxil etmək olar, o halda ki, onlar zorakı yolla istehsal

olunmayıb. Yumurta yemək rasionundan tamamilə xaric

edilir, çünki yumurtada rüşeym vardır, yəni istifadə

zamanı öldürmə baş verir ki, digər istənilən canlını

yeməkdən fərqlənmir. 

Ovo-vegetarianlıq 

– öz rasionunda yumurta və

baldan istifadəyə icazə verən, lakin bununla belə bütün

süd məhsullarından istifadəyə qadağa qoyan vegetarian

qidalanma sistemidir. Etik nöqteyi-nəzərdən yumur -

tadan istifadəyə onunla bəraət qazandırılır ki, müasir

quşçuluqda yumurta mayalanmamış alınır, bu səbəbdən

o, potensial canlı hesab edilmir. Bundan başqa, toyuq

yumurtaları bir çox sevimli yeməklərin və qənnadı

məmulatlarının tərkibinə daxildir, ona görə ovo-vege -

tarianlığı vegetarianlığın demokratik növü hesab etmək

olar. 

Veganlıq 

– vegetarianlığın kəskin klassik variantıdır.

Zəiflik göstərilməsinə  yol verilmir. Bu qidalanma

metodikasına uyğun olaraq, bütün heyvan mənşəli

məhsullardan istifadəyə ciddi məhdudiyyət qoyulub –

ət, dəniz məhsulları, balıq istifadə etmək olmaz. Bütün

süd məhsulları, yumurta və bal istisna edilib. Bəzi

vegetarianlar hesab edir ki, müəyyən qidadan əlavə

müəyyən məişət əşyalarını da xaric etmək lazımdır:

Canlıların xəzindən və dərisindən hazırlanan paltar

və aksessuarlar;

Tərkibinə heyvan mənşəli maddələrin daxil olduğu

məhsullar və preparatlar (məsələn: jelatin və ya

qliserin); heyvanlar üzərində test edilmiş məhsullar.

Vegetarianlıq tarixindən

Lev Tolstoy heyvanlara rəhmi gəldiyinə görə

vegetarian olmuşdur, Adolf Hitler isə yüz yaşınacan

yaşamaq istəyirdi. Bu gün bitki qidasından istifadə dəb

halına gəlib, bununla belə, yeni vegetarianlar nəinki

özləri ətdən imtina edir, həmçinin ətyeyənlərlə fəal

mübarizə aparır. Elmi-statistikaya əsasən hal-hazırda

dünyada milyarda yaxın vegetarian yaşayır. Bəzi

Vegetarianlıq fәlsәfәsi

ölkələrdə onlardan çox, bəzilərində isə azdır. Bitki əsaslı

pəhriz saxlayan insanların sayına görə absolyut rekord

Hindistana məxsusdur, burada vegetarianlar əhalinin

80% -ni təşkil edir. Lakin bu təəccüblü də deyil.

Əksəriyyət hindlilər üçün inək indiyə kimi müqəddəs

heyvan sayılır və onu kəsib bifşteks hazırlamaq ən

böyük günahdır. Əhali çoxluğu olan Çində də ətə deyil,

ənənəvi olan düyüyə və tərəvəzə üstünlük verilir. Yapon

mətbəxində heyvan mənşəli qidalar keçmiş zamanlardan

etibarən əsla donuz və mal əti ilə deyil, dəniz məhsulları

ilə təqdim olunur. Lakin Amerika və Avropada

vegetarianlıq nisbətən son dövrdə yaranıb və onun

pərəstişkarları hələ ki azlıq təşkil edir,  cəmi 5 %. 

Bitki mənşəli qidaların “missionerləri” öldürülməyə

məruz qalmış heyvanların və quşların həyatından

dəhşətli təsvirlər olan ədəbiyyatı geniş yayır,

“Makdonalds”ları hamburgerləri ilə birgə boykot edirlər.

“Qrinpis”ə dəstək olaraq, heyvanlar üzərində təcrübə

aparmağa qarşı protest edirlər. 

XX əsrin əvvəlində məşhur yazıcı Frans Kafka

akvariumda balıqlara diqqətlə baxaraq nə isə deyir:

“İndi mən sizə sakitcə baxa bilərəm, mən daha sizi

yemərəm”. “Qəsr” və “Məhkəmə”nin müəllifi heç

bilməzdi ki, onun bu təsadüfi ifadəsi vegetarianların

“mən heç kimi yemərəm” şüarına çevrilərək tarixə

düşəcək.

Vegan adlanan ciddi vegetarianlar, həqiqətən heç

kimi yemir. Onların fikrincə, qaçan, uçan və üzən hər şey

insana qida kimi xidmət etməməlidir. Bəzi vegetarianlar,

hətta bal da yemir, çünki o “arıların istismarından

yaranan məhsuldur”.

Belə bir elm var – məntiq

Sübutsuz qalmamaqları üçün bitki mənşəli qidanın

tərəfdarları insana ət yeməyin nə üçün zidd olmağı

barədə ətraflı izahat verirlər. Onların əsas arqumenti

budur: bizim orqanizm təbiətcə heyvan mənşəli qidalar

üçün uyğun deyil. Və hamıya aydın olsun deyə, insanı

yırtıcı heyvanlarla müqayisə edirlər. Həqiqətən, oxşarlıq

azdır. Yırtıcılarda qurbanı parçalamaq üçün iti dişlər və

caynaqlar vardır, amma insanda dişlər o cür inkişaf

etməmişdir və caynaqlar əvəzinə isə dırnaqlar vardır.

Ətin daha yaxşı həzm edilməsinə turş mədə şirəsi

kömək edir: bütün yırtıcılarda onun turşluğu insanda

olduğundan daha çoxdur. Bitki mənşəli qidanın həzmi

üçün vacib olan uzun bağırsaq yırtıcıya lazımlı deyil,

ona görə onların bağırsağı insanda olandan bir neçə dəfə

qısadır. 

Bu yolla, vegetarianlar nəticə çıxarır: insanlar–

yırtıcı deyil, ona görə də onlar ətlə qidalanmamalıdırlar.

Lakin əgər insanı otyeyən heyvanlarla müqayisə etsək,

oxşarlıq daha az olacaqdır. Otyeyənlərdə minasız, düz,

çeynənən səth ilə azı dişlər və iti kəsici dişlər vardır. Bir

halda ki, sərt bitki qidalarından azı dişlər tez ovulur,

təbiət otyeyən heyvanlarda dişlərin daima yenilən 

-

məsinin qeydinə qalmışdır. 

Bitki kütləsinin fermentasiyası üçün adaptasiya olan

otyeyənlərin böyük (bəzən hətta ayrıca kameralara

bölünən) mədəsi də insan mədəsinə oxşamır. Turşluq da

onda daha az olacaq. Hətta bağırsaqları da insandakı

kimi deyil. İnək və dovşanlarda o təxminən bədəndən

iyirmi dəfə uzundur, insanda isə – səkkiz. Belə çıxır ki,

bitki qidası da bizə uyğun deyil. 

Bu qida paradoksunu bioloqlar çoxdan bəri izah

ediblər. Məlum olub ki, insanı nə otyeyən nə də yırtıcı

heyvana aid etmək olmaz. O, bioloji əcdadı meymun

kimi hər şey yeyəndir. İnsan orqanizmi elə yaradılmışdır

ki, eyni dərəcədə həm bitki, həm də heyvan mənşəli

qidaların öhdəsindən yaxşı gəlir.  Və vegetarianların

insanların əvvəldən ot yeməkləri haqda fərziyyəsi

yanlışdır. “Bizim ulu əcdadlarımız yalnız bitki mənşəli

qidadan istifadə edirdi” – veganlar sakitləşmir. Bəs qaya

üzərində mamont və digər heyvanların ovu təsvir

olunmuş şəkillər necə olsun? Heç kim mübahisə etmir,

ilk insan yeməli meyvə və bitki kökləri ilə qidalanırdı,

amma əgər imkan düşsə idi ətdən də istifadə edirdi. 

Antropoloqlar hesab edir ki, heyvan mənşəli qidaya

ən kəskin keçid Buz dövründə olmuşdur, nə zaman ki

bitkilərin çoxu buz bağlamışdır. Bu ağır şəraitdə insan

məcbur idi ki, ət pəhrizinə riayət etsin. Belə çıxır,

vegetarianlıq nəzəriyyəçiləri səhv ediblər: əcdadlarımız

yalnız bitki ilə qidalanmayıb. Lakin baxmayaraq ki,

vegetarianlıq təbiətcə insana uyğun deyil, o yenə də

meydana gəldi. 

Əvvəlcə Pifaqor:

Ət yeməyindən dərk edilmiş şəkildə imtina edən

insanlar haqqında ilk etibarlı məlumat eramızdan əvvəl

təqribən IV-V minilliyə aid edilir. Allahlarla uğurlu

ünsiyyətdə olmaq və sehrli ayinlər keçirmək üçün qədim

Misir kahinləri vegetarian olurmuşlar. Bəlkə, bir çox

Misir allahlarının heyvani siması öz rolunu oynamışdır,

bəlkə də ola bilsin, ayinin xidmətçiləri ehtiyat edirdilər

ki, yeyilmiş canlı məxluqların ruhu fövqəl qüvvələr ilə

mükəmməl dialoqa girməyə mane olur. 

87

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

Qədim Yunanıstanda vegetarianlıq daha gec, antik -

lik dövründə meydana gəlmişdi. Və onun yaranma səbəbi

artıq başqa idi. Heç bir mistika. Sadəcə mütərəqqi

yunanlar düşündülər: bitkilərlə yaxşı qidalana biləriksə,

nəyə görə günahsız heyvanları öldürək? Sokrat, Platon,

Dioqen, Plutarx və bir çox başqa filosoflar vegetarian

olmuş və öz işlərində bitki tərkibli pəhrizin əlverişliliyi

barədə fikirlər irəli sürürdülər. 

Lakin vegetarianlığın yayılmasında açar rolunu

eramızdan əvvəl VI əsrdə Pifaqor oynamışdır. Məşhur

filosof və riyaziyyatçı ruhun köçməsinə inanmış və buna

görə də heyvan əti yeməkdən qəti imtina etmişdir. Onun

çoxsaylı şagirdləri, nüfuzlu ailələrdən olan gənc adamlar

da müəllimlərinin örnəyi ilə bitki mənşəli pəhrizə

keçmişdir, bu dünya tarixində ilk “vegetarianlar

cəmiyyəti” idi.  “Vegetarianlıq sağlamlığa zərər

yetirməz ki?” – pifaqorçuların yaxınları narahat olurdu.

Bu sualı eramızdan əvvəl IV əsrdə dahi həkim

Hippokrat cavablandırmışdır. Sağlam qidalanma

haqqında danışarkən o, vegetarianlığı da təqdir etmişdir. 

Avropada qədim yunan sivilizasiyasının tənəzzülü

ilə vegetarianlıq da uzun müddət unuduldu. Bitki

tərkibli pəhrizə yalnız bəzi dini icmaların

nümayəndələri, xristian asketləri və rahib-münzəvilər

riayət edirdi. Qalan insanlar isə nə oldu onunla qidalanır

vəmənşəyi haqda düşünmürdülər. 

İkinci gəliş

Vegetarianlığa olan maraq İntibah dövründə qayıtdı,

lakin Leonardo Da Vinçinin hər cür yeniliklərinin

həvəskarlarından başqa ətdən imtina edən az idi. Yalnız

XIX əsri ortalarında vegetarianlıq kütləvi xarakter kəsb

etməyə başlayır. 

Rəsmi olaraq hesab olunur ki, ingilislər yenidən

vegetarianlığı aşkar etmişlər. Bütün şərq dəbi ilə bərabər

onlar Hindistandan (özünün ən böyük koloniyası) qədim

hind Veda dininin ideyalarını da gətirmişlər, hansı ki,

yemək üçün canlı məxluqları öldürməyi qadağan edir.  

Vegetarianlar 1842-ci ildən özlərini “vegetarian”

adlandırmağa başladılar. Terminin müəllifi “Britaniya

vegetarian cəmiyyəti” nin yaradıcısıdır. Latın sözü

“vegetus” onlar üçün daha müvafiq olmuşdur, belə ki,

o, “sağlam, gümrah, təmiz” mənasını verir. Tam simvolik

olmuşdur, çünki səslənməsinə görə o, ingiliscə “vegetable”

olan tərəvəz sözünü xatırladırdı. 

İngiltərədən vegetarianlıq tədricən bütün Avropaya

və Amerikaya yayılırdı. Qərb vegetarianlığının əsas

məqsədi hindlilərdə olduğu kimi, müdafiəsiz heyvanların

ölümündən imtina idi. Qərəzli politoloqlar iddia edir ki,

Avropalılar üçün iqtisadi böhran və onun ardınca ət

qidasının bahalaşması mühüm rol oynamışdır. 

O zamandan vegetarianlıq yoxa çıxmamış, lakin heç

tələbatı da böyük deyildi. Bitki əsaslı pəhrizi daha çox

ekstatik (şövqlü) ziyalılar saxlayırdı:Rusiyada qraf

Tolstoy, Amerikada həkim-naturopat Herbert Şelton,

Hindistanda şair Rabindranat Taqor, İngiltərədə

dramaturq Bernard Şou başda olmaqla. Populyarlığını

isə XX əsrin sonlarında qazanmağa başladı, nə zaman

ki, həkimlər sübut etdi ki, ətsiz yaşamaq mümkündür.

Belə bir tarixçə. 

Vegetarianlıq: xeyir, yoxsa ziyan? 

Son illikdə vegetarianlıq dünyəvi cəmiyyətdə ən çox

müzakirə olunan mövzu olub.  Bəziləri bu qidalanma

metodikası və həyat tərzinə dəstəklə çıxış edir, bəziləri

isə qəzəbli şəkildə onun ziyanlı olduğunu sübut edirdi.

Sözsüz ki, hər iki tərəfin öz dəstəyinə dair çoxlu dəlilləri

və tutarlı arqumentləri var, lakin ümumi rəy indiyəcən

mövcud deyil. Ona görə də bu müba 

hisədə hansı

mövqeni tutmağa hərə özü qərar verməlidir. 

Vegetarianlığın xeyri

Amerika həkimləri iddia edir ki, vegetarianlar

yoğun bağırsaq xərçənginə yoluxmağa daha az

meyillidirlər. Əslində, heç bir xüsusi tədqiqat aparmadan

da hər kəs bilir ki, tərəvəz və meyvələr faydalı qida

lifləri ilə zəngindir. Onlar bağırsağın normal fəaliyyətinə

kömək edir, öd ifrazını və mədəaltı vəzinin şirə

ayırmasını yaxşılaşdırır. Məhz buna görə vegetarianlar

daha sağlam bağırsaq və mədəaltı vəzinə malikdir, bu

isə öz növbəsində bir çox xəstəliklərin yaxşı

profilaktikası deməkdir. 

O faktı nəzərə almaq lazımdır ki, vegetarian

qidalanmasında duzdan az istifadə olunur. Bir qayda

olaraq, duz bütün ət yeməklərinə əlavə olunur, bu da

orqanizmdə suyun saxlanmasına gətirib çıxarır, qan

damarları və böyrəyə ağırlığı artırır. Bitkilərdə bədənin

su balansının tənzimlənməsinə kömək edən kalium və

maqnezium kimi minerallar mövcuddur. Bunu, sözsüz

ki, vegetarianlığın müsbət cəhəti hesab etmək olar. Bir

çox tərəvəzlərin tərkibində elə maddələr var ki, yüksək

arterial təzyiqə təsir edərək onu aşağı sala bilər.

Britaniya alimləri sübut edib ki, ət məhsullarının qida

rasionundan tam təcrid edilməsi göz kataraktı inkişafı

riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır. Alimlər, həmçinin

qeyd ediblər ki, vegetarianlarda dərinin vəziyyəti və

bənizi daha yaxşıdır, nəinki ənənəvi qidalanma siste -

mindən faydalanan insanlarda. Onların fikrincə, bu,

bağırsağımızın zərərli toksinlərdən yaxşı təmizlən 

-

məsinə imkan verən vitamin və bitki liflərinin çox

istifadə edilməsi ilə əlaqədardır. 

Vegetarianlığın mənfi cəhətləri

Vegetarianlığın üstünlüklərinə baxmayaraq, bu

qidalanmanın danılmaz mənfi cəhətləri də vardır:

B12 vitamini çatışmazlığı – sübut olunmuş faktdır

ki, bütün vegetarianlar B qrupu vitamini çatışmaz 

-

lığından əziyyət çəkir, bu səbəbdən də bir çox nevroloji

pozuntulara meyillidilər, həmçinin bu vitamin hüceyrə

artımı və qan hüceyrələrinin formalaşması üçün vacibdir. 

Mikroelementlərin çatışmazlığı – vegetarianların

orqanizmində kalsium, dəmir, sink çatışmır, çünki bu

88

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

mikroelementləri lazımi səviyyədə bitki mənşəli məh -

sullardan almaq qeyri-mümkündür. 

Vegetarianlar qoz-fındıq və dənli paxlalılar yeməklə

heyvan mənşəli zülal çatışmazlığını kompensasiya

etməyə çalışırlar. Lakin bu, ətin ən yaxşı əvəz olunması

deyil.  Bundan əlavə, bitki mənşəli qidalardan lazımi

miqdarda zülal alıb qidalanmada istifadə etmək üçün

kifayət qədər böyük miqdarda zülal tələb olunur, bu isə

həzm sisteminin işinə yaxşı şəkildə təsir etməyəcəkdir. 

Qırmızı əti (mal ətini) rasiondan istisna etmək

xüsusilə hipertoniya, anemiyadan əziyyət çəkənlərə,

həmçinin keçid dövründə olan qızlara məsləhət

görülmür. 

İdmanla məşğul olan vegetarianlar tez bir zamanda

yorulur və qüvvəsini zəif şəkildə bərpa edirlər, səbəb isə

eynidir – heyvan zülalı çatışmazlığı. 

Hər halda, vegetarianlıq barədə nə qərar verək?

Tamamilə bitki mənşəli qidaya keçmək bir məna kəsb

edirmi? Bu məsələ ilə bağlı son rəyi 1988-ci ildə

Amerika dietoloqlar birliyi vermişdir. Əlavə vitamin və

digər mineralların qəbul edilməsi şərtilə, ciddi

vegetarian rasionlarında proteinin aşağı bioloji dəyərinə

baxmayaraq, vegetarianlıq ateroskleroz, hipertoniya,

bəzi xərçəng, şəkər və digər xəstəliklərin profilaktikası

yollarından biridir. 

Belə aydın olur (çıxır) ki, vegetarianlıq həyat

əhəmiyyətli vitaminləri (В2, В12, D) və mikro 

-

elementləri (dəmir, kalsium, sink) çatışmayan sağlam

pəhrizdir. Yaxşı ki, farmakoloqlar vegetarianların

köməyinə çatmış və vitamin həbləri istehsal etməyə

başlamışlar. Əks halda, bu qidalanmanın tərəfdarları bir

xəstəlikdən qurtularaq digərini qazanardılar: qan azlığı,

sümük zəifliyi, əsəb pozuntuları, cinsi funksiyanın

korlanması. Həkimlərin fikrincə, ən ağıllı vegetarian

pəhrizi – ciddi olmayan pəhrizdir, hansı ki, süd

məhsulları və yumurtadan istifadəyə icazə verir. Bir

tərəfdən insan faydalı maddələrin çatışmazlığından

əziyyət çəkməz, digər tərəfdən tədricən bəzi

xəstəliklərdən xilas olar. Heyvanları da öldürmək lazım

gəlməz. 

Vegetarianlıq: yeni həyata necə başlamalı? 

Vegetarianlar “cəmiyyəti”nə qoşulmaq barədə qərar

verərkən onu nəzərə alın ki, ciddi vegetarianlıq növü

yalnız yaşlı insanlar üçün məsləhətdir. Gənc yaşlı

insanlar üçün bu məsləhət görülməyib, lakto və ya lakto-

ovo vegetarianlıq növünə icazə verilir. Ümumiyyətlə,

vegetarianlığa onun yüngül formalarından başlamaq

lazımdır. Hamilə qadınlara həkimlə bu qidalanmanın əks

göstərişləri barədə müzakirə etmək lazımdır, belə ki, o,

gələcək ananın və uşağın sağlamlığına mənfi təsir

göstərə bilər. 

Vegetarian sistemi ilə qidalanmağa başlamaq üçün

ilin isti dövrünü seçmək lazımdır, çünki bu dövrdə

maddələr mübadiləsi daha fəal şəkildə gedir və meyvə-

tərəvəz seçimi daha zəngindir. Bu dövrdə orqanizm

üçün bitki mənşəli qidaya keçmək asandır və yeni qida

rasionuna alışmaq insanda stressə səbəb olmayacaq. 

Həmçinin vegetarian olmaq barədə qərar verdikdən

sonra, əlavə olaraq balanslaşdırılmış kompleks vitamin

qəbulunun qayğısına qalmaq lazımdır.

Əvvəlcə elə görünə bilər ki, icazə verilən

yeməklərin sayı çox məhduddur, lakin bu elə deyil.

Vegetarian qidalanma sistemi müxtəlifdir, bir çox

yeməklər nəinki faydalı, həm də çox dadlıdır. Əsas olan

– bir az fantaziya və istənilən adi yeməyi bitki mənşəliyə

çevirmək olar. Ət məhsulları və balığa alternativ olaraq,

soya, paxlalı, göbələk və badımcandan istifadə edə

bilərsiniz. Əlbəttə, yeməyin dadı adət olunandan fərqli

olacaq, lakin ədviyyatlardan istifadə vəziyyəti

düzəldəcək. 

Əksər insanlar üçün yeni qidalanma sisteminə

keçmə – nə isə yeni bir şeyə, yeni mərhələyə və ya həyat

tərzinə başlamaq deməkdir. Axı vegetarianlıq – yalnız

qidalanma sistemi deyil, həm də həyat fəlsəfəsidir. 

Necə və nə ilə qidalanmaq, buna hər insan özü qərar

verməlidir. Həm bitki, həm də ət məhsulunun müsbət

cəhətləri vardır. Qafqaz qocaları (ağsaqqalları) ət

yeyərək yüz yaşacan yaşayır. Hunza uzaq qəbiləsindən

olan insanlar yalnız bitki mənşəlilərlə qidalanır və az da

yaşamırlar. Hərənin öz seçimi, öz yolu. 

Nuranə Alverdiyeva, 

Neft Kimya Prosesləri İnstitutunun əməkdaşı

_________________________________________

Moris Meterlink (1862–1949, Belçika dramaturqu,

esseçi və şair) 

“Əgər nə vaxtsa insan ət yemədən yaşamağın

mümkünlüyünü dərk etsə, bu nəinki fundamental

iqtisadi inqilab, həm də cəmiyyətin əxlaq və

mənəviyyatında əhəmiyyətli irəliləyiş olacaqdır”. 

_________________________________________

A.N.Beketov (1862–1941, Rusiya və Sovet

arxitektoru, rəssam-peyzajçısı)

“Tək bəşəriyyətə deyil, bütün canlılara sevgi..budur

mənəvi inkişaf etmiş insanın nəcib atributunun –

insanlığın ən yüksək ifadəsi”.

Makkartni Pol (1942, Böyük Britaniyanın rok musi -

qiçisi, müğənni, şair, prodüser)

“Əgər ət kombinatlarında divarlar şüşədən olsaydı,

hamı vegetarian olardı”.

89

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

90

ELM DÜNYASI / Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

Ермянистан–Азярбайcан, Даьлыг Гарабаь мцна-

гишясинин ядалятли тянзимлянмясинин ян мцщцм аспек-

тляриндян бири Ермянистанын юлкямизя тяcавцзцня вя

Азярбайcан торпагларыны ишьал етмясиня эюря онун

бейнялхалг щцгуги мясулиййятинин мцяййянляшдирил-

мясиндян вя Азярбайcана дяйян мадди вя мяняви зя-

рярин юдянилмясиня йюнялдилмиш комплекс мясялялярин

щяллиндян ибарятдир. 

Бейнялхалг щцгуг бахымындан Ермянистанын

бейнялхалг-щцгуги мясулиййят дашымасы щеч бир шцбщя

доьурмур. Ермянистан Республикасы бейнялхалг

щцгугун вя БМТ Низамнамясинин норма вя ясас

принсиплярини кобудcасына позмагла, тякcя сцлщя

гаршы cинайят олан вя бейнялхаlг щцгуг цзря тяcав-

цзкарын цзяриня cидди мясулиййят гойан тяcавцзкар

мцщарибяйя башламайыб, щям дя Азярбайcан яразиси-

нин 20%-ни ишьал етмякля, диэяр дювлятин ярази

бцтювлцйцня вя тохунулмазлыьына гаршы тящдид вя йа

эцc тятбиг етмякля баьлы гадаьалара мящял гойма-

мышдыр. Бу факт БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын Ермя-

нистан-Азярбайcан, Даьлыг Гарабаь мцнагишяси иля

баьлы гябул етдийи 4 гятнамядя юз яксини тапмышдыр [1;

2; 3; 4]. БМТ Тящлцкясизлик Шурасы юз гятнамяляриндя

Даьлыг Гарабаь реэионунун Азярбайcана мяхсус ол-

масыны бирмяналы олараг тясдиг етмишдир. Бейнялхалг

щцгуги ядябиййатда да ядалятли олараг буна истинад

едилмишдир [5, 44; 6]. «Азярбайcан Республикасынын

Даьлыг Гарабаь бюлэяси» ифадяси БМТ Баш Ассамб-

лейасынын (БА) гятнамясиндя дя тясбит едилмишдир.

Беля ки, БМТ БА-нын 16 йанвар 1998-cи ил тарихли

«БМТ иля Авропа Тящлцкясизлик вя Ямякдашлыг Тяш-

килаты арасында ямякдашлыг» гятнамясиндя «Азярбай-

cанын Даьлыг Гарабаь бюлэяси» вя онун ятрафындакы

мцнагишядян бящс едилир [7]. 

Буна охшар тяфсир БМТ БА-нын 9 феврал 2000-cи

ил, 2 март 2001-cи ил, 14 феврал 2002-cи ил вя 6 феврал

2003-cц ил тарихли гятнамяляриндя дя юз яксини тапмыш-

дыр. БМТ БА-нын 14 март 2008-cи илдя кечирилян 62-cи

сессийасында гябул едилмиш гятнамядя Азярбайcан

Республикасынын бейнялхалг сявиййядя танынмыш сяр-

щядляри щцдудунда онун суверенлийиня вя ярази

бцтювлцйцня щюрмят вя дястяк эюстярилмяси бирбаша

бяйан едилир, щямчинин бцтцн ермяни щярби гцввяляри-

нин Азярбайcан Республикасынын ишьал олунмуш яра-

зиляриндян дярщал, там вя данышыгсыз чыхарылмасы тяляб

едилир. Бу сяняддя Азярбайcан Республикасынын ишьал

едилмиш яразиляриндян говулан ящалинин юз доьма

йурд-йуваларына гайытмасы кими айрылмаз щцгугу да

тясдиг едилир вя мцнагишядян язиййят чякянлярин щяр-

тяряфли реабилитасийасы да дахил олмагла беля бир гайыдыш

Kataloq: elm -> pdf
elm -> Ateroskleroz xolesterinin damar divarına çökməsi nəticəsində yaranır. Zamanla bu proses sürətlənərək damar mənfəzinin ciddi daralmalarına və tam tutulmasına aparıb çıxarır
elm -> Qabırğa sınıqları
elm -> İlk aorto-koronar şuntlama (AKŞ) əməliyyatı 1962–ci ildə Sabiston tərəfindən aparılmışdır
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
pdf -> Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев