Sintaksis

Tema: Sintaksis sóz dizbekleri


Joba :

1. Sintaksis jáne onıń túrleri

2. Sóz birikpesi
3. Sintaktik munasábetlerdi ańlatiwshı qurallar
4. Sóz birikpesiniń baylanıs túrleri

1. Sintaksis haqqında túsinik.

Sintaksis grekshe “Sintaksis” sózinen alınǵan bolıp,”Dúziw” degen mánisti ańlatadı. Sintaksis grammitikaning bir bólimi bolıp, bunda sózlerdiń hám gáplerdiń óz-ara baylanısın, sóz birikpeleri hám gáplerdiń túrlerin, birigiw usılların úyrenedi.

Bul tárepten sintaksis morfologiyadan parıq etedi. Sebebi morfologiya sózlerdiń dúzilisi, soǵılıwı, turlanishi, jormalı sıyaqlılardı tekseredi. Sintaksis bolsa, áne sol formalardıń dinamikasın, olardıń funksiyasın málim bir pikirdi ańlatıw daǵı rolin úyrenedi.
Morfologiya hám sintaksis bir-birin tolıqlawısh, óz-ara munasábette bolǵan tarawlar bolıp tabıladı. Gáp-túrleri - bildirgi, soraw, buyrıq, úndew gáplerdiń bir-birinen parıqlanishi, tiykarlanıp kesimlerdiń qanday sóz gruppası arqalı ańlatılıwına baylanıslı.
Mısalı :
1. Nosir bul ertekti buvisidan esitdi.-Bildirgi gáp.
2. Ekskursiyaga kim qatnasmadi? - Soraw gáp.
Sóz birikpeleri hám taǵı basqaratuǵın, yaǵnıy bas sózdiń qanday sóz gruppası ekenligine qaray, klassifikaciya etiledi. Sintaksisda bolsa, baǵınıńqı gápler bas gáp quramındaǵı ayırım belgi qásiyetlerine kóre iye, kesim, tolıqlawısh, anıqlawshı baǵınıńqı gáplerge ajratıladı.
Sonday eken, hár bir sintaksisning kategoriyasi morfologiya menen baylanısqan halda analiz etiledi hám belgilenedi. Geyde bolsa bul eki tarawdı, yaǵnıy morfologiya hám sintaksisni bir-birinen ajıratıw da qıyın boladı.
Mısalı : Seplikler morfologiyada da, sintaksisda da uyreniledi. Biraq morfologiyada, tiykarlanıp seplik jalǵız formal tárepten, yaǵnıy sepliktiń forması, qanday sóz gruppaına qosılıwı tekserilse, sintaksisda bolsa sepliktiń wazıypası, qanday sózler menen, bólekler menen baylanısıwı uyreniledi. Biraq sepliktiń wazıypası da esapqa alınadı.
Sonıń menen birge, sintaksis kategoriyalari morfologiyalıq kategoriyalarga teń emes. Mısalı : Biziń shańaraq - toq shańaraq.
Bul atap aytqanda, morfologiyalıq tárepten tórt sóz, úsh qıylı sóz gruppası bar. (almasıq, at, hám sapa, at ). Sintaktik tárepten bolsa tek bir bólek -iye hám kesim ámeldegi tek.
Sonday eken, sintaksisda sózler keńlew aspektda, olardıń mánisi hám wazıypası esapqa alınǵan halda tekseriledi.
2. Gáp jáne onıń tiykarǵı belgileri.
Kisiler bir-birleri menen pikir almasadılar. Bul pikir almasıw gáp arqalı boladı. Gáp onıń grammatik qásiyetleri, sózlerdiń óz-ara baylanısıw jolları sintaksisda uyreniledi. Sintaksisning tiykarǵı úyreniw ob'yekti gap bolıp tabıladı.
haqıyqatlıqtı hám oǵan bolǵan munasábetti ańlatpa qılıw ushın grammatik tárepten qáliplesken intonatsion hám de mazmun tárepten salıstırǵanda ǵárezsizlikke iye bolǵan sózler baylanıstırnmasi yamasa jalǵız sóz gáp dep ataladı. Gáp pikirdi ańlatpa etiwshi sóylew birligi bolıp tabıladı. Gapning tiykarǵı belgileri tómendegiler:
1. Pikir túrli gáp tipleri arqalı ańlatıladı, pikir ápiwayı yamasa qospa gápler arqalı, bildirgi, soraw, úndew gápler arqalı, eki sostavli yamasa bir sostavli gápler arqalı, tolıq yamasa tolıqsız gápler arqalı ańlatılıwı múmkin. Bul hal pikirdiń xarakterine, málim maqset yamasa niyetke qaray belgilenedi.
2. Gapning tiykarǵı belgileri, onıń sóz yamasa sóz birikpelerinen parqı nede? Gapning tiykarǵı belgileri, ol jaǵdayda salıstırmalı pikir túwelligi predikativlikning ámeldegi bolıwı, grammatik tárepten málim nızam hám qaǵıydalar tiykarında shakillanishi, sırtqı tárepden ayriqsha intonaciyaǵa ıyelewi shárt. Gapning bul qásiyetleri kópshilik tiller ushın ulıwma bolıp tabıladı. Biraq bul belgilerdiń túrli tillerde nomoyon bolıwı hám olardıń áhmiyeti, ornı túrlishe bolıp tabıladı hár bir gapda málim maqset yamasa xis-tınıshsızlanıw ańlatıladı. Keri jaǵdayda ol sóz birikpesi bolıp qaladı.
Mısalı : Nodira o'qidi hám Nodiranıń dápteri.
Bul mısalda birinshisi gáp, ekinshisi bolsa sóz birikpesi bolıp tabıladı. Aldınǵısında málim pikir almasyapti. Keyingisinde bolsa túsinik sawlelengen.
Bul maqset yamasa xis-tınıshsızlanıw ápiwayı yamasa qospa gáp formasında ańlatılıwı da múmkin.
Qospa gáplerde komponentler birikkandagina málim maqset ańǵarıwıladi.
Mısalı : Kóz qorqaq -qol batır - gápinde qorqaqlıǵı menen qolning batırlıǵı haqqındaǵı pikirler kórsetilgen. Sol sebepli de qospa gapga eki ápiwayı gapning mexanik tárzde birikuvi halda emes, bálki gáp strukturasınig ayriqsha bólek bir tipi retinde qaraladı. Biraq qospa gáplerde pikir, maqset bir posa da, húkim birdan artıq boladı. (joqarıdaǵı keltirilgen mısalda eki húkim kórsetilgen, kózdiń qo'roqligi, qoldıń batırlıǵı ) ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tilinde birdan artıq húkim bir ápiwayı gáp arqalı ańlatılıwı da múmkin.
Mısalı : Kitap alǵanına kewilli boladı. Hár bir brigada egiwge tayın bolıp turıwı zárúr ekenligin qayta -qayta uqtirdi.
Bul ápiwayı gáplerdiń hár birinde eki xul kórsetilgen.
Gapning tiykarǵı belgilerinen taǵı biri predikativlik bolıp tabıladı. Predikativlik gáp mazmunınıń bolmısqa munasábetin ańlatıw bolıp tabıladı. Gáp arqalı sózlovlovchi qandayda bir waqıya -hádiyse yamasa ózgesheliktiń bar ekenligi yamasa qandayda bir zamande júz beriwi, reallıǵı yamasa norealligi, qálew yamasa narazılıq sıyaqlı munasábetti de ańlatadı. Bul munosbatni da ańlatadı. Bul munasábet, yaǵnıy prediktivlik, modallik hám zaman, shaxs -san kategoriyalari arqalı ámelge asadı, bul kategoriyalar túrli morfologiyalıq, sintaktik, intonaciya hám basqa jollar menen ańlatıladı.
Gapning ayriqsha belgilerinen taǵı biri ol jaǵdayda arnawlı intonaciyanıń bolıwı bolıp tabıladı.
Hár bir gáp intonatsion tárepten de shakillangan boladı gapning baslanıwı hám tamamlanishi onıń intonaciyasınan sezilib turadı. Gáp aqırında intonaciya da tamamlanadı.
Ózbek tilinde gapning tiykarǵı belgisi:
1. Gapda málim bir pikir, maqsettiń túwelligi.
2. Predikativlik.
3. Grammatik struktura.
4. Intonatsion túwellik.
3. Gáp grammatik strukturasına kóre ayriqsha bir konstruksiyanı quraydı. Eki sostavli gápler konstruksiyasınıń tiykarın bas bólekler - iye hám kesim quraydı. Eki sostavli gapga, mısalı : Isenimsiz joldas, uwlı zatlı ilondan qáwipli boladı. Baslawıshda ol tuwrında gáp barǵan, bas sepliktegi absolyut bólek bolıp tabıladı.
Biraq hár qanday bas seplik forması daǵı sóz iye bola almaydı. Bas sepliktegi sóz kesim, ekinshi dárejeli bólek, qaratpa sóz bolıp keliwi de múmkin. Iye ushın áwele, onıń mánisi hám gapdagi wazıypası tıykar bolıp tabıladı.
Kesim iye haqqındaǵı gapning húkim, tastıyıq hám biykar bolıp tabıladı. Kesim formaan túrlishe boladı. Mısalı : Sıylıq maǵan.
Ádetde, iye menen kesim bir-biri menen shaxs hám sanda iykemlesedi.
Mısalı : Saqıy sizdi soradı. Oqıwshılar ekskursiyaga shıqtılar. Biraq bul ózgeshelik ózbek tili ushın tiykar bola almaydı. Sebebi iye menen kesim sanda maslawmasligi da múmkin.
Mısalı : Magazinlar ashıldı. Qus sayraydi kabi…
5. Gápler strukturasına kóre úsh qıylı boladı :
a) Ápiwayı ; b) Quramalı ; v) Qospa gápler.
Ápiwayı gáp málim bir pikir, maqsetti ańlatiwshı, bir sintaktik strukturadan ibarat bolǵan gáp esaplanadı. Ápiwayı gáp dúzilisine kóre jılawq hám jazıq bolıwı múmkin. Bas bóleklerden shólkemlesken gápler ápiwayı gáp, bas bóleklerden tısqarı, ekinshi dárejeli bólekler de qatnasqan gáp esaplanadi.
Quramalı gáp quramında tiykarǵı gáp bóleklerinen tısqarı ajıratılǵan bólekler (qaratpa sózler), kirisiw bólek hám kirisiw birikpeler de qatnasadı. Qospa gáp hám onnan artıq ápiwayı gapning mazmun hám sesler uyǵınlıǵı tárepten óz-ara birikuvi tiykarında qáliplesken gap bolıp tabıladı.
Sintaksis jáne onıń túrleri
Sintaksis termini grek. sintaxis " dúziw" bolıp esaplanadı. Gáp jáne onıń dúzilisi. túrleri sóz birikpesin uyreniwshi grammatikanıń bir bólimi smtaksis dep ataladı.
Ekenin aytıw kerek. kisiler bir-birleri menen pikir almasadılar, baylanıs etediler. Bul bolsa gáp arqalı ámelge asadı. Gáp óz gezeginde sózlerdiń túrli sintaktik munasábetleri tiykarındatuziladi. Áne sol pikir almasıw quralı bolǵan gáp hám sóz birikpesin úyreniw smtaksisning tiykarǵı waziypası bolıp tabıladı.
Soǵan kóre sintaksisning úyreniw tarawı bir neshe túrlerge bólinedi.
Sóz forma sintaksisi hár bir gapda málim bir formada qatnasatuǵın ǵárezsiz sózlerdi yaǵnıy gáp bóleklerin úyrenedi. Mısalı : aftap álemdi yoritadi (gápinde aftap -iye, álemdi -tolıqlawısh, yoritadi - kesim) sıyaqlı.
Sóz birikpesi sintaksisi óz-ara sintaktik baylanisıp, túsinik ańlatiwshı birliklerdi úyrenedi. Mısalı : rektorning buyrıǵı, quyashdıń tafti, adamlardıń pikiri, studenttiń kitapı.
Gáp sintaksisi óz-ara sintaktik baylanisıp, pikir ańlatiwshı birliklerdi - ápiwayı hám qospa gáplerdi úyrenedi. Mısalı : Báhár keldi (ápiwayı gáp). Báhár keldi, guller ashıldı (qospa gáp).
Tekst sintaksisi mazmunıy pútinlikti shólkemlesken joqarı dárejedegi kommunikativ pútinliklerdi úyrenedi. Mısalı : Biziń keyingi jıllarda erisken eń úlken jetiskenligimiz - bul umimiiy shańaraqımızda qarar tapqan tınıshlıq hám turaqlılıq, milletler arasında hám puqaralar arasında tatıwlıq bolıp tabıladı(I. Karimov). Sintaksisning tiykarǵı birlikleri tómendegiler:
l. Sóz (leksema) - leksik, sóz forma -grammatik birlik. málim grammatik forma daǵı sóz (sóz forma ) gapda málim sintaktik wazıypa atqaradı, sintaktik birlik boladı hám gáp bólegi wazıypasın atqaradı ;
2. Sóz birikpesi - sózler óz-ara sintaktik baylanisıp, túsinik ańlatiwshı birlik sóz birikpesin payda etedi. Ol gaptarkibida dawıslı payda etiwshi elemente esaplanadı.
3. Gáp-sóz sintaktik baylanisıp xabar bildiriwshi, pikirifodalovchi birlik júzege keledi.
Sóz birikpesi
Túsinikler arasındaǵı munasábetlerdi ańlatpa qılıw ushın mánis hám grammatik tárepten óz-ara baylanisıp kelgen eki hám odan artıq ǵárezsiz sóz, sóz birikpesi dep ataladı. Mısalı : a'lochi student, ǵarrı baǵman, dawıstan tez, appaq qar, Shohistaning kitapı.
Sóz birikpesi keminde eki ǵárezsiz sózdiń óz-ara grammatik tárepten baylanısıwınan payda boladı. Sóz birikpesi erkin birikpe esaplanadı hám turaqlı birikpelerden parıq etedi.
Turaqlı birikpeler quramındaǵı sózler ornın almastırıp bolmaydı hám olar bir gáp bólegi wazıypasın atqaradı. Erkin birikpe quramındaǵı sózler ornın almastırıw múmkin hám birikpe quramındaǵı hár bir sóz ońasha gáp bolıp kela aladı. Mısallardı salıstırıń :
Nur shashıwshınıń bul gáplerden keyin ruxsız pir boldı (ruxsız pir boldı - kesim, turaqlı birikpe). Nur shashıwshınıń anası uyge keldi (Nur shashıwshınıń - anıqlawshı, anası - iye, erkin birikpe).
Sóz birikpesi sóylew birligi hám sóylew processinde júzege keledi; turaqlı birikpe bolsa til birligi bolıp tabıladı.
Sóz birikpesin gáp hám qospa sózdan da parıqlaw kerek. Sóz birikpesi teń bo'g'langan sózlerden de parıq etedi. Salıstırıwlaw ushın mısallar : shıraylı kuylakli qız (sóz birikpesi) shıraylı qızdı kórdim (gáp), piste (qospa sóz ), shıraylı (sóz), mırzalar hám xanımiar (teń baylanısıw ) hám basqalar.
Sintaktik munasábetlami ańlatiwshı qurallar
Sintaktik baylanıslardı ańlatiwshı qurallardıń túrleri hám menshiklialari:
1) Sóz forma. Bir sózdiń basqa sózge baylanısıwın kórsetedi, grammatik mánisti ańlatadı. Bul bolsa formasıy-grammatik qural esaplanadi, qosımshalar arqalı júzege keledi:
a) seplik qosımshaları :-ga.-dıń,-ni. de. den. sıyaqlı. Mısalı, dalaga barıw, Sanobarning kitapı, úydi sıpırıw : b) iyelik qosımshaları,-im. ing, i. ingiz: Meniń úyim ;sening kitapıń ; olardıń jumısı ; c) tuslovchi forma - san qosımshaları ; - m,-k,-ing,-ingiz; men aldım; biz o'qidik; siz keldińiz hám basqalar.
2. Járdemshi sózler. Seplik qosımshalarında uqsasvazifani atqaradı, otni fe'lga baylanıstıradı, leksik- grammatik quralsanaladi:
a) ko'makchilar -menen. ushın, sıyaqlı, sıyaqlı, sevinch menenkutmoq balalar ushın ataw, tań sıyaqlı tap-taza ;
b) bog'lovchilar birlesken bólekler hám gáplerdi baylanıstırvdi:
3. Sóz tártibi: Sózdiń sintaktik wazıypası arnawlı kórsetkishlarbilan ańlatpalaganda tártip bas rolni oynaydı ; mısalı, qızıl alma (birikpe) alma qızıl (gáp), yaxslii adam (birikpe), adam yaxslii (gáp).
4. Sesler uyǵınlıǵı. Toqtamdıń ózgeriwi birikpediń baylanısıwın ózgertiredi. Mısalı : Bes balalı (jigit Bes). Balalı jigit. Otabek akam, injener boldı. Otabek, akam injener boldı. Otabek akam injener boldı hám basqalar.
Sóz birikpesiniń baylanıs túrleri
Sózler óz-ara eki qıylı usıl menen baylanısqa kiredi: a) teń baylanısıw ; b) baǵınıqlı baylanısıw.
Teń baylanısıwda sózler birdey gáp bólegi bolıp, sanaw sesler uyǵınlıǵıı yamasa baylawlar járdemi menen birikadi. Mısalı : Bıyılǵı jılı - analardıńlar hám balalar jılı. Muhayo, Surayo, Ra'no, Múqaddes, kózlerdi jasnatib kiyipsiz atlas (qosıq ), sıyaqlı gápler degi analardıńlar hám balalar hám de 2-gapdagi Muhayo, Surayo, Ra'no, Múqaddes sózleri teń baylanısqan.
Olar kesimge salıstırǵanda teń haqılı bolıp, birdey gáp bólegi wazıypasın atqaradı. Bunday bóleklerdiń ornı almastırilgani menen, mánis hám grammatik jaǵdayı ózgermeydi. Baǵınıqlı baylanısıwda bolsa biri hákim, biri baǵınıqlı sózler baylanısqa kirisiwedi.
Olardıń bin ekinshisin toltırıp, anıqlap anıqlama berb keledi. Sol sebepli anıqlap, toltırıp kelgen sóz baǵınıqlı, ol menen baylanisıp kelgen so'r hákim sóz boladı hám gapda basqa -basqa sintaktik wazıypa atqaradı. Soǵan kóre tobelanish túrleri tómendegishe boladı :
Kelisiw. Bunday tobelanishning tiykarǵı ózgesheligi tobelanish bir bóleginiń basqasın anıqlawǵa xızmet etdirishi bolıp tabıladı. Baǵınıqlı sóz menen hákim sóz bir-birine iykemlesedi, háreket, belgi hám predmettiń qaysı predmetke tiyisliligi kórsetiledi. Mısalı, meniń watanım, gullerdiń guli, studentlerdiń oqıwı. Gullerdiń guli - Nargis. Bunda guli (hákim) sóz talabı menen gullerdiń (baǵınıqlı sóz) qaratqich seplik qosımshaların alıp kelgen. Duwtarımdıń tarları qos búlbil sıyaqlı sayraydi sıyaqlı.
Basqarıw. Bul baylanısıwda baǵınıqlı sóz hákim sózdiń talabı menen óz formasın ózgertiredi. Mısalı : mektepke barıw, isten keliw, kósheni tazalamoq.
Peyil basqarıw hám at basqarıwı. Mısalı : ashılǵan gúl, sayragan búlbil. Pal qanddan shıyrın. Sapalı basqarıw. Mısalı : Ántek ólimnen jaman. Seplikli hám járdemshili basqarıw. Mısalı : Kúnden kún suwıq. Jaqsınan at.jamannan daq qolar. Balıqning tiriligi suw menen.
Jupkerlesiw. _Bunday baylanısıwda sózlerdiń óz-ara baylanısı tártip hám sesler uyǵınlıǵı arqalı beriledi: a) sapalovchi+sifatlanmish; sapalaytuǵın wazıypasında sapa, san, almasıq, usıl keledi. Mısalı : Ko'm-kók atız, úlken jay, bul úy, besew student, oqar suw, altın mawsim; b) hol+hollanmish: hal wazıypasında usıl hám hal feyiller keledi. Mısalı : samolyot tez uchdi. Reńi oqarib ketti hám basqalar.
Baǵınıqlı bólek wazıypasına kóre:
1) aniqlovchi +aniqlanmish munasábeti (baǵınıqlı bólek at, sapa, san, almasıq, usıl, kelbetlik feyil sıyaqlı sózler, hákim bólek bolsa at vaotlashgan sózlerden ibarat boladı ). Mısalı : tutning bargi, qızılgullar, bir kitap, sol jay, miytin gerbish;
2) to'ldiruvchi+kesim munasábeti (baǵınıqlı bólek otning sepliklishaklida, hákim bólek peyil. sapa boladı ). Mısalı : Mardni miynetyengolmas. Qorqaqqa qos ko'rinar. Jaqsınan at qaladı ;
3) hol-kesim munasábeti (baǵınıqlı bólek usıl, hal feyil vaba'zan otdan, hákim bólek bolsa fe'ldan) boladı. Mısalı : Toy keshe ótti. Qapı taraqlab yopildi. Órt gurillab yondi. Aftap ólpeń bota basladı.
Sóz birikpeleri dúzılıw tárepinen eki túrge bólinedi: 1) ápiwayı birikpeler. 2) quramalı birikpeler.
1. Ápiwayı birikpeler. Quramı eki ǵárezsiz sózden ibarat bolǵan birikpeler ápiwayı birikpeler dep ataladı, Mısalı : jas alım, úlken kóshe. qır bunm adam.
Baǵınıqlı sóz ajıralmaytuǵın birikpelerden hám baǵınıqlı sóz frazeologik sóz dizbegi, turaqlı birikpe hám quramlı at menen ańlatıladı. Mısalı : Ruxsız pir bolıp ketti. Surxondaryo wálayatınıń orayı. " Ótken kún" romanı. Barsa kelmas atawı.
2. Quramalı birikpeler. Quramı úsh hám odan artıq sózden ibarat bolǵan birikpeler quramalı birikpeler dep ataladı. Quramalı birikpeler: a) sapalovchili; b) kelbetlik feyil oborotlı ; c) háreket atlı ; d) hal feyil oborotlı quramalı birikpelerden ibarat. Mısallar : Paxta gulli shını kese. Paxta teriw ushın keltirilgen mashinalar. Kóp balalali shańaraq hám basqalar.
Ádebiyatlar :

1. H. Jamolxonov. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. T., 2005

2. M. Xatkeryev, C. Usmonov, I. Elshiov. Ózbek tili. T., 1978
3. Ózbek tili leksikologiyasi. T., 1981.
4. B. Mengliyev, O'. Xoliyorov. Ózbek tilinen universal qóllanba. T., 2007
5. Naǵıymetov H., Elshiov R. Ózbek tili system leksikologiyasi tiykarları. T., 1995.
6. Saparova R. Leksik-semantik munasábettiń túrleri. T., 1996
7. Semserev E. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. Buxara, 2001
8. S. Rahimov, B. Umurqulov, A. Eshonqulova. Házirgi ózbek kórkem ádebiyatqa baylanıslı tili. T., 2001
9. S. Rahimov, B. Umurqulov. Házirgi ózbek tili. T., 2003.
10. www. zıyanet. uz