Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир

İntellekt, yoxsa

cəmiyyətlə insan beyni

arasındakı dəhliz?

çıxış edir. Əqli cəhətdən geri qalan uşaqların

intellektini öyrənən A.Bine bu problemi həll

etmək üçün olduqca maraqlı yol seçdi. Bunun

üçün uşaqlar tərəfindən uğurla həll edilməsi

mümkün olan xüsusi tapşırıqlar hazırlayıb ondan

istifadə etməyi təklif etdi. Onların vasitəsilə uşaq -

ların əqli inkişaf səviyyəsini ölçmək mümkün

oldu. A.Bine digər fransız psixoloqu T.Simonla

birlikdə müxtəlif yaşlı uşaqların diqqə 

tini,

hafizəsini, təfəkkürünü və s. öyrən məyə başladı.

Nəticədə yeni – Bine-Simon testləri yarandı. Bu

testologiyada yeni istiqamət oldu. Bu testlə yoxla -

nılan uşaq öz həmyaşıdları tərəfindən yerinə

yetirilən tapşırıqları həll edə bilirdisə, o, normal

bilikli uşaq hesab edilirdi. Sınaq uşağın xronoloji

yaşına uyğun gələn tapşırıqların yerinə yetirilmə -

sindən başlanmışdır. Bu zaman böyük yaş həddi

üçün də test tapşırıqları təklif olunmuşdur. Lakin

bir sıra hallarda həmin testlər öz asanlığı və ya

çətinliyi ilə seçilirdi. Bu sahədə aparılan tədqi -

qatlar nəticəsində testologiyada xronoloji yaş –

CA (chronological age) anlayışı ilə yanaşı əqli

yaş – MA (mental age) anlayışından da istifadə

olunmağa başlandı. Onların bir-birinə uyğun

gəlməməsi ya əqli geriliyin (MA CA-dan aşağı

olanda), ya da istedadın (MA CA-dan yüksək

olanda) göstəricisi hesab olunurdu. 

1912-ci ildə V.Ştern onların nisbətini intel lekt

əmsalı – IQ (intelligence quotient – intellekt

əmsalı) adlandırdı. IQ – göstəriciləri insanın yaş

fərqləri və fərdi qabiliyyətlərini ölçən testlər

toplusudur. Ən çox istifadə olunan metodlardan

biri olan IQ -standart məntiqli tapşırıqların müəy -

yən zaman ərzində həll edilərək 100 ballı şkala

ilə qiymətləndirilməsidir. Bu testlərə verbal-

linqvistik, məntiqi-riyazi, vizual-fəza qabiliy 

-

yətlərinə aid tapşırıqlar daxil edilir. Müxtəlif

ölkələrin universitetlərində intellektin fərqli

sahələrinə və emosional intellektə aid testlər

yaradılmışdır. Emosional intellektə aid testlərə

müxtəlif affektləri təsvir edən və situasional

suallar daxil edilir. Bu suallara cavablar “heç razı

deyiləm”..., “tamamilə razıyam” şkalası üzrə

verilir (məsələn, Albert Eynşteynin IQ göstəricisi

200 idi).

İnsan intellektinin öyrənilməsinə ingilis

polimat (müxtəlif sahələrdə geniş biliklərə malik

adam), antropoloq, psixometriya üzrə mütəxəssis

F.Qaltonun tədqiqatları ilə başlanmışdır. Qalton

dövrünün qabaqcıl adamlarının bioqrafiyalarını

araşdıraraq qabiliyyətlərin irsən keçməsini

öyrənmək üçün tədqiqatlar apardı.  O, bu tədqi -

qatı 1869-cu ildə yazdığı “Hereditary Genius”

kitabında təsvir etdi. Bir neçə il sonra Qalton

öyrəndiyi sahəyə aid sorğu tərtib etdi və onu

“Kral Cəmiyyəti”nə daxil olan elm adamlarına

göndərdi. Keçirdiyi bu sorğu ilə o respondentlə -

rinin ailələrinə xas cəhətlərlə (dünyaya gəlmə

sırası, məşğuliyyət, irq) onların elmə maraqları

arasındakı əlaqənin olub olmadığını müəyyənləş -

dirməyə çalışdı. Araşdırmaların nəticəsi kimi o,

1874-cü ildə “English men of science: their

nature and nurture” (İngilis elm adamları: onların

təbiəti və tərbiyəsi) kitabını nəşr etdirdi. Bu

tədqiqatla o, şəxsiyyətin formalaşmasında irsiy -

yətin, yoxsa ətraf mühitin (nature versus nurture

– təbiət tərbiyəyə qarşı) daha mühüm və real rol

oynaması sualını qoydu. Həmçinin Qalton ilk

olaraq müxtəlif fiziki və mental göstəricilər

əsasında korrelyasiyanı da ölçmüş oldu.

Beləliklə, Qaltonun bu tədqiqatları ilə intellektin

öyrənilməsinin əsası qoyuldu. O, ilk dəfə nüma -

60

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

yiş etdirdi ki, Laplas-Qauss paylanması (normal

pay lanma) insanın psixoloji xüsusiyyət lərinə, o

cümlədən də intellektə tətbiq oluna bilər. 

İntellektə aid bir sıra müasir nəzəriyyəçilər

üçün maraqlı olan Amerika psixoloqu Lyuis

Leon Turstonun ideyaları əvvəlki intellekt nəzə -

riy 

yələrindən daha fərqli idi. Turston “əsas

mental qabiliyyətlər nəzəriy yəsini” yaratdı. O,

intellektin 7 əsas qabiliyyət vasitəsilə üzə

çıxdığını sübut etmək istədi: 

– nitq səlisliyi; 

– deyiləni dərk etmək; 

– obrazları fəzada təsəvvür etmək;

– ədədlərlə işləmək; 

– assosiativ yaddaş;

– mühakimə;

– qavrama sürəti

İntellektə dair müasir nəzəriyyələr

Müasir intellekt nəzəriyyəçilərindən biri olan

Amerika psixoloqu Raymond  Spiarman apardığı

elmi tədqiqatlar vasitəsilə insan intellektini

öyrənməyə başladı. O, 1960-cı ildə mental

testləri yerinə yetirmiş uşaqların nəticələri

üzərində apardığı müşahidələrə əsaslanaraq belə

bir nəticəyə gəldi ki, ümumi intellekt 2 faktordan

ibarətdir. Bu faktorları “maye” (fluid) və

“kristallaşmış” (crystallized) intellekt adlandırdı.

Spiarmana görə, obyektlər arasında əlaqənin kəşf

edilməsi, baş verən hadisələrdə qanunauyğun -

luğun aşkarlanması, məsələlərin yeni həll yolla -

rının tapılması maye intellekt, əldə edilmiş

bilik lərin tətbiqi isə kristallaşmış intellekt ilə bağ -

lıdır. Qeyd edək ki, “maye” intellekt erkən gənc -

liyə qədər inkişaf edir və sonra onun səviyyəsi

tədricən enməyə başlayır. Bu dövr insan həyatı -

nın daha məhsuldar dövrü kimi səciyyələnir.

“Kristallaşmış” intellekt isə orta yaşlara qədər

artır, bir müddət sabit qalır və zaman keçdikcə

azalmağa başlayır. 

Çoxtərəfli intellekt (multiple intelligence)

Amerika psixoloqu Hovard Qardner

tərəfindən 1983-cü ildə təklif edilən nəzəriyyəyə

görə, bütün insanlar eyni tip intellektə malik

olmurlar. Hər bir fərd fərqli sahələrdə başqala -

rından daha üstün intellektə malik ola bilər.

Hovard Qardner 7 belə sahə müəyyənləşdirdi və

onları aşağıdakı kimi təyin etdi: 

Bədən-kinestetik intellekt (bodily-kinesthetic) –

bədənin və onun hissələrinin çevikliyi və

qıvraqlığını, ətraflar vasitəsilə müxtəlif işləri

keyfiyyətlə yerinə yetirmək və yaradıcılıq üçün

istifadə etmək qabiliyyətini əhatə edir. 

Vizual-fəza intellekt (spatial) – fəzada obyekt -

lərin bir-birinə nəzərən keyfiyyətlərini, yerləş -

məsini müəyyən etmək və yerdəyişmə zamanı

yarana biləcək dəyişikliyi təyin etmək qabiliyyə -

tindən, obrazları və şəkilləri aydın təsəvvür etmə

bacarığından ibarət intellektdir.

Musiqi intellekti (musical) – səsin yüksək -

liyini, tonunu, ritmini ayırd etmək, müxtəlif

səslər 

dən kompozisiya yaratmaq, melodiyanı

səsləndirmək qabiliyyətidir.

Verbal-linqvistik intellekt (verbal-linguistic) –

dilləri öyrənmək, fikri şifahi və yazılı şəkildə

dəqiq ifadə etmək bacarığıdır.

Məntiqi-riyazi intellekt (logical-mathe mati -

cal) – problemləri məntiqi analiz etmək, elmi

tədqi 

qat aparmaq qabiliyyətlərindən, riyazi

əməliyyatları aparma bacarığından ibarətdir.

İnterpersonal intellekt (interpersonal) – başqa

insanları anlamaq, onların niyyətlərini, hislərini

başa düşməkdir. 

İntrapersonal intellekt (intrapersonal) – insa -

nın özünü anlaması, öz hislərini, istəklərini,

ehtiyaclarını müəyyən edə bilməsi bacarığından

ibarətdir.

H.Gardner daha 3 intellekt növünü də bu

siya hıya əlavə etdi:

naturalist intellekt (naturalistic) – ətraf aləmi,

təbiəti başa düşmək, onun qanunauyğunluqlarını

anlamaq;

spiritual/ekzistensial intellekt (spiritual/exis -

tensial) – həyatın mənasını anlamaq, həyat və

dinə aid suallara cavab tapmaq qabilliyyəti;

moral intellekt (moral) – başqa insanların

maraqlarını nəzərə alaraq qərar qəbul etmək,

gördüyü işlərə görə məsuliyyət daşıdığını anla -

maq bacarığı ilə əlaqədardır. 

Onun fikrincə, son 2 tip intellekti daha çox

araşdırılmağa ehtiyac duyur. 

Üçtipli intellekt (triarchic theory of intelligence)

Bu tip intellekt Amerika psixoloqu Robert

61

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

J.Stern 

berq tərəfindən irəli sürülmüşdür. Bu

nəzəriyyəyə  əsasən  intellekt 3 istiqamətdə

inkişaf edir:

analitik – insanın aldığı informasiyanı analiz

və müqayisə etməsi, qiymətləndirmə bacarığı;

kreativ –  insanın yeni ideyalar irəli sürməsi,

problemlərin yeni həllini tapması, fərz etməsi,

kəşf etməyi bacarması;

praktik – insanın nəzəriyyələri tətbiq etməsi,

öyrəndiklərindən praktik olaraq istifadə edə

bilməsi.

Emosional intellekt (emotional intelligence)

Emosional intellekt anlayışı psixologiyaya

H.Qardnerin, P.Saloveyin və J.Mayerin 1980-ci

illərdə apardıqları tədqiqatlarla daxil oldu.

Emosional intellekt insanın başqalarını və özünü

başa düşmək qabiliyyəti kimi səciyyələnir.

Emosional intellekt də öz növbəsində

özünüdərketmə və özünüidarəetmə olmaqla 2

hissəyə bölünür: 

1. Öz emosiyalarını dərketmə, qiymətləndirmə; 

2. Uyğunlaşma və optimizm;

Bundan başqa, sosial həssaslıq – empatiya,

təşkilat daxilində başqalarına qarşı diqqətlilik,

münasibətlərin idarə edilməsi – ruhlandırıcı rəh -

bər lik, təsir etmə, başqalarının inkişafına səbəb

olma, konfliktləri idarə etmə, kollektivçilik də bu

qəbildəndir.  

Bütün fəlsəfə tarixi boyu rasional fikirlə hiss

arasında, intellektlə emosiya arasında, məntiqi

təfəkkürlə intuisiya arasındakı münasibət

məsələsi diqqət mərkəzində olmuş, böyük dis -

kus siyalar doğurmuşdur. Əməli fəaliyyətin, hissi

təcrübənin rolunu əsas tutan cərəyan fəlsəfə tari -

xində sensualizm (başlıca nümayən 

dələri

F.Bekon, Lokk, Berkli, Yum, Didro və s.), ağlın,

rasi onal idrakın rolunu üstün tutan cərəyan isə

rasionalizm (Platon, Aristotel, Dekart, Spinoza,

Leybnits, Kant və s.) kimi məlumdur. Hər iki

cərəyan məsələyə birtərəfli yanaşdığı üçün idra -

kın həqiqi elmi mənzərəsini yarada bilmə mişdir.

Məsələnin düzgün həlli hissi olanla rasional

olanın vəhdətdə götürülməsini tələb edir.

Elə məsələlər var ki, onu sövq-təbii surətdə,

vərdiş və ya fəhm hesabına həll etmək mümkün

deyil; burada məntiqi mühakimə – intellekt tələb

olunur; riyaziyyat məsələləri, abstrakt elmi

konstruk siyalar və s. bu qəbildəndir.

Elə məsələlər də var ki, onları ağılla,

intellekt lə dərk etmək olmaz. Bunlar iki qrupa

bölünür:

1. Emosional hadisələr (gözəllik, məhəbbət,

hörmət, şöhrət və s.); onları yalnız duymaq müm -

kündür. Bu sahədə hər cür əqli mühakimə isə

mütləq təhrifə gətirib çıxarır. Onlar haqqında

ümumiləşmiş fikir də ağıl yox, yalnız zəka

vasitəsi ilə mümkündür.

2.  Mürəkkəb (işlədilən intellektual aparat -

dan daha mürəkkəb hadisələr nəzərdə tutulur)

hadisələr; məsələn konkret həyat hadisələri.

Onlar dəyişkən və təkrarlanmaz olduqlarından

xüsusi tədqiqata nə elmi tələbat, nə də imkan var.

Belə məsələləri fəhmlə və ya hissin hökmü ilə

həll etmək lazım gəlir. Ağıl nə qədər güclü olsa

da burada acizdir. “Ağıllı düşünənə qədər dəli

vurub payını götürür” müdrikliyi də buradan

yaranıb. 

İnsanda fəhm qabiliyyəti əsasən irsiyyətlə

bağlı olsa da, onun formalaşmasında praktikanın,

həyat təcrübəsinin çox böyük rolu var. 

Həm abstrakt-məntiqi, həm konkret-həyati,

həm də emosional-estetik xarakterli informasi ya -

la rın ümumiləşdirilməsi, gerçəkliyin ən ümumi

mənzərəsinin yaradılması üçün idrak pillələ rin -

dən bu və ya digəri ayrılıqda kifayət deyildir. Bunun

üçün primitiv duyğu və intellekt pillələrindən

başqa, fəhm, estetik qiymətləndirmə və s. idrak

məqamlarından da istifadə edilməsi zəruridir.

Dialektik idrak metodunun əsasında məhz

abstraktla konkretin vəhdəti şərti durur. Abstrakt

konstruksiyalar intellekt vasitəsilə yaradıldığı

kimi təkcə intellekt vasitəsilə də dərk edilə bilir.

Abstrakt olan intellektsiz, konkret olan isə

fəhmsiz, emosiyasız dərk edilə bilməz. 

Zəka – hiss və ağlın, fəhm və intellektin

vəhdətidir. Hər hansı bir məsələnin öyrənilmə -

sində abstrakt təfəkkür, formal məntiq qaydaları

ilə yanaşı, müəyyən bir sövq-təbii hiss, fəhm

(fəlsəfi dildə desək “qeyri-şüuri” idrak ) də iştirak

edir. 

“Qeyri-şüuri” anlayışı heç də hərfi mənada

başa düşülməməlidir. Bu anlayışın məzmunu ilə

62

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

adı arasında bir paradoksallıq vardır. Belə ki,

“qeyri-şüuri” əslində insanın iç dünyasının ən ali

təzahürü, ən yüksək pilləsidir.

“Qeyri-şüuri” idrak fəaliyyəti olduqca böyük

miqyaslı, mürəkkəb bir psixi-fizioloji prosesin

nəticəsidir ki, onun ideal konstruksiyasını, mode -

lini qurmaq, onun gedişini izləyə bilmək müasir

imkanlar daxilində deyil. Biz yalnız bu fəaliyyət

sayəsində alınan informasiya ilə yeni məlumatla

tanış oluruq, bütün naməlum idraki əməliyyat isə

“qeyri-şüuri”, “sövq-təbii” anlayışlar ilə ifadə

olunur. Beyinin sövq-təbii “intellektual” fəaliyyə -

tinin nəticəsi artıq intellekt yox, yeni keyfiyyətli

hadisə kimi təzahür edir ki, bunu da xarakte rin -

dən asılı olaraq emosiya, hiss, fəhm adlandırırlar.

Duyğunun, hissin ikinci, yüksək mənası adi

danışıq dilində və ədəbiyyatda da geniş yayıl -

mışdır. Məsələn, S.Vurğun “dünən bir duyğusuz

soruşdu məndən”, – deyərkən “duyğu” anlayışı

bilavasitə inikas anı kimi deyil, yüksək

“intellektual” (əgər belə demək mümkündürsə)

duyğu mənasında işlədilir. Yaxud hissin ikiməna -

lılığına uyğun olaraq həssaslıq sözü də iki mənada

işlədilir. Həssaslıq – duyğu üzvlərinin yaxşı inki -

şafı; iti görmə, yaxşı eşitmə, iybilmə qabiliyyəti

və s. kimi və həssaslıq – situasiyanı qeyri-şüuri

olaraq düzgün qiymətləndirmək,  sövq-təbii

olaraq ən optimal çıxış yolu tapmaq və s. kimi. 

“Qeyri-şüuri” anlayışı həm estetik, emosional

hadisələri, həm də elmi idrakın bir məqamı olan

intuisiyanı əhatə edir. Azərbaycanca adi danışıq

dilində emosiya və intuisiya terminlərinə hiss

(“intellektual hiss” mənasında) və fəhm sözləri

uyğun gəlir. Bunlar idrakın keyfiyyətcə fərqli

sahələri olsa da, təbiətləri etibarilə bizə bəlli

olmadıqlarından hər ikisi “qeyri-şüuri” adı altında

ümumiləşdirilir. 

Belə bir fakt da maraqlıdır ki, ayıq vəziyyətdə

(ağlın, intellektin istiqamətlənmiş fəaliyyəti) həll

oluna bilməyən bir sıra problemlər yarıyuxulu

vəziyyətdə asanlıqla həll olunur; bu vəziyyətdə

gözlənilməz kəşflərin sayı daha çoxdur. 

Tədqiqat göstərir ki, insan yatarkən beyinin

fəaliyyəti nəinki dayanmır, əksinə, onun ən

intensiv fəaliyyət dövrü bu vaxta düşür. İnsan

kənardan heç bir informasiya almadığı və

məntiqi təfəkkürün fəaliyyəti dayandığı bir

vaxtda beyində müstəqil, sərbəst fəaliyyət üçün

imkan yaranır; gündüz alınmış informasiya bir

növ yerbəyer edilir. Bu zaman bütün passiv

hafizə tutumu işə düşür (yuxu hadisəsi də

bununla izah olunur), yeni məlumatlar nə vaxtsa

görülmüş, eşidilmiş və öyrənilmiş olan, lakin

sonralar unudulmuş olan (tam unutma mümkün

deyil – məlumat passiv hala keçməklə beyində

həmişə qalır) məlumatlar, biliklər küllüsü içəri -

sində yerləşdirilir. “Birdən-birə yada düşmək”,

“ağlına gəlmək” və s. məhz belə passiv yerləş -

dirmə prosesində olur; nə vaxtsa axtarılarkən

hələ çatışmayan bir detalın əlavə olunması

sayəsində tam konstruksiya yaranır, o vaxt

yarımçıq qalmış model tamamlanır və s. Yaxud

da gördüyün yeni bir mənzərə, duyduğun yeni

ahəng, struktur və s. axtarılan məsələ ilə qeyri-

şüuri surətdə analogiya yaradılmasına (assosi -

asiya) gətirir ki, bu da yeni “mənzərə”nin daha

mükəmməl olan strukturunun başqa bir modeldə

istifadə edilməsinə imkan yaradır...

Hiss, emosiya qabiliyyətinə malik olmamaq

maşının idrak qabiliyyətinin insan idrakı ilə

63

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

müqayisədə başlıca məhdudiyyətidir. Onun

bütün idrak qabiliyyəti yalnız intellekt pillə 

-

sindən ibarətdir. Düzdür, müasir dövrdə robot -

ların ən yeni nəsli – inteqral robotlar “duyğu

üzvləri” ilə də təchiz olunur, süni görmə, eşitmə

və s. imkanlara malik olur və bu baxımdan onla -

rın idrakı intellektlə yanaşı primitiv duyğu mər -

hə 

ləsini də əhatə edir. Lakin yüksək duyğu

qabi liy yəti inteqral robotlar üçün də əlçatmazdır.

Cinslərarası intellektual əlaqələr  

(gender intellectual relationships)

Son illərdə aparılan tədqiqatların nəticəsinə

görə, qadın və kişilərdə vizual-fəza intellekti

xarakterinə görə fərqlənir. Ümumiyyətlə, intel -

lek 

tin bu növündə kişilər daha üstündürlər.

Verbal-linqvistik intellektdə üstünlük qadınlar da -

dır. Son bir neçə on illikdə aparılan müşahidələr

göstərir ki, ayrı-ayrı intellekt sahələrində qadın

və kişilər arasında fərqlər bu 2 qrup üçün tarixən

müəyyənləşmiş məşğuliyyətlərlə bağlıdır. Ənə -

nəvi olaraq kişi sahələri hesab edilən məşğuliy -

yətlərə qadınların getdikcə daha çox cəlb

olunması bu 2 qrup arasındakı intellekt fərqlərini

azaldır. 

İntellekt səviyyəsinin yüksəldilməsinin əsas

şərti geniş fəaliyyət sahəsini əhatə edən və

innovativ informasiyanın əldə olunmasıdır.

Bundan başqa insan fövqəladə yaradıcı məhsul -

darlığa və qədim mədəni miraslara yiyələnmə

qabiliyyətinə malik olmağı, öz fəaliyyəti ilə

cəmiyyətin proqressiv olaraq inkişafına təsir

göstərməyi bacarmalıdır. İntellektlərinin inkişaf

səviyyəsinə görə seçilən insanlar cəmiyyətdə

özünəməxsusluq yaradır. Bu özünəməxsusluq və

qabiliyyət istedad formasında inikas edir. Lakin

qabiliyyətlərin yüksək inkişaf pilləsi təkcə

istedadla məhdudlaşmır. Bəzi insanlar öz istedad -

larının yüksək səviyyəsi ilə də fərqlənir və

onların yaradıcı nailiyyətləri cəmiyyətin həya -

tında, mədəniyyətin inkişafında tam bir dövrü,

epoxanı əhatə edir. Bu cür insanlar dahi insan -

lardır. Dahilik şəxsiyyətin elə bir ali yaradıcılıq

səviyyəsidir ki, həmin səviyyəyə yüksələn insan

cəmiyyətin həyatında ağlagəlməz rol oynayır.

Dahi insan, daha obrazlı şəkildə desək, öz

fəaliyyət sahəsində yeni dövr yaradan ümummilli

liderimiz Heydər Əliyev də bu cür şəxsiyyətlər -

dəndir. Dahi insanlar olduqca azdır. Tarixən bu

cür universallığa malik olan dahilərdən Nizami

Gəncəvinin, Nəsirəddin Tusinin, Aristotelin və s.

adını çəkmək olar. Məsələn, Tusi müxtəlif bilik

sahələrində öz əvəzolunmaz nailiyyətləri və

intellekti ilə fərqlənmişdir. 

İnsanın bir şəxsiyyət kimi formalaşması,

hadisələrin nəticəsini proqnozlaşdıraraq öz

fəaliy yə tini buna uyğun qurması və müəyyən

sahəni sərbəst interpretasiya edə bilməsi üçün o,

hər zaman axtarışda olmalı, mövcud qabiliyyət

və istedadlarını daha da təkmilləşdirməli və əldə

etdiyi elmi nailiyyətləri cəmiyyətin inkişafı

naminə istifadə etməlidir. Məlumdur ki, həyat

tərzinin müsbət istiqamətdə dəyişdirilməsinin ən

mühüm göstəricilərindən biri informasiyanın

sosial həyatın və fəaliyyətin bütün sahələrində

istifadəsidir. Ona da qeyd edək ki, XXI əsr

informasiyalaşdırma və kompüterləşdirmə əsridir. 

İnformasiyalaşmış və yüksək intellektə malik

olan cəmiyyət hərtərəfli inkişaf etmiş bir mədəni

irsə imza atacaqdır...

Zeynəb Hüseynli,

NKPİ-nin əməkdaşı

64

ELM DÜNYASI

/ Elmi­kütlәvi jurnal / №03 (03) 2013

Dövrünün böyük astronomu, riyaziyyat çısı,

etnoqrafı, tarixçisi və filosofu Əbu Reyhan

Biruni 973-cü ildə Xarəzmdə anadan olmuşdur.

Onun əsərləri bu gün də Qərb elm dünyasında

mənbə kimi istifadə edilir. UNESCO-nun 25

dildə çap etdirdiyi “Cornier” jurnalı 1974-cü il

iyun sayının üz qabığında “1000 il əvvəl Orta

Asiyada yaşayan beynəlxalq düha Biruni: as-

tronom, tarixçi, botanik, əczaçılıq mütəxəssisi,

geoloq, şair, mütəfəkkir, riyaziyyatçı, coğrafiya -

şünas və humanist” ifadələrinə yer vermişdir.

Yaşadığı əsrə “Biruni əsri” deyilməsinə səbəb

olan və yaşadığı dövrdən əsrlər sonra da

əsərlərindən fayda götürülən Biruni yalnız İslam

aləmində deyil, bütün dünyada dərin iz

qoymuşdur. Əslən türk olan (bəzi mənbə lərdə

fars mənşəli olduğu bildirilir) Biruni türklərin

İslamı qəbul etməsi nəticəsində bu mədəniyyətin

çox geniş ərazilərə yayılması ilə bəşəriyyətin,

xüsusilə elm sahəsində böyük qazanclar əldə et-

diyini bildirmişdir. Biruni elmlə din arasında

körpü salmaqla elmi fəaliyyətində yeni bir cığır

açmışdır. Qurani-Kərimə olan sevgisini hər

vasitə ilə dilə gətirən Biruni dini qaynaqlara

əsaslan maqla elmi təcrübə ilə isbatetmə şərtini

irəli sürmüş,  “Müqayisəli Dinlər Tarixi” elminin

əsasını qoymuşdur.

Ümumdünya cazibə qanununun ingilis alimi

Nyuton tərəfindən kəşf edilməsi qəbul olunsa da,

bu istiqamətdə ilk tədqiqatlar Biruniyə məxsus -

dur. Bundan başqa indi də geniş müzakirə edilən

quru hissələrinin şimala doğru sürüşməsi fikrini

9 əsr əvvəl Biruni elmi dövriyyəyə gətirmişdir.

Yaşadığı dövrdə “Ümid burnu”nun varlığından

ilk dəfə danışan Biruni Şimali Asiya və Şimali

Avropa haqqında da hərtərəfli məlumatlar

vermiş, əsərlərində Xristofor Kolumbdan beş əsr

əvvəl Amerika qitəsindən və Yaponiyadan bəhs

etmişdir.

Biruni Buxara kitabxanasında görkəmli

filosof, təbib İbn Sina ilə tanış olmuşdur. Dövrün

iki böyük dühası bir-birinin biliklə 

rindən

faydalanmışlar. Ümumiyyətlə, Buxara alimləri

sağlam bilik mübadiləsi ənənəsinə sadiq olan və

biliklərini bölüşən alimlər olmuşlar. Onlar

bildiklərini digərlərindən gizlət 

məz, elmdə

diskussiyanı üstün tutmaqla yanaşı, həm də

tənqidi qəbul edərdilər. Bu onu göstərir ki, elmdə

diskussiya mədəniy yəti Şərqdə mövcud olmuş və

bu günümüzə süzülüb gəlmişdir. Biruni bir

Kataloq: elm -> pdf
elm -> Ateroskleroz xolesterinin damar divarına çökməsi nəticəsində yaranır. Zamanla bu proses sürətlənərək damar mənfəzinin ciddi daralmalarına və tam tutulmasına aparıb çıxarır
elm -> Qabırğa sınıqları
elm -> İlk aorto-koronar şuntlama (AKŞ) əməliyyatı 1962–ci ildə Sabiston tərəfindən aparılmışdır
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
pdf -> Щяр бир алим гиймятлидир. Анъаг нязяриййяни тяърцбя иля бир
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев
pdf -> Алимлярин сырасында хцсуси йер тутурлар”. Цмуммилли лидер щейдяр ялийев