“Siyasi və sosial iqtisadi coğrafiya” fənnindən imtahan suallarının
Yüklə 251,33 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II kollokvium
| “Siyasi və sosial iqtisadi coğrafiya” fənnindən imtahan suallarının cavabları. I kollokvium 1. Fənnin predmeti: dünya dövlətlərinin siyasi – iqtisadi cəhətdən formalaşması və inkişaf xüsusiyyətləri. Məqsədi: bütün dünya ölkələri haqda məlumat, onların təbii resurs potensialı, əmək ehtiyatları, dünyada tutduqları siyasi ə həmiyyəti və s. ilə əlaqədar araşdırmalar. Vəzifələri: Yerli ehtiyatlardan səmərəli istifadə etməklə istehsalın intensivləşdirilməsi; dünyada və ayrı – ayrı bölgələrdə bəşər cəmiyyətinin ərazi-təşkili xüsusiyyətləri; ölkələrin tarixi inkişafı xüsusiyyətlərini nəzərə almaqlaməhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi; dünyada baş verən proseslər və s. 2. stehsalın yerləşmə qanunauyğunluqları: 1) ctimai istehsalın inkişafı ə sasında istehsalın yeni formalarının-ərazi–istehsal komplekslərinin (Ə K) yaradılması. 2) Regionların və iqtisadi rayonların təsərrüfatlarının kompleks inkişafı. 3) Respublikaların, ayrı – ayrı rayonların inkişaf səviyyələrinin bərabərləşdirilməsi;
1) istehsalın xammal, yanacaq, enerji mənbələrinə və istehlak rayonlarına yaxınlaşması. 2) beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən istifadə etmək. stehsalın ərazi təşkilinin əsas tipləri: 1) texniki – iqtisadi amillər 2) təbii amillər. 3) tarixi amillər. 4) sosial, siyasi, hərbi – strateji və başqa amillər. 3. nsan cəmiyyətinin inkişafını əks etdirən dünyanın müasir siyasi xəritəsinin formalaşması uzun tarixi yol keçmişdir. Siyasi xəritə bir neçə formalaşma mərhələlərinə bölünür. 1) Qədim dövr-eramızın V əsrinə qədərki dövrü əhatə edir. 2) Orta əsrlər dövrü-V-XV əsrləri əhatə edir. 3) Yeni dövr-XV – XVI əsrlərdən I- Dünya Müharibəsinin qurtarmasına qədər olan dövrə uyğun gəlir. 4) Ən yeni dövr – I Dünya Müharibəsinin qurtarması və Rusiyada Oktyabr inqilabının qələbəsindən sonra başlamışdır. XX əsrin 90- cı illərindən SSR daxilində milli – azadlıq hərəkatının baş qaldırması ilə əlaqədar SSR kimi qüdrətli dövlət dünyanın siyasi
xəritəsindən silinir, müstəqil dövlətlər ortaya çıxır. Dünyanın siyasi xəritəsində dəyişikliklər hələ də davam edir. 4. Dövlətlər iqtisadi – sosial inkişaf səviyyəsinə, yəni əhalinin adambaşına düşən ərzaq və sənaye məhsulları, təhsil səviyyəsi, nəqliyyatla təminat, tibbin keyfiyyəti və s-yə görə olan qruplara aid edilir. Dünya ölkələri 2: nkişaf etmiş ölkələr ( EÖ) və nkişaf etməkdə olan ölkələr ( EOÖ) qruplarına ayrılırlar. EÖ - ə 60 – a qədər ölkə daxildir. Böyük 7 – lərə - ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Britaniya, taliya və Kanada aid edilir. Yüksək sosial inkişaf səviyyəsinə çatmış kiçik ölkələrə sveçrə, Avstriya, Belçika, Niderland, Norveç, və s. aid edilir. EOÖ – in (inkişaf etməkdə olan ölkələr) ə ksəriyyətini – Asiya, Afrika, Latın Amerikası və Okeaniyada olan keçmiş müstəmləkə ölkələri təşkil edir. (160 – a yaxın ölkə.) 5. Hal – hazırda dünyanın müasir siyasi xəritəsində 249 dövlət, xüsusi statuslu ə razi, müstəmləkə mülkü və ərazi mövcuddur. Ərazi dedikdə - keç kim tərəfindən tanınmayan, qondarma, səlahiyyəti olmayan varlıq nəzərdə tutulur. Məsələn Dağlıq Qarabağ, Kəşmir və s. Bundan başqa Şərq Avropada – Yuqaslaviyanın 5 dövlətə bölünməsi və Çexoslovagiyanın 2 yerə ayrılmasının yaddan çıxarmaq olmaz.
6. Siyasi xəritədə dövlətlər ərazilərinin böyüklüyünü və kiçikliyinə (böyük, orta, kiçik və cırtdan – mikro dövlətlər), əhalisinin sayına (100 mly – dan artıq ə halisi olan), coğrafi mövqelərinə (materikdaxili, dənizkənari; yarimada, ada, arxipelaq dövlətlərinə) okeana çıxışı
olmayan dövlətlərə, idarəetmə formalaşmasına (respublika və monarxiya), inzibati - ərazi quruluşuna (Unitar və fedarativ) və iqtisadi sosial – inkişaf səviyyəsinə ( EÖ və EOÖ) görə qruplaşdırılmışlar. 7. Təbii resurslar cəmiyyətin tələbatının ödənilməsi üçün istifadə olunan təbii elemetlərdir. Bura – insan həyatı və məhsuldar qüvvələrin inkişafı üçün təbiətdə istifadə edilən və edilməsi mümükün olan resurslar daxildir. Bu fəaliyyətdə iştirak etməyən, lakin maddi istehsal və qeyri maddi istehsal sahələrində zəruri olan komponenetlərdə var ki, o da təbii şərait anlayışıdır. Təbii resurslardan səmərəli
istifadə bütün dünya ölkələrinin başlıca problemidir. Təbii resurslar bəşəriyyət yaranmamışdan əvvəl mövcud olmuş və onun insanlara ehtiyacı yoxdur. Lakin insan yarandığı gündən indiyədək özünün tələbatlarını ödənilməsi üçün təbiətə müraciət edir. Təbii resurslar tükənən, tükənməyən, bərpa olunan, bərpa olunmayan, real, potensial, sadə, mürəkkəb, bir məqsədli, müxtəlif məqsədli və s. bu kimi təsnifatlara bölünür. 8. Təbii resurslar bir çox sahələrə bölünür. Onların ən başlıcası – mineral resurslardır. Mineral – xammal resurslarının ən əsas sahəsi olan – faydalı qazıntılardır. Faydalı qazıntılar sırasında ən başlıca yer – mineral yanacaq ehtiyatlarına məxsusdur. Mineral yanacaq ehtiyatları içərisində kömür özünəməxsus yer tutur. Dünyada 15-30 trln ton kömür ehtiyatı aşkarlanmışdır. Kömür ehtiyatının 90% - dən çoxu Şimal yarımkürəsində cəmlənmişdir. Dünya ölkələri arasında ən çox kömür ehtiyatına malik – MDB, ABŞ və ÇXR – dır. Ümumi ehtiyatın 80% - i bu dövlətlərin ərazisindədir. EOÖ – dən – Hindistan, Botsvana, Latın Amerikasının bir çox ölkələri də kömür ehtiyatlarına malikdirlər. Dünyanın 83 ölkəsində kömür ehtiyatı kəşf edilmişdir. 9. Mineral resurslardan neft və qaz yanacağ növləri istehsalında xüsusi yer tutur. Neft 102, qaz isə 85 ölkədə ehtiyatlara malikdir. Mövcud 30 nəhəng neft yatağının 15 – i ran körfəzi sahillərində yerləşir. Bunlardan: Səudiyyə Ə rəbistandakı Qavar yatağını, həmin regionda Es – Saffaniya yatağını, Küveytdəki – El – Burkan yatağını, ran slam Respublikasındakı – Ağacari yatağını, Alyaskadakı Prado-Bey yataşını və s. göstərmək olar. Bu ölkələrdən başqa neft hasilatına görə - Rusiya, Meksika, Venesuela, Nigeriya, Litviya, ABŞ, Kanada, Böyük Britaniya və s. fərqlənirlər. Qaz hasilatına görə isə RF, ABŞ, Kanada, ran körfəzi ətrafi ölkələri, Böyük Britaniya, Hollandiya, Türkmənistan və s. fərqlənir. Dünyanın nəhang qaz yataqları Qətərdə “Nord” adlanır. Bundan başqa ranın Cənubi Pars yatağını, Niderlandın Qraningen əyalətindəki Slokteran yatağını və s. göstərmək olar. Dünyadakı 20 nəhang qaz yatağından 9 – u RF – da yerləşir.
10. Yer kürəsi alternativ enerji mənbələri ilə , yəni – geotermal enerji ilə də zəngindir. Geotermal enerji mənbələri 2 tipə bölünür: 1) yeraltı təbii istilik mənbələri (qaynar sular, buxar) 2) dağ süxurlarının daxili istiliyi. Geotermal enerji 4 əsas xasusiyyətcə malikdir: 1) onlar tükənməyən sərvətlərə aiddir. 2) bu enerji mənbələri çox geniş yayılmışlar. 3) geotermal enerji böyük vəsait qoyuluşu tələb etmir. 4) bu enerji mənbələri ekoloji cəhətdən tam zərərsizdir. 11. Torpaq resursları dünya torpaq fondunun təsərrüfat üçün yararlı hissəsidir. Ümumi sahəsi 149 mln km 2 və ya 14, 9 mlrd ha – r. Ayrı-ayrı regionlar içərisində torpaq fondunun böyüklüyünə görə Afrika, MDB, Xarici Asiya, Şimali və Cənubi Amerika fərqlənirlər. nsanlar torpaq fondunun strukturuna təsir etmiş, onu tədricən dəyişdirmişlər. Bu, əkilən torpaqların genişlənməsi, otlaq və meşə sahələrinin sıxışdırılması ilə izah olunur. Daha çox beçərilən torpaq sahələrinə dövlətlərdən: ABŞ, Hindistan, RF, ÇXR, Kanada, Qazaxıstan və s-dir. Təbii çəmənlik və otlaq sahələri bütün dünya regionlarında becərilən torpaqlardan üstünlük təşkil edir. Meşə torpaqları – MDB; Xarici Avropa, Şimali Amerikada böyük sahə tutur. 12. Dünya torpaq fondununh əsas problemi – kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların deqradasiyasıdır. Torpaqların deqradasiyasına – onların eroziyası, çirklənməsi, şoranalaşma, bataqlıqlaşma və s. aid edilir. Bəşəriyyət artıq buna görə 2 mlrd ha məhsuldar torpaq sahəsini itirmişdir. Səhralaşma – Yer Kürəsində helə insan cəmiyətinin formalaşdığı dövrdən əvvəl mövcud olmuşdur. Hal – hazırda dünyanın 1/3 – ni tutan arid qurşaqda 8 mly km 2 sahəni səhralar tutur. (Şimali Afrika və Asiyanın səhraları.) Bu sahənin yarıya qədəri dünyanın böyük səhrası – Saxaranın payına düşür. Hazırda da məhsuldar torpaqların səhralara çevrilməsi prosesi davam edir. Səhralaşmanın davam etməsinin başlıca amillərindən biri insan fəaliyyətidir. 13. Yer kürəsinin ümumi su ehtiyatı 1386 mln km-dir. Onun yalnız 2,5% - i həyat üçün zəruri olan şirin su ehtiyatıdır. Onların böyük həcmi Antraktida və Qrenlandiyanın buzlaqlarında çəmlənmişdir. Hər nəfərə dünyada 230 mln m 3 – su düşür. Suyun tükənməyən sərvətlərə aid edilməsinə baxmayaraq, o, dünyada qeyri – bərabər paylanmışdır. Müasir dövrdə sürətlə artan şəhərlərin, sənayenin, kənd təsərrüfatının su ilə təminatı müəyyən iqtisadi və ekoloji çətinliklərlə rastlaşır Bir çox böyük şəhərlər üçün “su acılığı” xarakterikdir. Suyun böyük əhəmiyyəti var. nsan susuz – 3- 4 gündən artıq qala bilməz, tarlaların suvarılmasında, məişətdə, bütün coğrafi təbəqədə, proseslərdə su iştirak edir. 14. Dünya Okeanının tərkibinə dənizlər, körfəzlər, boğazlar daxildir. Dünya okeanının orta dərinliyi 3794 m, maksimal dərinliyi 11022 m – dir. (Marian çökəkliyi) . Dünya okeanı 4 hissəyə ayrılır: 1) Sakit okean. 2) Atlantik okean. 3) Hind okeanı. 4) Şimal Buzlu okeanı. Dünya okeanının mineral ehtiyatları 2 hissəyə: onun suyunda və dibində olan resurslara ayrılır. Dəniz suyunun əsas resurslarından biri xörək duzu, maqneziumdur. Bundan başqa, kükürd, brom, aliminium, mis, uran, gümüş, qızıl da vardır. Self zonasının əsas resursları neft və qazdır. Bundan başqa, dəmir filizi, nikel, qalay, civə kimi faydalı qazıntıları da göstərmək olar. Dəniz sahillərində səpələnmiş sərvətlər də Dünya okeanı ehtiyatlarına aid edilir. (qalay, sirkon, almaz, kəhraba və s.) 15. Bitki resurslarının arasında meşələrin böyük əhəmiyyəti var. Meşələr bərpa olunan resurslardır. Son 200 il ərzində meşə sahələri 2 dəfə azalmışdır. Dünyanın meşə sahəsi 2 qurşaqda: şimal və cənub qurşaqlarında yerləşir. Şimal meşə qurşağının meşə sahələri– RF, Kanada, ABŞ – dir. (iynəyarpaqlı meşələr üstünlük təşkil edir.) Cənub meşə qurşağının 97% - i enli yarpaqlı meşələrdir. Cənubda yerləşən tropik meşələr 76 dövlətin ərazisində: Afrikada, Latın Amerikasında və Asiya dövlətlərindədir. Meşələr oksigeni bərpa edir, yeraltı suları və torpağın məhsuldarlığını qoruyur. Meşə xammalından müxtəlif məhsullar (kağız, mebel, tikinti materialları və s.) əldə olunur. 16. qlim resurslarına tükənməyən günəş və külək enerjisi, rütubət daxildir. Günəş enerjisi müxtəlif kəmiyyət göstəricilərinə görə qiymətləndirilir. O müxtəlif göstəricilərlə ölçülü (coul, kilokolori və kilovat). Günəş enerjisindən bir çox ölkələr istifadə edirlər. (ABŞ, Yaponiya, Fransa, taliya, Brazilya və s.) Küləyin enerji potensialı da müxtəlif cür qiymətləndirilir. Bu potensial 300 mlrd kvt/saat hesablanmışdır. Külək enerjisindən Çin, Hindistan, Misirdə 2000 il əvvəl istifadə edilib. Hazırda Fransa, taliya, Danimarka, ABŞ və s. ölkələr külək qurğuları sahəsində təcrübə yığmışlar. qlim resursları kənd təsərrüfatına xidmət edən, havanı, rütubəti, işiğı, istini özündə birləşdirən aqroiqlim resurslarını da əhatə edir. 17. stirahət, müalicə, turizm məqsədləri üçün istifadə olunan rekreasiya resursları istifadə olunma xüsusiyyətlərinə görə tanınırlar. Reakreasiya resursları estetik və müalicə - sağlamlıq xüsusiyyətlərinə də malikdir. Onları təbii və antropogen – rekreasiya resurslarına ayırırlar. Təbii – rekreasiya resurslarına – okean, dəniz, çimərliklər, meşə örtüyü, mineral bulaqlar və s aiddir. Antropogen – rekreasiya resurslarına - Misir ehramları, Qədim Çin Səddi, Yunanıstan, Romanın qədim abidələri, Sankt – Peterburqdakı – Ermitaj, Hindistanda Tac – Mahal məqbərəsi, və s. icəri – şəhər misal ola bilər. 18. Əhali məhsuldar qüvvələrin aparıcısi elementi olmaqla ən qiymətli kapital hesab edilir. O istehsalla istehlak arasında körpü rolunu oynayır. Əhali dinamikası onun təbii artımını, doğum və ölüm göstəricilərinin fərqini müəyyən edir. Dünya ə halisinin sayı 7 milyarddan çoxdur. Hazırda dünya əhalisinin yarısının yaşı 25 – dən az, 1 milyarddan çoxu 15-24 yaşındadır. Hazırda dünya əhalisi ildə 89 mly nəfər artır. (1,33%). Proqnozlara görə, 2050 – ci ildə dünya əhalisinin sayı 7,3 – 10,7 mlrd nəfərə çatacaqdır. Əmək ehtiyatları dedikdə - əmək prosesində iştirak edən (işləmək qabiliyyəti olan) insanlar baza düşürlər. (kişilər 17 – 65 yaş, qadınlar 17-60 yaş) 19. Dünya təsərrüfatı bütün ölkələrin təsərrüfatlarının məcmusu olaraq bir- birilə sıx əlaqədə olan sahələrdən ibarətdir. Dünya təsərrüfatı müxtəlif ictimai – iqtisadi – siyasi amillərin təsiri altında formalaşmış və çox mürəkkəb quruluşa malikdir. O ən sadə alətlər istehsalından başlayaraq mürəkkəb elektron texnikasından robot istehsalına qədər yol keçmişdir. Dünya təsərrüfatının əsas sahəsi – sənayedir. Dnnya sənayesində 500 mln nəfərdən artıq işçi qüvvəsi çalışır. (Çin, ABŞ, RF və s.) Sənayedə yanacaq energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, tikinti, xalq istehlakı malları istehsalı dünya təsərrüfatının tanılan sahələri sayılır. 20. Energetikaya – yanacaq növlərinin, elektrik enerjisi mənbələrinin axtarışı, mənimsənilməsi, hasilatı, emalı və nəql edilməsi daxildir. Əsas enerji daşıyıcılarına – neft, qaz, kömür, atom enerjisi aiddir. Yanacaq – energetikanın ə sas sahələrindən biri neft sahəsidir. Onun emalından 2500 – dən artıq məhsullar alınır. Neftin geoloji ehtiyatı 800 mlrd tondan çoxdur. Bunun 70% - i Yaxın və Orta Şərq ölkələrinin payına düşür. Neft ehtiyatlarının çoxu EOÖ ərazisindədir. Ə n çox neft ixrac edən ölkələr Səudiyyə Ərəbistanı, ran, raq, BƏƏ, Küveyt, RF, ABŞ, Venesuela və s-dir. Yanacağın aparıcı sahələrindən biri də qaz sənayesidir. RF – da 33%, Yaxın və Orta Şərqdə 30%, Şimali Amerika ölkələrində 5% qaz ehtiyatı müəyyən edilmişdir. ( ran, Səudiyyə Ərəbistanı, ABŞ, Əlcəzair, və s.). Kömür yanacaq – energetika kompleksinin ən qədim sahələrindəndir. Ehtiyatı 30 trln t-dan çoxdur. Çində, ABŞ – da, CAR, Böyük Britaniya, Kanada və s. Ölkələrdə istehsal edilir. Bunların payına ümumi istehsalın 60% - dən çoxu düşür. 21. Metallurgiya ağır və yüngül metallar istehsalını özündə birləşdirir. Metallurgiya iki sahəyə ayrılır: qara və əlvan metallurgiya. Məhsul istehsalında ölçüsünə görə qara metallurgiya üstünlük təşkil edir. Qara metallurgiyanın xammalı olan dəmir filizi ehtiyatı dünyada 800 mlrd ton olmaqla – RF – da, Brazilya, Avstraliya, Kanada, Hindistan və s. ölkələrdə aşkarlanmışdır. Dəmir filizi hasilatında – Çin, Brazilya, Avstraliya, RF, Ukrayna, ABŞ və s. dövlətlər seçilirlər. Regionlar arasında – polad istehsalında - Xarici Avropa, AFR, taliya, Böyük Britaniya və s. tanınırlar. 22. Əlvan metallurgiya çuqun və polad əridilməsi kimi dünya sənayesinin qədim sahələrindən hesab edilir. Dünyada 70 – dən artıq əlvan metal növü istehsal olunur. Hal – hazırda dünyanın 50- dən artıq ölkəsində alüminium istehsal olunur. Müasir dünyada ABŞ, RF, Çin, Kanada, Avstraliya, CAR ən çox alüminium istehsal edir. Mis konsentratı istehsalında Çili, ABŞ, Kanada, Çin, Peru tanınırlar. Dünyanın 100 dən çox ölkəsində qızıl hasil olunur. (CAR, ABŞ, Avstraliya, Kanada və s.) 23. Maşınqayırma dünya emal sənayesinin aparıcı sahələrindəndir. Maşınqayırmanın metal emalı da daxil olmaqla 200-dən çox istehsal sahəsi var. O,
ümumi maşınqayırma, nəqliyyat maşınqayırması, elektron, elektrotexnika, cihazqayırma, kənd təsərrüfatı maşınqayırması, hərbi – texniki və s. sahələrə ayrılır. Müasir maşınqayırmanın ən yeni sahəsi aviaraket – kosmik sənayesi sayılır. Raket və kosmik aparatlar istehsalı ABŞ, Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya üçün səciyyəvidir. Robot
texnikasında Yaponiya dünyada liderlik edir. Dəzgahqayırmada Qərbi Avropa ölkələri, Şimali Amerika, Yaponiya, Çin; gəmiqayırmada – Koreya, Yaponiya, Çin,
Almaniya, avtomobil maşınqayırmasında ABŞ, Yaponiya, AFR, Fransa, Koreya Respublikası və s. təşkil edirlər. Dünyada “Ceneral - Motors” (ABŞ) Yaponiyanın “Toyota”, “Nissan”, “Xonda”, Almaniyanın “Folksvagen”, taliyanın “F AT”, Fransanın “Reno” və s. avtomobil koorporasiyaları fəaliyyət göstərirlər. 24. Kimya dünya sənayesinin ən cavan sahələrindəndir. Kimyanı başqa təsərrüfat sahələri ilə kombinələşdirdikdə koks – kimya, neft – kimya, meşə - kimya və s. kimi istehsal sahələri yaranır. Kimya müxtəlif mineral sərvətlərdən, oduncaqdan, sudan, havadan, istehsal tullantılardan geniş istifadə edir. Kimya sənayesi mədən, əsas sintez, polimerlər və s. kimyasından, habelə parfumeriya, kosmetika məhsulları verən zərif kimyadan ibarətdir. Mineral kübrə üzrə ixtisaslaşmış regionlardan: 40% - Xarici Asiya, 25% - Şimali Amerika, 15% - MDB, 12% - Qərbi Avropa – dır.Kimya sənayesi üzrə ixtisaslaşmış ölkələrdən: Çin, ABŞ, Kanada, Hindistan,RF,AFR, Belarusiya, Fransa və s – dir. 25. Dünya təsərrüfatının aparıcı sahələrindən biri də tikinti materialları sahəsidir. Dünyanın ayrı – ayrı regionlrında sement, kərpic, qips, şüşə və s verə bilən müəssisələr yaradılmışdır.. Bu məhsullar əsasında iri evtikmə kombinatları, dəmir-beton, şifer, divar blokları və s. istehsal olunmaqdadır. Tikinti materialları sahəsində sement istehsalı aparıcı sayılır. Hazırda RF – da 50 mlyn ton, Azərbaycanda 1,3 myn ton çox sement istehsal olunur. Dünya ölkələrindən Çin, ABŞ, Fransa, Yaponiya, Kanada və s. fərqlənirlər. Digər istehsal sahələrindən biri də tikinti şüşələri müəssisələridir. (RF, Ukrayna, Mərkəzi Asiyada, Azərbaycan və s.)
II kollokvium 1. Dünya təsərrüfatının ən qədim sahələrindən biri hesab edilən yüngül sənaye insanların gündəlik tələbatının ödənilməsinə istiqamətlənən məhsul növləri verir. Yüngül sənaye modanın, zövqün, bazarın tələbatının gedişini nəzərə alan ən dinamik sahə kimi özünü göstərir. Yüngül sənayenin tərkibi çox mürəkkəbdir. Buraya ipəyirmə, toxuculuq, göndəri, xəz, toxuma, trikotaj xalça,ayaqqabı, qalantereya, zərgərlik məmulatları, farfor, toxuma, texniki parça, baş geyimləri, balıqçılıqda istifadə olunan torlar- şəbəkələr istehsal sahələri daxildir. Yüngül sənaye ona bitki xammalı-pambıq, kətan, çətənə, eləcə də heyvandarlıq xammaları sayılan gön-dəri, xəz – dəri, yun, barama verən kənd təsərrüfatı ilə sıx surətdə bağlıdır. Kənd təsərrüfatından başqa yüngül sənaye üçün xammal bazası sayılan digər sahə- kimyadır. Üzvi kimya sintetik və üzvi materialları- süni ipək, süni dəri, kimyəvi lif, və s – ni də yüngül sənayeye istiqamətləndirir. Toxuculuq sənayesi həm struktur, həm də ərazi cəhətdən köklü surətdə dəyişikliyə məruz qalmışdır. Natural-ipək, yun, pambıq parcalara qarşı kimyəvi liflərdən hazırlanan parçalar rəqabət rolunda çıxış etməyə başlamışdır. Hal – hazırda qiyməti çox yüksək olan natural parçalar az miqdarda buraxılır. Yüngül sənayedə toxuculuq, tikiş, ayaqqabı sahələri liderlik edərək ümumi məhsulun 1/3 – ni verirlər. Yüngül sənaye məhsullarının – 45%-i OÖ – lər hesabına əldə olunur. Kətan parça toxunmasının fabrikləri Rusiya, Fransada, Belçikada, Niderlandda, Böyük Britaniyada cəmlənmişdir. Təbii ipək parça toxunması yenidən sürətlənsə də onun müəssisələrə hələ qədimdən Çində, Yaponiyada, Hindistanda mövcud olmuşdur. Toxuculuq sənayesinin xüsusi növündə xalçaçılıq durur. Bu sahədə EÖ – dən ABŞ, Böyük Britaniya, Belçika tanınsalar da, Hindistan həm istehsalçı, həm də ixracatçı rolunda çıxış edir. 2. Qədim təsərrüfat sahələrindən sayılan yeyinti sənayesi çoxsahəliliyi ilə tanınır. O, əhalini başlıca ərzaq məhsulları ilə təmin edir. stər EÖ – də, istərsə də OÖ – də yeyinti məhsulları istehsalı gündən – günə artır. Yeyinti sənayesinin unüyütmə, şəkər, ət, ət məhsulları, süd, süd məhsulları, qənnadi,
konserv, yağ, vitamin, və s. istehsal edən 30 – dan artıq sahəsi vardır. Yeyinti sənayesi məhsulları kənd təsərrüfatı ilə daha çox əlaqəlidir. Yeyinti sənayesinin tərkibində ət istehsalı sahəsi çox böyük əhəmiyyəti kəsb edir. Adambaşına ət istehsalı 40 – kq-a yaxındır. Adambaşına düşən ət istehsalının kəmiyyət göstəricisi ayrı-ayrı ölkələrdə müxtəlifdir. Qərbi Avropa – 47% əti ixrac edərək burada Niderland, Fransa, Danimarka dövlətləri fərqlənirlər. Bu sahədə ABŞ – in xüsusi çəkisi 20% olmaqla dünyada 2 – ci, Okeaniya isə dünyada 3 – cü yerdədir. AFR, Yaponiya və taliya ət idxal edən ölkələrdir. Sakit okeana çıxışı olan ölkələr 70%, Asiya və Cənubi Amerika dəniz məhsullarının ¾-nü tədarük edirlər. Balıq və müxtəlif dəniz məhsulları verən dünyanın qabaqcıl 10 ölkəsindən 9 – u Sakit okean hövzəsində yerləşir. Bu sahədə Çin dünyada 1 – ci yeri tutmaqla ildə 26 min ton məhsul verə bilir. Dünyada 1000-dən artıq növ pendir tədarükündə Qərbi Avropa ölkələri həmişə qabaqcıl yer tutmuşlar. Fransada 600 növdən az olmayan pendir buraxılır. Son illər dünyada – 30 milyard litrdən artıq üzüm şərabı istehsalına yarıdan çoxunu taliya, Fransa və spaniya verməkdədi. 3. ASK – nın strukturu 3 aparıcı: sferadan, istehsal və infrastruktur sahələrdən ibarətdir. Bunlardan 1 – cisi ASK – nın istehsal vasitələri istehsalı sahəsini (traktor, digər müxtəlif maşınlar, kimya və s.), 2 – cisi kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatını, 3-cüsü kənd təsərrüfatı məhsullarının toplanmasını, saxlanmasını, emalını və onların reallaşdırılmasını əks etdirir. Kənd təsərrüfatının inkişafı ekstensiv və intensiv yollarla təmin edir. Ekstensiv üsul ə kin sahələrinin genişləndirilməsi, əvvələr istifadə olunmamış torpaq sahələrinin istifadəyə verilməsi, heyvanların sayının çoxaldılması nəticəsində ha hesabı məhsul istehsalını artırmaq intensiv inkişaf yolu adlanır. Kənd təsərrüfatının intensivliyinə suvarma, kimyalaşdırma, elektrikləşdirmə, mexanikləşdirmədən başqa, əsas istehsal proseslərinin avtomatlaşdırılması nəticəsində nail olmaq mümkündür. 4. ET -in nailiyyətlərindən istifadə edərək kənd təsərrüfatına ha hesabı ilə daha çox məhsul verə bilən bitki sortlarının daxil edilməsi, irriqasiya işlərinin yüksək səviyyədə aparılması, kənd təsərrüfatı sahələrinin sənayeləşdirilməsi – maşınlaşdırılması, bitkilərin qorunmasına lazım olan vasitələrdən istifadə mexanikləşdirmə, elektrikləşdirmə, eləcə də kimyalaşdırma – yüksək məhsuldarlı kənd təsərrüfatının inkişafı üçün başlıca şərtlərdən sayılır. Bunları yalnız güclü sənayenin mövcudluğu şəraitində həyata keçirmək mümkündür. Bu sahədə EÖ seçilirlər. Taxılçılıq təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi üçün – 650 mln ha əkin sahəsi (45%) ayrılmışdır. Dünya regionları, taxılçılığın kəmiyyət – keyfiyyət göstəricilərində bir – birindən fərqlənirlər. Rusiyada, Böyük Britaniyada, Fransada, ABŞ – da ümumi əkin sahəsinin 50- 60% - i, Polşada, Macarıstanda, - 60-65%, Almaniyada – 70%- dən artığı, Yaponiyada -90% - dən artığı taxılçılıq üçün ayrılmışdır. Taxılçılıq sahəsində buğda, çəltik və qarğadalı daha çox əkin sahəsinə malikdir. Hər il dünyada 2,6 mlrd tondan artıq taxıl tədarük olunur ki, burada da – Çin, ABŞ, Hindistan, Rusiya, Fransa, ndoneziya taxıl tədarük edirlər və s. ölkələr. Taxıl tədarükündə Cənubun xüsusi çəkisi – 55% - dən artıqdır. 5. Buğda əkinləri üçün ayrılmış 230 mln ha – dan XX əsrin sonu XXI ə srin başlanğıcında 600 mln t məhsul toplanılmışdır. Dünyanın 70 – dən artıq ölkəsində buğdanın – 20- dən çox növü becərilsə də, üstünlük onun bərk və yumşaq növlərinin əkilməsinə verilir. Bərk növlərdən makaron, vermeşil və s. ə ldə edilməsində geniş istifadə olunur. Məhsul tədarükündə Çin liderlik edərək ildə - 121 mln t kəmiyyət göstəricisinə malikdir. Sonrakı yerləri – Hindistan, ABŞ, RF, tuturlar. Qarğadalı Amerika bitkisi olub – 140 mln ha əkin sahəsinə malik olan tropik zonanın bitkisi sayılır. Onun 7 növü vardır. O, əsasən Şimali Amerikada, Asiyada becərilir. Son vaxtlar Şin, Brazilya, Meksika, Fransa, Argentina qarğadalı əkinləri ilə tanınmaqdadırlar. Eyni zamanda, Yaponiya, Koreya Respublikası, Çin, RF, ən çox qarğıdalı məhsulu idxal edən ölkələrdir. ABŞ –
qarğadalı ə kilməsi, becərilməsi, yığılması 100% mexanikləşdirilmişdir. 6. Əkinçilik sahəsinin biri də texniki emala malik olmaqla ondan yeyinti, yüngül sənayede və heyvandarlığın inkişaf etdirilməsində xammal kimi istifadə
olunan texniki bitkilər hesab edilir. Onlardan, hərbi sənayedə də istifadə etmək olur. Bunlardan – şəkər qamışını və şəkər çuğundurunu, günəbaxanı, pambığı, kartofu, lifli kətanı, tütünü və s. göstərə bilərik. Texniki bitkilər təbii şəraitə çox həssas, daha çox əmək və kapital tutumlu, ixracat üçün yararlı xüsusiyyətləri ilə tanınırlar. Bunlar tərkib və keyfiyyətlərinə görə (yağlı, şəkərli, kökü meyvəli, həyat tonusunu yüksəldən, narkotik, meyvə) də qruplaşırlar. Ərzaq, yüngül, hərbi sənaye üçün məhsullar alınmasında, eləcə də heyvandarlığın yemi olan jımıx alınmasında pambıqçılığın xüsusi əhəmiyyəti vardır. Pambıq subtropik və tropik qurşaqlarda becərilir. Hər il tədarük olunmuş pambığın 1/3 – i dünya bazarına çıxarılır. Bu sahədə ABŞ, Özbəkistan, Türkmənistan, Yunanstan, Suriya, Misir, Qərbi Afrika ölkələri demək olar ki, “ixtisaslaşmışlar”. 7. Heyvandarlıq dünya kənd təsərrüfatının ikinci aparıcı və ən qədim sahəsi sayılır. Onun strukturu mürəkkəb olmaqla iribuynuzlulardan, xırdabuynuzlulardan, donuzculuqdan, quşculuqdan, maralçılıqdan, atçılıqdan vəhşi heyvanlar saxlanılmasından, arıçılıqdan, ipəkcilik və balıqçılıqdan ibarətdir. O, illik kənd təsərrüfatı məhsulları istehsalının 1/5 – ni verir. ribiynuzlular demək olar ki, dünya regionları üzrə bərabər yerləşdirilmişlər. Lakin məhsuldarlığı regionlar üzrə qeyri – bərabərdir. Avropada, Şimali Amerikada iribuynuzlu mal – qaranı südçülük- ətçilik və südlük istiqamətlisi saxlanılır. Ətlik istiqamətli növlər isə mülayim və suptropik qurşağın daha çox quraq gecən rayonlarında bəslənilir. (ABŞ, Kanada, RF, AFR, Avstraliya.) Xırdabuynuzlular Çində, Avstraliyada, Hindistanda, randa, Türkiyədə saxlanılır. EÖ – də ətlik – yunluq və ətlik istiqamətli, OÖ- də isə çoxməqsədli və yun alınması istiqamətində olan növlər bəslənilir. 8. stehsalla – istehlak arasında əlaqə yaradan, hər bir yaşayış məntəqəsi arasında – kənd, rayon, şəhər, dövlət arasında körpü rolunu oynayan, təsərrüfat sahələrinin işini, əlaqələndirən, sərnişin və hər cür yüklərin daşınması ə məliyyatını həyata kecirən, daxili və xarici bazarın varlığını təmin edən, nəqliyyat maddi istehsalın sənaye və kənd təsərrüfatından sonrakı 3- cü aparıcı sahəsi hesab edilir. Nəqliyyat coğrafi əmək bölgüsünün əsasını təşkil edir. nkişafı, insan həyatını nəqliyyatsız düşünmək absurtdur. Nəqliyyat dəmiryolu avtomobil yolu və boru kəmərləri yollarını birləşdirən – quru yolu, dəniz və cay yollarını əhatə edən – su yolu, elektrik verlişi xəttlərini əks etdirən- elektron, eləcə də hava növlərinə ayrılır. Nəqliyyatın işi haqqında onun yük və sərnişin dövriyyəsinə görə mühakimə yürütmək olar ki, bu da ton – kmlərlə hesablanır. Yük dövriyəsi – müəyyən zaman kəsiyində təyin edilmiş məsafəyə daşınan yüklərin miqdarına deyilir. 9. XXI əsrin başlanğıncında dəmir yol nəqliyyatını yük daşımada xüsisi çəkisi – 14%, avtomobil nəqliyyatında 10%, boru kəməri nəqliyyatında 12%, dəniz nəqliyyatında 61%, daxili su nəqliyyatında 3% təşkil etmişdir. Sərnişin daşımasında isə dəmir yolu nəqliyyatı – 10%, avtomobil nəqliyyatı- 80%, su nəqliyyatı-1%, hava nəqliyyatı- 9% çəki ilə seçilirlər. Nəqliyyat növlərinin illk daşıdığı sərnişinlərin sayı 1,0 trln. nəfəri keçmişdir. Yük və sərnişin daşımaları daxili və kontinentlər arası sahələrə bolünürlər. EÖ –də yükdaşıma ən çox texniki təminat və əlaqələr səviyyəsini yüksəkliyi ilə seçilir. Eləcə də şəbəkə sıxlıqı, hərəkət etmə qabiliyyəti (sərnişin və nəqliyyatın) burada yüksəkdir. 10.
sahədə Şimali Amerikada inkişaf öz yüksəkliyi ilə seçilir. Dünya nəqliyyatının ümumi uzunluğunun 1/3 – i bunların ərazisindədir. Avtomobil yollarının və qaz kəmərlərinin uzunluqları isə daha çoxdur. Burada daxili yük daşımada avtomobil nəqliyyatı, dəmiryolu nəqliyyatı boru kəmər nəqliyyatı xüsusi çəki ilə fərqlənir. ABŞ – da və Kanadada nəqliyyat yollarının sıxlıq şıbıkısinin azlığı ilə nəticələnir. Xarici Avropa bir çox göstəricilərə - sıxlıq şəbəkəsinə, hərəkətin çoxluğuna görə Şimali Amerikadan irəlidədir. Daxili yükdaşımada avtomobil nəqliyyat dəmiryolu nəqliyyatı, su nəqliyyatı boru kəməri fərqlənir. Xarici Asiya regionunda fərqli cəhətlərdən biri odur ki, Burada Yaponiya, Çin, Hundistan və Pakistan, Cənub-Qərbi Asiya daxili nəqliyyat sistemləri bir – birindən fərqlənirlər. 11.
Dəmiryolu nəqliyyatı sənayedə baş vermiş inqilab dövründə yaranaraq bütün XIX əsr boyu və eləcə də XX əsrin 1-ci yarısında çox sürətlə
inkişaf etməyə başlamışdır. Dünyanınn 140-dan çox ölkəsində dəmiryolu nəqliyyatı vardırsa, 60-dan artıq ölkədə, o cümlədən Yəmən, Oman, Niger, slandiya, MAR və s. ölkələrdə dəmiryolu nəqliyyatı yoxdur. Dəmiryolu nəqliyyatı böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyətinə malikdir, ona görə ki, o, çox yük daşıyır, istənilən istiqamətə hərəkət edə bilir və ən əsası o, ilboyu təbii şəraitdən asılı olmayaraq fasiləsiz işləyir. Dəmiryolların ümumi uzunluğu 1,3 mln km- dən artıqdır. Belə maksimal sıxlıq Çexiya və Belçikada da müşhadiə olunur. Son vaxtlar dəmiryollarının elektrikləşdirilməsinə xüsusi fikir verilir. Belə ki, sveçrə və Gürcüstanda dəmiryolları tam elektrikləşdirilmişdir. ABŞ – da bu 1,0% - dən artıq deyildir, 90 % teplovozlar fəaliyyətdədir. Birinci onluğa daxil olan ABŞ, Çin, Rusiya,Hindistan,Ukrayna,VAR dəmiryollarının ümumi yük dövriyyəsinin 9/10-na malikdirlər. Ən uzun magistral dəmiryolu xətti RF – də çəkilmişdir. 12.
Avtomobil nəqliyyatı “qapıdan qapıya” adlandırılaraq qısa məsafələrə, dağlıq ərazilərdə yükdaşımada geniş istifadə olunmaqla iqtisadi cəhətdən sərfəlidir. Dünyada ən uzun avtomobil yolu yan qolları ilə birlikdə - 45,7 min km olan Panamerikan avtomobil yolu sayılır.Dünyanın aparıcı 20 ölkəsində avtomobil yollarının ümumi uzunluğunun – 85% - i cəmləşmişdir. Təkcə ABŞ dünya avtomobil yolları şəbəkəsinin – 26% - nə malikdir. Avtomobil yollarının şəbəkə sıxlığında isə Belçika, Yaponiya, Niderland, Almaniya, sveçrə olmaqla seçilirlər. Ən az şəbəkə sıxlığı Tropik Afrikanın ölkələrindədir. Dünya avtomobil parkalarında – 600 mln avtomobil saxlanılır. Hər 1000 nəfərə düşən avtomobilin sayına görə Bruney (575 ədəd), taliya (560), ABŞ (520),AFR (500)qabaqdadırlar. Təkcə ABŞ – in avtomobil parkalrında 215 mln avtomobil vardır. 13.
Boru kəməri nəqliyyatı quru yolu nəqliyyatı sisteminə aid edilir. Onları fərqləndirən cəhət isə daşınan yüklərin məzmunu ilə müəyyən edilir. Boru kəməri nəqliyyatı maye və qaz halında olan yüklərin daşınmasında iştirak etməklə, neft, neft emalı məhsulları və qaz nəql edən kəmərləri göstərilən məhsulları istənilən məsafəyə nəql edirlər. Dünyada 1- ci neft boru xətti cəmi – 6 km uzunluğunda olmaqla 1865-ci ildə ABŞ – da çəkilmişdir. Birinci Dünya Müharibəsindən sonra dünyada neft kəmərlərinin, II Dünya müharibəsindən sonra isə böyük sürətlə qaz kəmərlərinin çəkilişi işləri həyata keçirilmişdir. Dünyada boru kəmərlərinin boru uzunluğu 2,0 mln km-dən artıqdır. Magistral xətlər başlıca olaraq Cənubi-Qərbi Asiyada, Cənubi – Şərqi Asiyada, Afrikanın simasında, Latın Amerikasında, eləcə də MDB məkanında mövcuddur. Ölkələr üzrə magistral boru kəmərləri MDB, ABŞ, Kanada, Səudiyyə Ərəbistanı üçün xarakterdir. Neft boru kəmərlərinin sıxlığı Niderlandda, Belçikada, Almaniyada, taliyada, Böyük Britaniyada, qaz kəmərlərinin sıxlığı isə Niderlandda, Almaniyada (275 km) daha çoxdur. 14.
çatdırılması tez gərək olan yüklərin, son vaxtlar isə sərnişin daşınmasında geniş istifadə olunur. Dünyada 15 mindən artıq hava limanı, o cümlədən 1100 beynəlxalq hava limanı fəaliyyət göstərir. 27 nəhang hava limanından 16 – sı ABŞ – da, ikisi Böyük Britaniyada fəaliyyətdədir. Birinci onliğa – London, Frankfurd, Paris, Amesterdam, Sinqapur, Tokio, Nyu-York,Banqkok hava limanı daxildir. Nəhəng təyyarə parkları ABŞ-da, Kanadada, Fransada, Avstraliya və Almaniyadadır. Su nəqliyyatı ən ucuz nəqliyyat sayılır. O ölkələr arasında daşımaların 75% - ə qədərini təmin edir. Okeanlarda və dənizlərdə 25 min gəmi vardır. Sinqapur, Şanxay,Nyu-York, Filadelfiya, Marsel, London və sair kimi nəhəng limanlar formalaşmışdır. Su nəqliyyatı təbii yollardan istifadə edir. O, az yanacaq sərf edir, su nəqliyyatında hərəkət sürəti azdır, daşımalar mövsümü xarakterlidir. Xarici ticarətdə dəniz nəqliyyatının rolu hədsizdir. Atlantik okeanı yükdaşımada liderlik edir. Çay nəqliyyatı daxili yükdaşımada ə həmiyyətlidir. Dünyada ABŞ ən böyük çay və göl flotuna malikdir. 15.
Avropanın sahəsi – 10,5 mln kv km- dir. Əhalisi isə - 687 mln nəfərdən çoxdur. Əhalinin ən çox sıxlığı Monokoda, əhalinin ən az sıxlığı spaniyadadır. Ən çox ömür sürmə Andorrada qeyd olunmuşdur. Ən az ömür sürmə Moldova Respublikasındadır. Əhalinin orta savadlılıq göstəricisi 98% təşkil edir. Avropada sahəsinə görə ən böyük dövlət Ukraynadır. Əhalisinin sayına görə isə AFR 1 – ci yerdədir. stər əhalisinə, istərsə də sahəsinə görə kişik dövlət Vatikan sayılır. Ən çox əhalisi olan şəhər Rusiyada yerləşir(Moskva). Avropada Rusiya da daxil olmaqla 44 ölkə, 1 mülk-Gibraltar yerləşir. 17 ölkə - Avstriya, Albaniya, Macarıstan, Almaniya, Yunanıstan, Danimarka və s.dövlətlərin əhalisinin milli tərkibinin 90% - dən çoxu eyni millətdəndir. Rusiya, Böyük Britaniya, spaniya, sveçrə, və digər dövlətlər çoxmillətli hesab olunurlar. Ən çox yayılan dillər ingilis, alman, fransız, rus və s-dir.
16.
Almaniya Fedarativ Respublikasının sahəsi-357,0min kv.km ə halisi-83,25 mln nəfərdən çoxdur. Paytaxtı – Berlin. qtisadi inkişaf səviyyəsinə görə o, dünyanın ABŞ, Çin və Yaponiyadan sonra 4 – cüsüdür. Ə halisinin sayının iqtisadi, elmi – texniki potensialının böyüklüyünə, qərb sənaye kompleksinin inkişaf səviyyəsinə görə Avropada ona tay olan ölkə yoxdur. AFR dünyada elmi-tədqiqat və təcrübə - kostruktur işlərinə xərclənən ayırmaların miqdarına görə də, qabaqcıl yer tutur. AFR, NATO – nun, BMT – nin eləcə də Avropa Şurasının üzvüdür. Avropa mərkəzində yerləşməsini onun 9 ölkə ilə : Niderland, Belçika, Çexiya, Lüksemburq, Fransa, sveçrə, Avstriya, Polşa, və Danimarka ilə sərhədləşməsindən aydın görmək olur. Dünya Okeanına birbaşa çıxışının olması ölkənin iqtisadi inkişafının zəminlərindən hesab edilir. Ərazinin mülayim iqlimi insanların yaşayışına, xüsusilədə kənd təsərrüfatına imkan verir. Kömür ehtiyatına görə AFR Qərbi Avropada 1-ci yer tutur. Ölkədə 80 – ci illərdən dəmir – filizi və uran istehsalı dayandırmışdır. AFR kalium duzu və kalium gübrəsi əldə edilməsində dünyada qabaqcıl yerlərdən biri tutur. 17.
ə n çox avtomobil, aerokosmik, neft emalı, atom energetikası, elektronika sahələri vüsət alır. Son illər neft emalı – 35 dəfə, avtomobil sahəsi 12 dəfə, kimya – 7 dəfə atmışdır. Müasir Almaniya dəzgah, müxtəlif istehsal vəzifələri, avtomobil, üzvi kimya məhsulları ixracatına görə dünyada ən qabaqcıl yerlərdən birini tutur. Ölkənin bütün iri sənaye kompaniyaları transmilli korporosiyalar kimi fəaliyyət göstərir. Bunlardan aviakosmik, hərbi sənaye, avtomobil sahəsi üzrə “Daymler-Kraysler”, “Folksvaqonverke”, elektrotexnika sahəsi üzrə “Siems” avtomobil üzrə ixtisaslaşan “BMV”, “Opel”, konsernlərinin adlarını çəkə bilərik. Ölkədə məşhur olan 4 böyük metallurgiya konserni metal əridilməsinin 90% - ni, avtomobil konsernləri 60% sərnişin avtomobillərini, neft emalı konserni isə 70% benzin hasiletmə qüvvəsinə malikdir. 18.
Almaniya ABŞ – dan sonra ən çox kənd təsərrüfatı məhsulları idxal edən ölkə hesab olunur. Bununla yanaşı, onun ixracatdada rolu az deyildir. Avropa ittifaqında da ən çox süd və ət məhsulları istehsal edən ölkə kimi də tanınır. Taxıl tədarükündə isə Fransadan geri qalır. Kənd təsərrüfatında illik ümumi məhsul istehsalının 60%-dən artığını heyvandarlıq sahəsi verməkdədir. Heyvandarlıqda da iribuynuzlular və donuzçuluğuin payı daha çoxdur. Əkin sahələri ümumi ərazinin 35%-dən çoxunu əhatə etmir. Bunun da çoxu yem bitkilərinin becərilməsinə aid edilir. Əhali yerli mənbələr hesabına taxılla, südlə, yağla, kartofla yaxşı təmin olunmuşdur. Əkin sahəsinin 70% - i taxılçılıqda istifadə olunur. Başlıca ərzaq bitkisi buğda becərilməsindən ibarətdir. Arpa,çovdar,vələmir, qarğadalı, üzüm, bağçılıq,tərəvəzçilik inkişaf etdirilir. Heyvandarlıqda iribuynuzlular donuzçuluq, quşçuluq inkişaf edən sahələrdəndir. 19.
mln nəfər Paytaxtı-London şəhəridir. Böyük Britaniya, iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə ABŞ, Çin,Yaponiya, AFR, Hindistan, Fransadan sonra 7 – ci yeri tutur. Son illərə qədər 14 müstəmləkə və asılı sahələrə nəzarət etməkdə davam edir. Elmi – tədqiqat işlərinə və təcrübə-konstruktur araşdırmalarının ayırmalara görə dünyada özünəməxsus yer tutur. Son illərdə Nobel mükafatı alanların sayına görə (70) o ancaq ABŞ – dan (179) geri qalır. Xidmət sferasına görə bir çox Avropa ölkələrini keçərək ABŞ – a yaxınlaşmaqdadır. Ölkə neft – qaz hasilatında tələbatı ödəyəcək miqdarda məhsul istehsal edərək, hətta neftr məhsulundan ixrac da etməyə başlamışdır. kinci Dünya Müharibəsi qabaqa
dünyaya ilk yeni şəhərsalma təcrübəsini təqdim etmişdir. Ölkə rəsmi olaraq ə razisinin 90% - dən artığını təşkil edən ən böyük adanın adı ilə “ ngiltərə” adlanır. Onun tərkibində ngiltərə, Şotlandiya, Uels, Şimali rlandiya tarixi coğrafi ərazilərlə, habelə 5,5 mindən artıq ada aiddir. Ölkədə dəmir filizi və kömür yataqlarının bir – birinə yaxın yerləşməsi metallurgiyanın güclü inkişafına imkan vermişdir. Böyük Britaniya kömür yataqları, neft ehtiyatı, qaz ehtiyatı, dəmir fiziliz, qurğuşun, qalay, mis ehtiyatı daş, duz, kalium duzu, volfram ehtiyatlara malikdir. 20.
etmişdir. Yanacaq energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, yüngül yeyinti sahələri ilə yanaşı kənd təsərrüfatı, nəqliyyat xidmət sahələri sferası aparıcı rol oynamışlar. qtisadi inkişafının xarakter xüsusiyyətlərindən biri orada xırda və orta müəssisələrinin daha çox üstünlük təşkil etməsidir. Emal sahəsinin strukturunda ən çox inkişaf edən növlər kimyadan, neft emalından, elektron sahəsindən, optik ləvazimatlardan, rezin – texniki məhsullardan və plastik gütlələrdən ibarətdir. Ölkənin iqtisadi inkişafında yanacaq – energetika xüsusi yer tutur. Balansda – 30% kömür, - 62% neft və qaz, - 8% hidro və atom enerjisi vardır. Yerli dəmir filizi ehtiyyatları tükəndiyindən – 80% xammalı Kanadadan, Brazilyadan, sveçdən almağa məcbur olur. Britaniya sənayesinin aparıcı sahələrindən biri də maşınqayırmadır. stehsal səviyyəsində ABŞ – dan, Yaponiyadan, Almaniyadan və Fransadan geri qalır. Maşınqayırmanın yüksək ixtisaslı kadrlarla təmin olunmuş standart olmayan, bahalı və yüksək keyfiyyətli növlərinin buraxılışı üzrə ixtisaslaşmışdır. nkişaf edən təsərrüfatlardan biri də kimya sənayesidir. Onun xammalını neft emalı sahəsinin məhsulları təşkil etməkdədir. Göstərilən sənaye sahəsinin verdiyi məhsulun illik miqdarına görə ölkə Avropada, Almaniya və Fransadan sonrakı 3- cü yeri tutur. Yüngül sənayenin toxuculuq, toxuma, trikataj, ayaqqabı istehsalı fabrikləri inkişaf tapmışdır. Böyük Britaniya özünü müxtəlif çeşidli yeyinti, tikinti, meşə, sənaye sahələri ilə yanaşı xidmət sahəsi sferası ilə də Avropada tanınmaqdadır. Kənd təsərrüfatı yüksək səviyyədə mexanikləşdirilməsilə tanınır. Heyvandarlığın payı
80% - dən artıqdır. Südlük, ətlik – südlük istiqamətində ixtisaslaşma aparılır. Donuzculuq, quşculuq sahələri inkişaf tapmışlar. Bitkicilikdə taxılcılıq aparicı sahədir. Arpa, vələmir, qarğadalı, şəkər çuğunduru da beçərilir. 21.
Asiyanın Əhalisi 3761 min nəfər təşkil edir. Ən çox əhali sıxlıq Sinqapurdadır. Ən az əhali sıxlıq Monqolstanda, ən çox artım Yəməndə, ə n az artım isə Gürcüstandadır. Ən az ömür sürmə Əfqanıstanda müşahidə edilir. Asiyada savadlılığın orta göstərici 71%-dir. Regionda Çin ən böyük ə raziyə və əhaliyə malikdir. Ən az əraziyə və əhaliyə malik olan dövlət isə Maldiv respublikasıdır. Əhalisi çox olan şəhərlər Çin və Yaponiyadadır. Şə hərlər üzrə hər kv.km-də maksimal sıxlıq Pekində müşahidə edilir. Adambaşına düşən Ümumi Daxili Məhsulun ən çox göstəricisi Yaponiyada – 33,2 min dollar, ən az göstəricisi isə Şərqi Timorda – 600 dollar təşkil edir. 22.
Sakit okeanda Britaniya ərazisindən və Fələstindən ibarətdir. darə olunma formasına görə 34 Respublika, 14 Manorxiya dövləti mövcuddur. Asiya ə halisinin irqi, milli və dil tərkibi çox mürəkkəbdir. Burada bəşəriyyətin 4 aparıcı irqi mövcuddur. Bu monqoloid, avropoid, avstraloid və neqroid irqləridir. Deyilənlərlə yanaşı regionda 1000 dən artıq xalq yaşayır ki, onlar da 200 dən artıq dil və dialektə malikdir. Hindistan, ndoneziya, Flippin, ran, Ə fqanıstan çox millətli dövlət sayılır. Banqladeş, Yəmən, Çin, Koreya, Yaponiya azsaylı milli tərkibə malik olan dövlətlərdir. Dövlətlərdə aparıcı dillər dövlətlərin adına müfaviq gəlir. slam, ndiuzm, Buddizm dinləri aparıcı sayılır. 23.
kv.km Əhalisi–1315 min nəfər. Sahəsinin böyüklüyünə görə dünyanın 3-cüsü olan Çin Mərkəzi Asiyada yerləşib.Okeanda yerləşən 5000- dən artıq adalar Çinə aiddir. Çin dünyanın 15 qədər dövləti və ərazisi ilə sərhədə malikdir. Ə razidə dünyada məlum olan yeraltı sərvətlərdən 150-sinin mövcudluğuna şə rait yaratmışdır. Bu əsasdan da Çin dünyada təbii sərvətlərlə zəngin olan dövlət kimi tanınır. Kömür, qara və əlvan nadir metal filizləri, mədən kimyası, qeyri filiz ehtiyyatlarına görə dünya əhəmiyyətli kəsb edir. Ümumi ərazinin 1/20 – i kömürlü sahədir. Karbohidrogen ehtiyyatlarından eyni zamanda neftin və qazın olmasınıda göstərə bilərik. ri neft yataqları Çinin qərbində müəyyənləşdirilmişdir. Yanar şistlə və filiz ehtiyyatlarına görə Çin fərqlənir. Oksid, mis, qalay, civə,sürmə, qızıl,gümüş filizi ehtiyyatları vardır. Mis filizi ehtiyyatına görə Çin dünyada 2 – ci yerdədir. Daxili sulardan enerji alınmasında, suvarmada, gəmicilikdə geniş istifadə olunur. Əhalisinin sayına görə Çin 1 – ci yeri tutur. Ölkədə dünya əhalisinin 21% - dən artığı çəmləşmişdir. 24.
istehsalına söykənir. Sənayenin yanacaq – energetika, metallurgiya, maşınqayırma, kimya, neft – kimya, tikinti, meşə, yeyinti, yüngül sənaye sahələri xalqın istehlakına müvafiq məhsullar istehsal etməkdədir. llik sənaye istehsalına görə ABŞ-dan geri qalır. Yanacaq –energetika balansında kömür neft, qaz elektrik enerjisi əsas yer tutur. Ölkədə mövcud kömür yataqlar istehsalı Çini dünyada 1-ci yerdə saxlayır. Cənubi – Çin dənizinin self zonasında neft hasil olunmaqdadır. Müasir Çində dənizin self zonasında qaz yataqları aşkarlanmışdır. Elektroenergetika xüsusi yer
tutur. ES,SES,AES,Geo ES,GES,QES,KES növləri istehlaka xidmət edirlər. Qara metallurgiya əhəmiyyətli dərəcədə məhsul istehsalının göstəricilərinin tələb olunan səviyyədə olması ilə seçilir. Son illərdə dəmir filizi istehsalını polad ə ridilməsinə görə dünyada 1 – ci yerə çıxmışdır. Maşınqayırma və metalemalı çoxçeşidliliyi ilə seçilir. Elektronika, Elektrotexnika, avtomobilqayırma sahəsi sürətlə inkişaf edir. Çinin həyatında nəqliyyat maşınqayırması xüsusi yer tutur. Çin gəmiqayırma sahəsində dünyanın birinci – 10 dövləti sırasına daxildir. Dünyada 6-7 ci yeri tutmaqla avtomobil sahəsində fərqlənir. Kompyüter, məişət aparatları, televizor, saat, paltaryuyan maşın, məişət soyuducusu, ventilyator (sərinləşdirici) məhsullar istehsalını dahada artırıb. Hər il 40-45 min ə dəd televizor buraxılır. Bü dünyada 1 – ci yer deməkdir. Kimya sənayesi yerli xammallara əsaslanır. Tikinti materialları istehsalı böyük sənaye şəhərləri üçün xarakterdir. Toxuculuq yüngül sənayenin aparıcısıdır. Çox pambıq parça toxuyan Çin dünyada 1-ci yeri tutur. Dünyada ayaqqabının – 40% - ni Çin verir. Ə halisi çox olan ölkə üçün yeyinti sənayesinin əhəmiyyəti ölçüyə gəlməzdir. Aparıcı sahə isə taxıl və yağlı bitki xammalarının emalından alınan məhsullardır. Çin çayın vətənidir. Qara çay tədarükünə görə ancaq Hindistandan geri qalır. Yaşıl çay satışında isə o, yenə dünyada liderlik edir. 25.
Çin dünyanın ən çox kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal edən ölkələrdən biridir. llik məhsul istehsalında heyvandarlığa nisbətən üstünlüyü ə kinçilik sahəsi tutur. Əhalinin də çox hissəsi bu sahə ilə məşğuldur. Çəltik,buğda,qarğadalı, darı,arpa,tərəvəz,pambıq,kətan,noxud,soya,paxla,çətənə və bağçılıq əkinçiliyin əsas sahələridir. Çəltik üçün ümumi əkin sahəsinin 1/5 – i ümumən taxılçılıq üçün ½ - i ayrılmışdır. Taxılçılıqda əhəmiyyətinə görə 2-ci sayılan buğda becərilməsidir. Əkin sahələri Böyük Çin düzənliyindən şimalda və şimal-şərqə, Xuanxe və Yansızı çayları hövzələrində. Dünyada əh hündür yerdə - Tibetin 4000 m hündür ərazilərində də buğda becərilir. Onun illik tədarükü –m 121 mln tondan az deyildir. Bu, dünyada 1-ci yer deməkdir. Heyvandarlığın dunuzçuluq, iribuynuzlular, xırdabuynuzlular, quşçuluq, baramaçılıq, arıçılıq, balıqçılıq sahələri bu və ya digər səviyyədə özünə yer tapmışdır.
Kataloq: application -> uploads -> 2015 2015 -> 4 İstehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi Son istehlakçıların davranışının modelləşdirilməsi 2015 -> MİkrobiologiYA, sanitariya və GİGİyena fəNNİ azərbaycan böLMƏSİ 2015 -> Magistrantların dissertasiya mövzusunun yazılması, müzakirəsi və müdafiəsi üçün yaddaş qeydi Birinci tədris ILI üzrə 2015 -> AZƏrbaycan respublikasinin təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti 2015 -> План: Məqsəd auditoriyasının elementləri və mövqeləşdirmənin prinsipləri 2015 -> АзярбайжАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ азярбайжан дювлят игтисад университети 2015 -> MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları 2015 -> Bazarların cəlbediciliyi plan bazarın mütləq və cari potensialı 2015 -> İqtisad elminin tarixi və metodologiyasы “ 2015 -> Ali təhsil müəssisəsinin Nümunəvi Nizamnaməsi"nin və "Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin dəyişiklik edilmiş bəzi qərarlarının siyahısı"nın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarı Yüklə 251,33 Kb. Dostları ilə paylaş:
|