İntellekt, yoxsa
cəmiyyətlə insan beyni
arasındakı dəhliz?
çıxış edir. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqların
intellektini öyrənən A.Bine bu problemi həll
etmək üçün olduqca maraqlı yol seçdi. Bunun
üçün uşaqlar tərəfindən uğurla həll edilməsi
mümkün olan xüsusi tapşırıqlar hazırlayıb ondan
istifadə etməyi təklif etdi. Onların vasitəsilə uşaq -
ların əqli inkişaf səviyyəsini ölçmək mümkün
oldu. A.Bine digər fransız psixoloqu T.Simonla
birlikdə müxtəlif yaşlı uşaqların diqqə
tini,
hafizəsini, təfəkkürünü və s. öyrən məyə başladı.
Nəticədə yeni – Bine-Simon testləri yarandı. Bu
testologiyada yeni istiqamət oldu. Bu testlə yoxla -
nılan uşaq öz həmyaşıdları tərəfindən yerinə
yetirilən tapşırıqları həll edə bilirdisə, o, normal
bilikli uşaq hesab edilirdi. Sınaq uşağın xronoloji
yaşına uyğun gələn tapşırıqların yerinə yetirilmə -
sindən başlanmışdır. Bu zaman böyük yaş həddi
üçün də test tapşırıqları təklif olunmuşdur. Lakin
bir sıra hallarda həmin testlər öz asanlığı və ya
çətinliyi ilə seçilirdi. Bu sahədə aparılan tədqi -
qatlar nəticəsində testologiyada xronoloji yaş –
CA (chronological age) anlayışı ilə yanaşı əqli
yaş – MA (mental age) anlayışından da istifadə
olunmağa başlandı. Onların bir-birinə uyğun
gəlməməsi ya əqli geriliyin (MA CA-dan aşağı
olanda), ya da istedadın (MA CA-dan yüksək
olanda) göstəricisi hesab olunurdu.
1912-ci ildə V.Ştern onların nisbətini intel lekt
əmsalı – IQ (intelligence quotient – intellekt
əmsalı) adlandırdı. IQ – göstəriciləri insanın yaş
fərqləri və fərdi qabiliyyətlərini ölçən testlər
toplusudur. Ən çox istifadə olunan metodlardan
biri olan IQ -standart məntiqli tapşırıqların müəy -
yən zaman ərzində həll edilərək 100 ballı şkala
ilə qiymətləndirilməsidir. Bu testlərə verbal-
linqvistik, məntiqi-riyazi, vizual-fəza qabiliy
-
yətlərinə aid tapşırıqlar daxil edilir. Müxtəlif
ölkələrin universitetlərində intellektin fərqli
sahələrinə və emosional intellektə aid testlər
yaradılmışdır. Emosional intellektə aid testlərə
müxtəlif affektləri təsvir edən və situasional
suallar daxil edilir. Bu suallara cavablar “heç razı
deyiləm”..., “tamamilə razıyam” şkalası üzrə
verilir (məsələn, Albert Eynşteynin IQ göstəricisi
200 idi).
İnsan intellektinin öyrənilməsinə ingilis
polimat (müxtəlif sahələrdə geniş biliklərə malik
adam), antropoloq, psixometriya üzrə mütəxəssis
F.Qaltonun tədqiqatları ilə başlanmışdır. Qalton
dövrünün qabaqcıl adamlarının bioqrafiyalarını
araşdıraraq qabiliyyətlərin irsən keçməsini
öyrənmək üçün tədqiqatlar apardı. O, bu tədqi -
qatı 1869-cu ildə yazdığı “Hereditary Genius”
kitabında təsvir etdi. Bir neçə il sonra Qalton
öyrəndiyi sahəyə aid sorğu tərtib etdi və onu
“Kral Cəmiyyəti”nə daxil olan elm adamlarına
göndərdi. Keçirdiyi bu sorğu ilə o respondentlə -
rinin ailələrinə xas cəhətlərlə (dünyaya gəlmə
sırası, məşğuliyyət, irq) onların elmə maraqları
arasındakı əlaqənin olub olmadığını müəyyənləş -
dirməyə çalışdı. Araşdırmaların nəticəsi kimi o,
1874-cü ildə “English men of science: their
nature and nurture” (İngilis elm adamları: onların
təbiəti və tərbiyəsi) kitabını nəşr etdirdi. Bu
tədqiqatla o, şəxsiyyətin formalaşmasında irsiy -
yətin, yoxsa ətraf mühitin (nature versus nurture
– təbiət tərbiyəyə qarşı) daha mühüm və real rol
oynaması sualını qoydu. Həmçinin Qalton ilk
olaraq müxtəlif fiziki və mental göstəricilər
əsasında korrelyasiyanı da ölçmüş oldu.
Beləliklə, Qaltonun bu tədqiqatları ilə intellektin
öyrənilməsinin əsası qoyuldu. O, ilk dəfə nüma -
60
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
yiş etdirdi ki, Laplas-Qauss paylanması (normal
pay lanma) insanın psixoloji xüsusiyyət lərinə, o
cümlədən də intellektə tətbiq oluna bilər.
İntellektə aid bir sıra müasir nəzəriyyəçilər
üçün maraqlı olan Amerika psixoloqu Lyuis
Leon Turstonun ideyaları əvvəlki intellekt nəzə -
riy
yələrindən daha fərqli idi. Turston “əsas
mental qabiliyyətlər nəzəriy yəsini” yaratdı. O,
intellektin 7 əsas qabiliyyət vasitəsilə üzə
çıxdığını sübut etmək istədi:
– nitq səlisliyi;
– deyiləni dərk etmək;
– obrazları fəzada təsəvvür etmək;
– ədədlərlə işləmək;
– assosiativ yaddaş;
– mühakimə;
– qavrama sürəti
İntellektə dair müasir nəzəriyyələr
Müasir intellekt nəzəriyyəçilərindən biri olan
Amerika psixoloqu Raymond Spiarman apardığı
elmi tədqiqatlar vasitəsilə insan intellektini
öyrənməyə başladı. O, 1960-cı ildə mental
testləri yerinə yetirmiş uşaqların nəticələri
üzərində apardığı müşahidələrə əsaslanaraq belə
bir nəticəyə gəldi ki, ümumi intellekt 2 faktordan
ibarətdir. Bu faktorları “maye” (fluid) və
“kristallaşmış” (crystallized) intellekt adlandırdı.
Spiarmana görə, obyektlər arasında əlaqənin kəşf
edilməsi, baş verən hadisələrdə qanunauyğun -
luğun aşkarlanması, məsələlərin yeni həll yolla -
rının tapılması maye intellekt, əldə edilmiş
bilik lərin tətbiqi isə kristallaşmış intellekt ilə bağ -
lıdır. Qeyd edək ki, “maye” intellekt erkən gənc -
liyə qədər inkişaf edir və sonra onun səviyyəsi
tədricən enməyə başlayır. Bu dövr insan həyatı -
nın daha məhsuldar dövrü kimi səciyyələnir.
“Kristallaşmış” intellekt isə orta yaşlara qədər
artır, bir müddət sabit qalır və zaman keçdikcə
azalmağa başlayır.
Çoxtərəfli intellekt (multiple intelligence)
Amerika psixoloqu Hovard Qardner
tərəfindən 1983-cü ildə təklif edilən nəzəriyyəyə
görə, bütün insanlar eyni tip intellektə malik
olmurlar. Hər bir fərd fərqli sahələrdə başqala -
rından daha üstün intellektə malik ola bilər.
Hovard Qardner 7 belə sahə müəyyənləşdirdi və
onları aşağıdakı kimi təyin etdi:
Bədən-kinestetik intellekt (bodily-kinesthetic) –
bədənin və onun hissələrinin çevikliyi və
qıvraqlığını, ətraflar vasitəsilə müxtəlif işləri
keyfiyyətlə yerinə yetirmək və yaradıcılıq üçün
istifadə etmək qabiliyyətini əhatə edir.
Vizual-fəza intellekt (spatial) – fəzada obyekt -
lərin bir-birinə nəzərən keyfiyyətlərini, yerləş -
məsini müəyyən etmək və yerdəyişmə zamanı
yarana biləcək dəyişikliyi təyin etmək qabiliyyə -
tindən, obrazları və şəkilləri aydın təsəvvür etmə
bacarığından ibarət intellektdir.
Musiqi intellekti (musical) – səsin yüksək -
liyini, tonunu, ritmini ayırd etmək, müxtəlif
səslər
dən kompozisiya yaratmaq, melodiyanı
səsləndirmək qabiliyyətidir.
Verbal-linqvistik intellekt (verbal-linguistic) –
dilləri öyrənmək, fikri şifahi və yazılı şəkildə
dəqiq ifadə etmək bacarığıdır.
Məntiqi-riyazi intellekt (logical-mathe mati -
cal) – problemləri məntiqi analiz etmək, elmi
tədqi
qat aparmaq qabiliyyətlərindən, riyazi
əməliyyatları aparma bacarığından ibarətdir.
İnterpersonal intellekt (interpersonal) – başqa
insanları anlamaq, onların niyyətlərini, hislərini
başa düşməkdir.
İntrapersonal intellekt (intrapersonal) – insa -
nın özünü anlaması, öz hislərini, istəklərini,
ehtiyaclarını müəyyən edə bilməsi bacarığından
ibarətdir.
H.Gardner daha 3 intellekt növünü də bu
siya hıya əlavə etdi:
naturalist intellekt (naturalistic) – ətraf aləmi,
təbiəti başa düşmək, onun qanunauyğunluqlarını
anlamaq;
spiritual/ekzistensial intellekt (spiritual/exis -
tensial) – həyatın mənasını anlamaq, həyat və
dinə aid suallara cavab tapmaq qabilliyyəti;
moral intellekt (moral) – başqa insanların
maraqlarını nəzərə alaraq qərar qəbul etmək,
gördüyü işlərə görə məsuliyyət daşıdığını anla -
maq bacarığı ilə əlaqədardır.
Onun fikrincə, son 2 tip intellekti daha çox
araşdırılmağa ehtiyac duyur.
Üçtipli intellekt (triarchic theory of intelligence)
Bu tip intellekt Amerika psixoloqu Robert
61
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
J.Stern
berq tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu
nəzəriyyəyə əsasən intellekt 3 istiqamətdə
inkişaf edir:
analitik – insanın aldığı informasiyanı analiz
və müqayisə etməsi, qiymətləndirmə bacarığı;
kreativ – insanın yeni ideyalar irəli sürməsi,
problemlərin yeni həllini tapması, fərz etməsi,
kəşf etməyi bacarması;
praktik – insanın nəzəriyyələri tətbiq etməsi,
öyrəndiklərindən praktik olaraq istifadə edə
bilməsi.
Emosional intellekt (emotional intelligence)
Emosional intellekt anlayışı psixologiyaya
H.Qardnerin, P.Saloveyin və J.Mayerin 1980-ci
illərdə apardıqları tədqiqatlarla daxil oldu.
Emosional intellekt insanın başqalarını və özünü
başa düşmək qabiliyyəti kimi səciyyələnir.
Emosional intellekt də öz növbəsində
özünüdərketmə və özünüidarəetmə olmaqla 2
hissəyə bölünür:
1. Öz emosiyalarını dərketmə, qiymətləndirmə;
2. Uyğunlaşma və optimizm;
Bundan başqa, sosial həssaslıq – empatiya,
təşkilat daxilində başqalarına qarşı diqqətlilik,
münasibətlərin idarə edilməsi – ruhlandırıcı rəh -
bər lik, təsir etmə, başqalarının inkişafına səbəb
olma, konfliktləri idarə etmə, kollektivçilik də bu
qəbildəndir.
Bütün fəlsəfə tarixi boyu rasional fikirlə hiss
arasında, intellektlə emosiya arasında, məntiqi
təfəkkürlə intuisiya arasındakı münasibət
məsələsi diqqət mərkəzində olmuş, böyük dis -
kus siyalar doğurmuşdur. Əməli fəaliyyətin, hissi
təcrübənin rolunu əsas tutan cərəyan fəlsəfə tari -
xində sensualizm (başlıca nümayən
dələri
F.Bekon, Lokk, Berkli, Yum, Didro və s.), ağlın,
rasi onal idrakın rolunu üstün tutan cərəyan isə
rasionalizm (Platon, Aristotel, Dekart, Spinoza,
Leybnits, Kant və s.) kimi məlumdur. Hər iki
cərəyan məsələyə birtərəfli yanaşdığı üçün idra -
kın həqiqi elmi mənzərəsini yarada bilmə mişdir.
Məsələnin düzgün həlli hissi olanla rasional
olanın vəhdətdə götürülməsini tələb edir.
Elə məsələlər var ki, onu sövq-təbii surətdə,
vərdiş və ya fəhm hesabına həll etmək mümkün
deyil; burada məntiqi mühakimə – intellekt tələb
olunur; riyaziyyat məsələləri, abstrakt elmi
konstruk siyalar və s. bu qəbildəndir.
Elə məsələlər də var ki, onları ağılla,
intellekt lə dərk etmək olmaz. Bunlar iki qrupa
bölünür:
1. Emosional hadisələr (gözəllik, məhəbbət,
hörmət, şöhrət və s.); onları yalnız duymaq müm -
kündür. Bu sahədə hər cür əqli mühakimə isə
mütləq təhrifə gətirib çıxarır. Onlar haqqında
ümumiləşmiş fikir də ağıl yox, yalnız zəka
vasitəsi ilə mümkündür.
2. Mürəkkəb (işlədilən intellektual aparat -
dan daha mürəkkəb hadisələr nəzərdə tutulur)
hadisələr; məsələn konkret həyat hadisələri.
Onlar dəyişkən və təkrarlanmaz olduqlarından
xüsusi tədqiqata nə elmi tələbat, nə də imkan var.
Belə məsələləri fəhmlə və ya hissin hökmü ilə
həll etmək lazım gəlir. Ağıl nə qədər güclü olsa
da burada acizdir. “Ağıllı düşünənə qədər dəli
vurub payını götürür” müdrikliyi də buradan
yaranıb.
İnsanda fəhm qabiliyyəti əsasən irsiyyətlə
bağlı olsa da, onun formalaşmasında praktikanın,
həyat təcrübəsinin çox böyük rolu var.
Həm abstrakt-məntiqi, həm konkret-həyati,
həm də emosional-estetik xarakterli informasi ya -
la rın ümumiləşdirilməsi, gerçəkliyin ən ümumi
mənzərəsinin yaradılması üçün idrak pillələ rin -
dən bu və ya digəri ayrılıqda kifayət deyildir. Bunun
üçün primitiv duyğu və intellekt pillələrindən
başqa, fəhm, estetik qiymətləndirmə və s. idrak
məqamlarından da istifadə edilməsi zəruridir.
Dialektik idrak metodunun əsasında məhz
abstraktla konkretin vəhdəti şərti durur. Abstrakt
konstruksiyalar intellekt vasitəsilə yaradıldığı
kimi təkcə intellekt vasitəsilə də dərk edilə bilir.
Abstrakt olan intellektsiz, konkret olan isə
fəhmsiz, emosiyasız dərk edilə bilməz.
Zəka – hiss və ağlın, fəhm və intellektin
vəhdətidir. Hər hansı bir məsələnin öyrənilmə -
sində abstrakt təfəkkür, formal məntiq qaydaları
ilə yanaşı, müəyyən bir sövq-təbii hiss, fəhm
(fəlsəfi dildə desək “qeyri-şüuri” idrak ) də iştirak
edir.
“Qeyri-şüuri” anlayışı heç də hərfi mənada
başa düşülməməlidir. Bu anlayışın məzmunu ilə
62
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
adı arasında bir paradoksallıq vardır. Belə ki,
“qeyri-şüuri” əslində insanın iç dünyasının ən ali
təzahürü, ən yüksək pilləsidir.
“Qeyri-şüuri” idrak fəaliyyəti olduqca böyük
miqyaslı, mürəkkəb bir psixi-fizioloji prosesin
nəticəsidir ki, onun ideal konstruksiyasını, mode -
lini qurmaq, onun gedişini izləyə bilmək müasir
imkanlar daxilində deyil. Biz yalnız bu fəaliyyət
sayəsində alınan informasiya ilə yeni məlumatla
tanış oluruq, bütün naməlum idraki əməliyyat isə
“qeyri-şüuri”, “sövq-təbii” anlayışlar ilə ifadə
olunur. Beyinin sövq-təbii “intellektual” fəaliyyə -
tinin nəticəsi artıq intellekt yox, yeni keyfiyyətli
hadisə kimi təzahür edir ki, bunu da xarakte rin -
dən asılı olaraq emosiya, hiss, fəhm adlandırırlar.
Duyğunun, hissin ikinci, yüksək mənası adi
danışıq dilində və ədəbiyyatda da geniş yayıl -
mışdır. Məsələn, S.Vurğun “dünən bir duyğusuz
soruşdu məndən”, – deyərkən “duyğu” anlayışı
bilavasitə inikas anı kimi deyil, yüksək
“intellektual” (əgər belə demək mümkündürsə)
duyğu mənasında işlədilir. Yaxud hissin ikiməna -
lılığına uyğun olaraq həssaslıq sözü də iki mənada
işlədilir. Həssaslıq – duyğu üzvlərinin yaxşı inki -
şafı; iti görmə, yaxşı eşitmə, iybilmə qabiliyyəti
və s. kimi və həssaslıq – situasiyanı qeyri-şüuri
olaraq düzgün qiymətləndirmək, sövq-təbii
olaraq ən optimal çıxış yolu tapmaq və s. kimi.
“Qeyri-şüuri” anlayışı həm estetik, emosional
hadisələri, həm də elmi idrakın bir məqamı olan
intuisiyanı əhatə edir. Azərbaycanca adi danışıq
dilində emosiya və intuisiya terminlərinə hiss
(“intellektual hiss” mənasında) və fəhm sözləri
uyğun gəlir. Bunlar idrakın keyfiyyətcə fərqli
sahələri olsa da, təbiətləri etibarilə bizə bəlli
olmadıqlarından hər ikisi “qeyri-şüuri” adı altında
ümumiləşdirilir.
Belə bir fakt da maraqlıdır ki, ayıq vəziyyətdə
(ağlın, intellektin istiqamətlənmiş fəaliyyəti) həll
oluna bilməyən bir sıra problemlər yarıyuxulu
vəziyyətdə asanlıqla həll olunur; bu vəziyyətdə
gözlənilməz kəşflərin sayı daha çoxdur.
Tədqiqat göstərir ki, insan yatarkən beyinin
fəaliyyəti nəinki dayanmır, əksinə, onun ən
intensiv fəaliyyət dövrü bu vaxta düşür. İnsan
kənardan heç bir informasiya almadığı və
məntiqi təfəkkürün fəaliyyəti dayandığı bir
vaxtda beyində müstəqil, sərbəst fəaliyyət üçün
imkan yaranır; gündüz alınmış informasiya bir
növ yerbəyer edilir. Bu zaman bütün passiv
hafizə tutumu işə düşür (yuxu hadisəsi də
bununla izah olunur), yeni məlumatlar nə vaxtsa
görülmüş, eşidilmiş və öyrənilmiş olan, lakin
sonralar unudulmuş olan (tam unutma mümkün
deyil – məlumat passiv hala keçməklə beyində
həmişə qalır) məlumatlar, biliklər küllüsü içəri -
sində yerləşdirilir. “Birdən-birə yada düşmək”,
“ağlına gəlmək” və s. məhz belə passiv yerləş -
dirmə prosesində olur; nə vaxtsa axtarılarkən
hələ çatışmayan bir detalın əlavə olunması
sayəsində tam konstruksiya yaranır, o vaxt
yarımçıq qalmış model tamamlanır və s. Yaxud
da gördüyün yeni bir mənzərə, duyduğun yeni
ahəng, struktur və s. axtarılan məsələ ilə qeyri-
şüuri surətdə analogiya yaradılmasına (assosi -
asiya) gətirir ki, bu da yeni “mənzərə”nin daha
mükəmməl olan strukturunun başqa bir modeldə
istifadə edilməsinə imkan yaradır...
Hiss, emosiya qabiliyyətinə malik olmamaq
maşının idrak qabiliyyətinin insan idrakı ilə
63
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
müqayisədə başlıca məhdudiyyətidir. Onun
bütün idrak qabiliyyəti yalnız intellekt pillə
-
sindən ibarətdir. Düzdür, müasir dövrdə robot -
ların ən yeni nəsli – inteqral robotlar “duyğu
üzvləri” ilə də təchiz olunur, süni görmə, eşitmə
və s. imkanlara malik olur və bu baxımdan onla -
rın idrakı intellektlə yanaşı primitiv duyğu mər -
hə
ləsini də əhatə edir. Lakin yüksək duyğu
qabi liy yəti inteqral robotlar üçün də əlçatmazdır.
Cinslərarası intellektual əlaqələr
(gender intellectual relationships)
Son illərdə aparılan tədqiqatların nəticəsinə
görə, qadın və kişilərdə vizual-fəza intellekti
xarakterinə görə fərqlənir. Ümumiyyətlə, intel -
lek
tin bu növündə kişilər daha üstündürlər.
Verbal-linqvistik intellektdə üstünlük qadınlar da -
dır. Son bir neçə on illikdə aparılan müşahidələr
göstərir ki, ayrı-ayrı intellekt sahələrində qadın
və kişilər arasında fərqlər bu 2 qrup üçün tarixən
müəyyənləşmiş məşğuliyyətlərlə bağlıdır. Ənə -
nəvi olaraq kişi sahələri hesab edilən məşğuliy -
yətlərə qadınların getdikcə daha çox cəlb
olunması bu 2 qrup arasındakı intellekt fərqlərini
azaldır.
İntellekt səviyyəsinin yüksəldilməsinin əsas
şərti geniş fəaliyyət sahəsini əhatə edən və
innovativ informasiyanın əldə olunmasıdır.
Bundan başqa insan fövqəladə yaradıcı məhsul -
darlığa və qədim mədəni miraslara yiyələnmə
qabiliyyətinə malik olmağı, öz fəaliyyəti ilə
cəmiyyətin proqressiv olaraq inkişafına təsir
göstərməyi bacarmalıdır. İntellektlərinin inkişaf
səviyyəsinə görə seçilən insanlar cəmiyyətdə
özünəməxsusluq yaradır. Bu özünəməxsusluq və
qabiliyyət istedad formasında inikas edir. Lakin
qabiliyyətlərin yüksək inkişaf pilləsi təkcə
istedadla məhdudlaşmır. Bəzi insanlar öz istedad -
larının yüksək səviyyəsi ilə də fərqlənir və
onların yaradıcı nailiyyətləri cəmiyyətin həya -
tında, mədəniyyətin inkişafında tam bir dövrü,
epoxanı əhatə edir. Bu cür insanlar dahi insan -
lardır. Dahilik şəxsiyyətin elə bir ali yaradıcılıq
səviyyəsidir ki, həmin səviyyəyə yüksələn insan
cəmiyyətin həyatında ağlagəlməz rol oynayır.
Dahi insan, daha obrazlı şəkildə desək, öz
fəaliyyət sahəsində yeni dövr yaradan ümummilli
liderimiz Heydər Əliyev də bu cür şəxsiyyətlər -
dəndir. Dahi insanlar olduqca azdır. Tarixən bu
cür universallığa malik olan dahilərdən Nizami
Gəncəvinin, Nəsirəddin Tusinin, Aristotelin və s.
adını çəkmək olar. Məsələn, Tusi müxtəlif bilik
sahələrində öz əvəzolunmaz nailiyyətləri və
intellekti ilə fərqlənmişdir.
İnsanın bir şəxsiyyət kimi formalaşması,
hadisələrin nəticəsini proqnozlaşdıraraq öz
fəaliy yə tini buna uyğun qurması və müəyyən
sahəni sərbəst interpretasiya edə bilməsi üçün o,
hər zaman axtarışda olmalı, mövcud qabiliyyət
və istedadlarını daha da təkmilləşdirməli və əldə
etdiyi elmi nailiyyətləri cəmiyyətin inkişafı
naminə istifadə etməlidir. Məlumdur ki, həyat
tərzinin müsbət istiqamətdə dəyişdirilməsinin ən
mühüm göstəricilərindən biri informasiyanın
sosial həyatın və fəaliyyətin bütün sahələrində
istifadəsidir. Ona da qeyd edək ki, XXI əsr
informasiyalaşdırma və kompüterləşdirmə əsridir.
İnformasiyalaşmış və yüksək intellektə malik
olan cəmiyyət hərtərəfli inkişaf etmiş bir mədəni
irsə imza atacaqdır...
Zeynəb Hüseynli,
NKPİ-nin əməkdaşı
64
ELM DÜNYASI
/ Elmikütlәvi jurnal / №03 (03) 2013
Dövrünün böyük astronomu, riyaziyyat çısı,
etnoqrafı, tarixçisi və filosofu Əbu Reyhan
Biruni 973-cü ildə Xarəzmdə anadan olmuşdur.
Onun əsərləri bu gün də Qərb elm dünyasında
mənbə kimi istifadə edilir. UNESCO-nun 25
dildə çap etdirdiyi “Cornier” jurnalı 1974-cü il
iyun sayının üz qabığında “1000 il əvvəl Orta
Asiyada yaşayan beynəlxalq düha Biruni: as-
tronom, tarixçi, botanik, əczaçılıq mütəxəssisi,
geoloq, şair, mütəfəkkir, riyaziyyatçı, coğrafiya -
şünas və humanist” ifadələrinə yer vermişdir.
Yaşadığı əsrə “Biruni əsri” deyilməsinə səbəb
olan və yaşadığı dövrdən əsrlər sonra da
əsərlərindən fayda götürülən Biruni yalnız İslam
aləmində deyil, bütün dünyada dərin iz
qoymuşdur. Əslən türk olan (bəzi mənbə lərdə
fars mənşəli olduğu bildirilir) Biruni türklərin
İslamı qəbul etməsi nəticəsində bu mədəniyyətin
çox geniş ərazilərə yayılması ilə bəşəriyyətin,
xüsusilə elm sahəsində böyük qazanclar əldə et-
diyini bildirmişdir. Biruni elmlə din arasında
körpü salmaqla elmi fəaliyyətində yeni bir cığır
açmışdır. Qurani-Kərimə olan sevgisini hər
vasitə ilə dilə gətirən Biruni dini qaynaqlara
əsaslan maqla elmi təcrübə ilə isbatetmə şərtini
irəli sürmüş, “Müqayisəli Dinlər Tarixi” elminin
əsasını qoymuşdur.
Ümumdünya cazibə qanununun ingilis alimi
Nyuton tərəfindən kəşf edilməsi qəbul olunsa da,
bu istiqamətdə ilk tədqiqatlar Biruniyə məxsus -
dur. Bundan başqa indi də geniş müzakirə edilən
quru hissələrinin şimala doğru sürüşməsi fikrini
9 əsr əvvəl Biruni elmi dövriyyəyə gətirmişdir.
Yaşadığı dövrdə “Ümid burnu”nun varlığından
ilk dəfə danışan Biruni Şimali Asiya və Şimali
Avropa haqqında da hərtərəfli məlumatlar
vermiş, əsərlərində Xristofor Kolumbdan beş əsr
əvvəl Amerika qitəsindən və Yaponiyadan bəhs
etmişdir.
Biruni Buxara kitabxanasında görkəmli
filosof, təbib İbn Sina ilə tanış olmuşdur. Dövrün
iki böyük dühası bir-birinin biliklə
rindən
faydalanmışlar. Ümumiyyətlə, Buxara alimləri
sağlam bilik mübadiləsi ənənəsinə sadiq olan və
biliklərini bölüşən alimlər olmuşlar. Onlar
bildiklərini digərlərindən gizlət
məz, elmdə
diskussiyanı üstün tutmaqla yanaşı, həm də
tənqidi qəbul edərdilər. Bu onu göstərir ki, elmdə
diskussiya mədəniy yəti Şərqdə mövcud olmuş və
bu günümüzə süzülüb gəlmişdir. Biruni bir
Dostları ilə paylaş: |